شعار سال: خاک بزرگ‌ترین سرمایه در اختیار هر کشور است، زیرا هم در کاهش تنش‌های آبی و هم در تحصیل و ذخیره‌سازی آب نقش مهمی دارد و اگر خاک نبود و کره زمین به جای خاک از سنگ پوشیده شده بود، قادر به ذخیره‌سازی آب نبود و همه آب‌های دریافتی از بارندگی وارد دریاها و دریاچه‌ها می‌شد. خاک بزرگ‌ترین توزیع‌کننده آب در دنیا نیز است. بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد که رطوبت خاک بیش از هشت برابر رطوبت تمام رودخانه‌ها است و این رطوبت خاک است که موجب توسعه پوشش‌ گیاهی و مراتع می‌شود. متأسفانه برآوردها نشان می‌دهد به طور میانگین در کشور دو میلیارد تن در سال فرسایش خاک داریم که هشت برابر متوسط جهانی است که نیمی از آن بر اثر فرسایش آبی و نیمی دیگر بر اثر فرسایش بادی رخ می‌دهد و برای مقابله با آن مسئولان امر باید تمهیدات مناسبی بیندیشند.
 
ایران رتبه اول فرسایش‌ خاک را در جهان ندارد
 
براساس داده‌های ایستگاه‌های رسوب‌سنجی، چیزی حدود 5/15 تن در هکتار فرسایش خاک در کشور داریم، ولی ممکن است این رقم در اراضی کشاورزی آبی و باغ‌ها به دو تا سه تن در هکتار برسد و در مراتع و اراضی دیم شیبدار نیز به ۴۰ تا ۵۰ تن در هکتار می‌رسد. این‌ها گفته‌های رئیس اداره توسعه فناوری و انتقال ‌یافته‌های تحقیقاتی درمورد اندازه‌گیری میزان فرسایش خاک است.
 
پرویز گرشاسبی در گفت‌وگو با «سبزینه» اظهار داشت: در آسیا وضعیتی بحرانی داریم، اما این‌که عنوان می‌شود ما پرفرسایش‌ترین خاک جهان را داریم، غلط است، چون کشورهایی هستند که عددی از فرسایش خاک کشورشان ندارند؛ مثل عراق، ترکیه و شمال آفریقا که وضعیت بدتری از ما دارند.
 
او افزود: ۲۵ پروژه بزرگ آبخیزداری تاکنون انجام ‌شده و معمولاً کارهای سازه‌ای آبخیزداری و عملیات مکانیکی کنترل رسوب را زودتر انجام می‌دهند و کارهای بیولوژیک مانند بذرکاری، نهال‌کاری و درختکاری ممکن است سال‌های اول اثرشان را در کنترل فرسایش کم‌تر نشان ‌دهند، اما از سال‌های چهارم به بعد اثراتی بهتر دارند.
 
گرشاسبی ادامه داد: کارکردن روی ارزش اقتصادی خاک برای نخستین‌بار است که در ایران انجام می‌شود. وقتی بخواهیم ارزش اقتصادی فرسایش خاک را اندازه بگیریم، اول فرسایش خاک را در محلی که فرسایش پیدا می‌کند، مانند دامنه یا مزرعه در نظر می‌گیریم که اثر اقتصادی می‌گذارد.
 
او گفت: از نظر عناصر، براساس آمار جهانی وقتی یک ‌تن خاک کشاورزی فرسایش پیدا می‌کند، یک تا شش کیلوگرم ازت، یک تا سه کیلوگرم فسفر و دو تا 30 کیلوگرم پتاسیم که همه عناصر ارزشمند و غذایی خاک هستند، از دست‌رفته و به مناطق پایین‌دست می‌رود یا اگر فرض کنیم ۱۵ تن فرسایش خاک داشته باشیم، به میزان 8/1 تا دو تن کربن خاک جابه‌جا می‌شود و کربن که یک ماده ارزشمند لایه سطحی خاک است و بقایای گیاهی و جانوری را دربر دارد، از دست خواهد رفت.
 
رئیس اداره توسعه فناوری و انتقال‌ یافته‌های تحقیقاتی اظهار کرد: در تحلیلی که انجام دادیم، اگر خاک فرسایش پیدا کند، در یک حوضه آبخیز یا یک اراضی قطعاً آب هم از دست می‌رود.
 
