شعار سال: بزرگ‌ترین سرمایه در اختیار هر کشور خاک است که هم در کاهش تنش‌های آبی و هم در تحصیل و ذخیره‌سازی آب نقش مهمی دارد و اگر خاک نبود و کره زمین به جای خاک از سنگ پوشیده شده بود، قادر به ذخیره‌سازی آب نبود و همه آب‌های دریافتی از بارندگی وارد دریا‌ها و دریاچه‌ها می‌شد.  بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد که رطوبت خاک بیش از هشت برابر رطوبت تمام رودخانه‌ها است و این رطوبت خاک است که موجب توسعه پوشش‌های گیاهی و مرتع می‌شود. با توجه به این واقعیات حل مشکل آب کشور بدون در نظر گرفتن مشکل خاک امکان‌پذیر نیست.  یکی از مشکلاتی که در حال حاضر گریبان خاک کشور را گرفته، فرسایش است. اگر یک سانتی‌متر از خاک را از دست دهیم، صد‌ها سال زمان نیاز دارد تا خاک از دست رفته جایگزین شود. خاکی که امروز در دسترس ما قرار دارد، میلیون‌ها سال طول کشیده است تا به این صورت تبدیل شود و از سوی دیگر کل مساحت ایران ۱۶۵ میلیون هکتار است که تنها ۵/۱۸ میلیون هکتار آن در طول تاریخ کشور تحت کشت دیم و آبی قرار گرفته است و این میزان تنها ۱۸ درصد اراضی را شامل می‌شود.  برآورد‌ها نشان می‌دهد به طور میانگین دو میلیارد تن در سال فرسایش خاک در کشور داریم و با سیلی که اواخر سال ۹۸ در کشور رخ داد، سه تا چهار میلیارد مترمکعب خاک از دست دادیم و این در حالی است که خاک از دست رفته سه تا چهار میلیون سال به طول انجامیده تا تشکیل شود.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان البرز درخصوص وضعیت فرسایش خاک ایران گفت: درست است که ما جزو کشور‌های رده بالا از نظر فرسایش خاک نیستیم، اما قطعاً جزو کشور‌هایی هستیم که میزان فرسایش خاک در آن‌ها بسیار بالاست؛ یعنی جزو کشور‌هایی هستیم که روی موضوع فرسایش خاک باید بسیار زیاد کار کنیم.

اصغر بیات درخصوص عمده‌ترین دلایل فرسایش خاک در کشور گفت: برای فرسایش خاک عوامل زیادی وجود دارد؛ ازجمله شرایط طبیعی که می‌تواند عامل فرسایش باشد. همچنین یک بخش دیگر عوامل انسانی و اقداماتی است که در حوضه آبخیزداری انجام می‌شود و در کنترل فرسایش خاک موثر است.

بیات با بیان این‌که شیب زمین، بارندگی، شرایط منطقه، مباحث زمین‌شناسی و ... جزو عوامل طبیعی فرسایش خاک هستند، افزود: آنچه مشکل را دو برابر می‌کند، فعالیت‌های عمرانی است که غیرمتعارف بودن فرسایش خاک را افزایش می‌دهد.

وی تصریح کرد: به‌عبارت دیگر عملیات‌هایی همچون راه‌سازی، انتقال خطوط آب، برق و گاز و فعالیت‌هایی از این دست که عمدتاً به‌صورت خطی در حوضه انجام می‌شود، فرسایش خاک را در یک حوضه از حالت متعارف تبدیل به شرایط غیرمتعارف می‌سازد.

این کارشناس خاک و آبخیزداری درخصوص نقش آبخیزداری در جلوگیری از فرسایش خاک گفت: اقدامات آبخیزداری شامل تمامی عملیات‌هاست که می‌تواند اثر خوبی در حوضه داشته باشد. درواقع اقدامات آبخیزداری می‌تواند شامل عملیات بیولوژیک، مکانیکی و بیومکانیکی باشد که همگی با هم می‌تواند میزان فرسایش را در یک حوضه به اندازه قابل‌توجهی کاهش دهد.

بیات خاطرنشان کرد: مشکل اصلی ما در سطح حوضه است، پس اگر بتوانیم در سطح حوضه فرسایش خاک را کنترل کنیم، اتفاقات خوبی خواهد افتاد. به‌عبارت دیگر اگر بتوانیم مراتع و جنگل‌ها را به لحاظ فرسایش خاک مدیریت کنیم، قطعاً کار بسیار باارزشی است.

با بالا رفتن غلظت مواد جامد همراه سیل، سیل خطرناک‌تر می‌شود

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان البرز اظهار داشت: برای کاهش فرسایش خاک مهم‌ترین اقدامی که می‌توانیم انجام بدهیم، این است که خاک را در همان سطح نگه‌داریم و نگذاریم که حرکت کند. اقدام دیگر نیز انجام کار‌های سازه‌ای است.

بیات ادامه داد: اقدام بعدی هم اقدامات مکانیکی است که آن هم چند بخش است؛ به‌عنوان مثال خشکه‌چین در آبراهه‌های کوچک‌تر صورت می‌گیرد. از سوی دیگر سازه‌های مکانیکی نیز سنگ و ملات است که معمولاً در آبراهه‌های بزرگ‌تر انجام می‌شود.

وی اظهار داشت: با استفاده از عملیات مکانیکی، خاکی که حرکت کرده در پشت سازه‌های مکانیکی کنترل می‌شود و این سازه‌ها اجازه نمی‌دهند که خاک وارد جریان اصلی رودخانه شود و سیلاب ایجاد کند.

بیات درخصوص اهمیت اقدامات آبخیزداری در جلوگیری از ایجاد سیل نیز گفت: خطر سیل به خاک و مواد جامدی که با آن است، برمی‌گردد. به‌عبارت دیگر، موقعی سیل خطرناک است که غلظت مواد جامد (تنه درخت، اشیاء، جریان گلی و غیره) همراه آن بیش‌تر باشد.

وی تصریح کرد: اگر اقدامات آبخیزداری کامل و جامع انجام شود، قطعاً مخاطرات سیلاب به میزان قابل‌توجهی کاهش پیدا می‌کند. نمونه‌های بارز آن را در حوضه‌هایی که عملیات آبخیزداری به‌خوبی انجام شده، دیده‌ایم؛ به‌طوری که در این موارد در پایین‌دست خسارت چندانی وارد نشده است.

بیات در پاسخ به این سوال که هر هکتار آبخیزداری چقدر آب ذخیره می‌کند، گفت: براساس طرح‌های تحقیقاتی که در کل کشور در حوضه‌های مختلف صورت گرفته، در هر هکتار حدود یک‌هزار مترمکعب آب ذخیره می‌شود؛ البته به شرطی که اقدامات آبخیزداری به‌صورت جامع و کامل انجام شود.

در زمینه ارزش‌گذاری هدررفت خاک اقدام خاصی انجام نشده است

این مقام مسئول درخصوص ارزش کمّی هدررفت هر تن خاک و عناصر شیمیایی آن نظیر فسفر، نیتروژن و پتاسیم گفت: تا جایی‌که می‌دانم، در بحث ارزش‌گذاری کار مشخصی انجام نشده و فقط ارزش یک مترمکعب خاک را تعیین کرده‌اند که به اعتقاد من ارزش‌گذاری به این نحو قابل‌قبول نیست.

بیات با بیان این‌که می‌توان از زاویه دیگری به این قضیه نگاه کرد، افزود: سال ۹۴ در منطقه سیجان استان البرز سیلی رخ داد. کل این منطقه کم‌تر از چهار هزار هکتار است. ما در این حوضه بالغ‌بر ۹۰ میلیارد تومان خسارت دیدیم و بالغ‌بر ۱۰ نفر نیز فوت شدند؛ بنابراین اگر تنها حساب کنیم چقدر خاک در این منطقه از دست داده‌ایم، این ارزش‌گذاری نمی‌تواند قابل‌قبول باشد.