به گفته او، اگر خشک‌سالی بر ما غلبه می‌کند؛ یعنی حوضه‌های آبخیز ما فاقد خاک است. اگر یک حوضه آبخیز خاک مناسب و عناصر غذایی خوب داشته باشد، می‌تواند آب را در خود نفوذ دهد، زیرا بهترین سد، خاک است. اگر خاک خوبی داشته باشیم، این خاک مانند اسفنج عمل می‌کند و آب را به‌صورت چشمه و آب‌های زیرزمینی به ما پس می‌دهد.
 
رئیس اداره توسعه فناوری و انتقال‌یافته‌های تحقیقاتی ادامه داد: در کشوری مانند ایران سالانه ۱۲ میلیارد مترمکعب بیش از آن چیزی که باید مصرف کنیم، از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌شود. البته باید سدسازی هم شود. باید تمام توان و مدیریت تکنیک‌های خود را روی آب‌های زیرزمینی بگذاریم. اگر آبخیزداری و سدسازی را با یکدیگر انجام دهیم، عملاً سدسازی‌ها عملیات بی‌ارزشی خواهند بود.
 
هر هکتار خاک ایران 7 تا 10 تن فرسایش دارد
 
عضو هیئت‌ علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و رئیس کمیته محیط‌‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو، نیز درباره فرسایش خاک در کشور گفت: مطابق گزارشی که انجمن علوم خاک ایران منتشر کرده و سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد آن را تأیید کرده است، ما سالانه دو میلیارد تن از خاکمان را از دست می‌دهیم؛ یعنی به‌طور متوسط هر هکتار از خاک ایران هفت تا ۱۰ تن فرسایش دارد که نیمی از آن بر اثر فرسایش آبی و نیمی دیگر بر اثر فرسایش بادی است. با توجه به این‌که کل فرسایش خاک در جهان ۲۴ میلیارد تن است، درواقع یک‌دوازدهم کل فرسایش خاک در ایران اتفاق می‌افتد و چون ایران یک درصد از خشکی‌های جهان را به خود اختصاص داده، میزان فرسایش به نسبت سطح آن هشت برابر متوسط جهانی و یکی از بالاترین رقم‌ها و روندها در جهان و بسیار نگران‌کننده است.
 
محمد درویش  اظهار کرد: طرح‌های آبخیزداری یکی از طرح‌هایی است که می‌تواند پوشش گیاهی را برگرداند و اگر به‌درستی انجام شود، درگیر سندرم سازه‌ای نشود. این کار سبب می‌شود به‌سراغ سدسازی به‌صورت افراطی نرویم که نقشی بسیار مهمی در کاهش فرسایش خاک دارد.
 
رئیس کمیته محیط‌‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو ادامه ‌داد: مطالعه انجام‌شده روی ارزش یک کانی‌ فلزی نشان داده هر تن خاک به‌طور متوسط ۲۸ دلار ارزش دارد؛ بنابراین دست‌کم بدون توجه به مواد آلی خاک مانند نیتروژن، در سال ۵۶ میلیارد دلار از سرمایه‌های خود را از دست می‌دهیم که این رقم بیش‌تر از کل صادرات نفت و گاز‌ و چند برابر ارزش مواد غذایی است که از طریق کشاورزی، صنایع دام، طیور و شیلات به‌دست می‌آید.
 
عضو هیئت ‌علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع با بیان این‌که به خاک ریشه‌گاه حیات می‌گویند، ادامه ‌داد: درواقع خاک مهم‌ترین عنصر برای تأمین امنیت غذایی است. بعضی کشورها آب خود را می‌فروشند، ولی هیچ‌گاه کشوری خاک خود را صادر نمی‌کند، زیرا به‌طور متوسط برای این‌که هر سانتی‌متر خاک ایجاد شود، 800 سال زمان نیاز است، درنتیجه خاک غیرقابل ارزش‌گذاری است.
 