وی ادامه داد: بنابراین از دست دادن خاک این منطقه فقط یک بخش از خسارت بوده و در پایین‌دست خسارت‌هایی که حتی به فکرمان نمی‌رسد، وارد شده بود؛ به‌عنوان مثال با توجه به این‌که آب پایین‌دست این منطقه به تهران انتقال داده می‌شد، با وقوع سیل در آن مقطع تا دو هفته نتوانستند از این آب استفاده کنند. به‌دلیل این‌که بنزین ماشین‌هایی که در این سیل آسیب دیده بودند، وارد آب شده بود و همچنین جسد برخی افراد فوت شده در رودخانه بود و در نتیجه آب آلوده شده بود.

بیات خاطرنشان کرد: در این منطقه طی دو سال گذشته یک‌سری اقدامات بیولوژیکی، مکانیکی و مدیریتی انجام دادیم؛ به‌همین دلیل در سیلی که در فروردین ۹۸ داشتیم، بنا به گفته خود اهالی، خوشبختانه خسارتی وارد نشد؛ درحالی‌که اگر این اقدامات آبخیزداری نبود، شاید خسارتی مانند سیل سال ۹۴ به این منطقه وارد می‌شد.

آبخیزداری ما را از بحران مصون می‌دارد

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان البرز تأکید کرد: اقدامات آبخیزداری ما را از این‌که با یک بحران روبه‌رو شویم، مصون می‌دارد. این درحالی است که وقتی به مرحله بحران می‌رسیم، بسیار باید هزینه کنیم تا به شرایط عادی بازگردیم؛ بنابراین می‌توان گفت کار‌های آبخیزداری به‌عنوان مدیریت ریسک عمل می‌کند و نمی‌گذارد اتفاقی بیفتد که ما به مرحله بحران برسیم.

بیات در پاسخ به این سوال که سدسازی بهتر است یا آبخیزداری، اظهار داشت: اگرچه اهمیت سدسازی را نمی‌توان به‌طور کلی رد کرد؛ اما معتقدم آبخیزداری بهتر از سدسازی است؛ چراکه آبخیزداری مانند احداث سد‌های کوچک در کل حوضه است.

وی افزود: اگر آبخیزداری را به‌طور جامع و کامل در تمام بخش‌ها انجام دهیم، مثل این است که سد‌های کوچکی را در کل حوضه ایجاد کرده‌ایم؛ یعنی همان کاری که قرار است سد‌های بزرگ انجام دهد، با سد‌های کوچک انجام و آب را در خاک نفوذ می‌دهیم.

تبخیر آب در سد‌ها بیش‌تر از تبخیر در سازه‌های آبخیزداری است

بیات تصریح کرد: بزرگ‌ترین فرق اقدامات آبخیزداری با سدسازی این است که میزان تبخیری که در سد‌های بزرگ رخ می‌دهد، بسیار بیش‌تر از سازه‌های آبخیزداری است؛ به‌طوری‌که شاید بتوان گفت بخشی از اتفاقات یکی-دو سال اخیر به‌دلیل همین سد‌های بزرگ بود که نتوانستند اوضاع مدیریت کنند؛ بنابراین قطعاً اقدامات آبخیزداری بهتر از سدسازی است.

وی درخصوص احتمال شروع ترسالی نیز گفت: تا جایی‌که مشاهده کردیم و در بحث‌های دانشگاهی شنیدیم، ترسالی برحسب آماری است که در هواشناسی معمولاً محاسبه می‌شود و همچنین با توجه به بارندگی‌های ۵۰ سال اخیر است؛ بنابراین این‌که بگوییم وارد دوره ترسالی شده‌ایم یا دیگر خشک‌سالی نداریم، قطعاً حرف درستی نیست.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: ۲۱ خرداد ۱۳۹۹، کد خبر: ۸۵۳۴، sobhe-no.ir