او اظهار کرد: یکی از عواملی که سبب شده طول عمر مفید سدها کاهش پیدا کند، فرسایش خاک است که خسارت‌های اقتصادی زیادی ایجاد می‌کند، عمر متوسط سدها را کاهش می‌دهد و هزینه‌های زیادی برای لایروبی به‌جا می‌گذارد و همچنین در برخی از مناطق تپه‌های ماسه‌ای ایجاد می‌کند.
 
درویش گفت: آبخیزداری بهتر از سدسازی است. هر هکتار آبخیزداری به پوشش گیاهی، شیب و خاک آن منطقه بستگی دارد که چقدر آب ذخیره کند و نمی‌توان عدد واحدی را بیان کرد.
 
مقدار فرسایش خاک در نقاط مختلف کشور متفاوت است
 
عضو هیئت‌مدیره مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع نیز گفت: کل مجموعه فرسایش خاک در کشور دو میلیارد تن در سال است و اگر آن را تقسیم ‌بر مساحت کشور کنیم، به‌طور متوسط هر هکتار آن به‌دست می‌آید.
 
حمیدرضا عباسی در گفت‌وگو با «سبزینه» اظهار کرد: مقدار فرسایش خاک در نقاط مختلف با یکدیگر متفاوت است؛ برای مثال تنها در عرصه کانون‌های سیستان ۳۲ کیلوگرم خاک در هر مترمربع هر ساله در طول بادهای ۱۲۰ روزه به‌علت فرسایش بادی از دست می‌رود. همچنین یک میلی‌متر خاک از عرصه دیمزارهای کشور را به‌واسطه فرسایش آبی هر ساله از دست می‌دهیم که با توجه به این‌که سطح دیمزارهای کشور چیزی حدود شش تا ۱۰ میلیون هکتار است، کل مجموع مساحت فرسایش خاکی که از سطح دیمزارهایمان در هر سال انجام می‌شود، چیزی‌ حدود یک‌میلیارد تن در کل عرصه‌های دیمزارهاست.
 
 او درباره این‌که ایران در چه رتبه‌ای از فرسایش خاک در دنیا قرار گرفته است، می‌گوید: هیچ پژوهشی انجام‌ نشده، ولی به‌طور حتم ایران یکی از کشورهای سرآمد جهان از نظر فرسایش خاک است و در سرزمین‌های خشک و نیمه‌خشک مانند ایران به‌واسطه پوشش گیاهی کمی که دارند، فرسایش بیش‌تر از مناطق دیگر است.
 
عضو هیئت‌مدیره مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع درباره اجرای طرح‌های آبخیزداری تصریح کرد: اصول اولیه علم حفاظت خاک می‌گوید چیزی حدود ۸۰ درصد حفاظت خاک ما به‌واسطه ایجاد پوشش در سطح خاک و ۲۰ درصد با استفاده از عملیاتی که در آبراهه است، صورت می‌گیرد.
 
عباسی ادامه داد: به‌طور قطع فرسایش خاک موجب پرشدن سدها می‌شود و معمولاً هزینه یک لایروبی یک‌سوم کل احداث سدها است.
 
خسارت 4هزار و 500 دلاری فرسایش هر تن خاک
 
او با بیان این‌که اگر مقدار هدررفت خاک را با هدررفت عناصر آن مثل آهن، روی، فسفر و پتاسیم مقایسه کنیم، چهار هزار و ۵۰۰ دلار را در هر هکتار از دست می‌دهیم، گفت: اگر تکنیکی باشد که بتواند این عناصر را از داخل خاک بیرون بیاورد، معادل آن چهارهزار و ۵۰۰ دلار خواهد بود.
 
 به گفته عباسی، خاک به‌عنوان بستر رشد گیاهان نقشی به‌سزا در اکوسیستم‌ها دارد. اگر خاک یک اکوسیستم قوی باشد، به‌طور قطع موجب تولید بیش‌تر در اکوسیستم می‌شود و اگر خاک در یک اکوسیستم تکامل پیدا کند و تخریب نشود، احتمال این‌که آن اکوسیستم کیفیت مطلوبی پیدا کند، بسیار زیاد است. اگر ما خاک را از دست بدهیم، اراضی تخریب و آن اکوسیستم نابود می‌شود.

 
شعارسال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته  از روزنامه  صبح کشاورزی  ،تاریخ انتشار:  21 تیر 1399،کدخبر:  1175   ،www.sabzineh.org