شعار سال: در پی شکست آمریکا در تصویب قطعنامه‌ای برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران، کاخ سفید قصد دارد به‌زودی مکانیسم ماشه را باهدف بازگرداندن کل تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران فعال کند. اما این کار، ممکن است نظم ساختار شورای امنیت و به‌تبع آن نظم بین‌المللی را به هم بریزد.

روز شنبه، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، اعلام کرد که کشورش هفته آینده سازوکار موسوم به مکانیسم ماشه را فعال خواهد کرد. امری که اگر موفق شود، به معنای نابودی کامل برجام است.
ترامپ در باشگاه گلف خود در نیوجرسی گفت: «ما مکانیسم ماشه [اسنپ بک] را فعال خواهیم کرد. شما آن را هفته آینده خواهید دید.»

اما فعال‌سازی مکانیسم ماشه، یک‌روند بسیار پیچیده و پرچالشی است. کشور‌های ایران، روسیه، چین و اتحادیه اروپا می‌گویند که آمریکا به خاطر خروج از برجام، دیگر حق استفاده از مکانیسم ماشه را ندارد.

اما آمریکا اصرار می‌کند که باوجود خروج از برجام هنوز اختیار قانونی برای استفاده از مکانیسم ماشه را دارد. روز یک‌شنبه مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، عکس نوشته‌ای در توئیتر خود منتشر کرد که در آن آمده است: «اگر در هرزمانی، ایالات‌متحده معتقد شود که ایران در اجرای تعهداتش ناکام مانده، هیچ کشور دیگری نمی‌تواند توانایی‌مان برای بازگرداندن سریع آن تحریم‌های چندجانبه را زیرسوال ببرد.»

برای فهم اینکه آمریکا چگونه می‌خواهد مکانیسم ماشه را فعال کند. ابتدا باید دید که استدلال آن چیست و چه راه‌هایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه وجود دارد.

به‌طورکلی یک‌راه شناخته‌شده برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه وجود دارد که از کمیسیون مشترک برجام می‌گذرد. طبق مکانیسم حل اختلاف برجام، اگر عضوی از اعضای این توافق به این نتیجه برسد که عضو دیگری از توافق به تعهداتش ذیل برجام پایبند نیست، می‌تواند این موضوع در کمیسیون مشترک برجام مطرح کند. سپس اگر بعد از ۳۵ روز این موضوع در کمیسیون مشترک برجام حل نشد، مسئله به شورای امنیت ارجاع خواهد شد. این شورا نیز یک ماه وقت دارد تا موضوع را حل‌وفصل کند. اما اگر شورا نتواند ظرف یک ماه این مسئله را حل کند، تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به‌طور خودکار دوباره اعمال خواهند شد بدون اینکه کشور‌های دیگر مثل چین و روسیه بتوانند جلوی اعمال تحریم‌ها را با وتو بگیرند.

آمریکا هنوز به‌طور رسمی اعلام نکرده که آیا از این سازوکار استفاده می‌کند یا نه. اما مقامات سابق دولت ترامپ و نیز کارشناسان اندیشکده‌ای نزدیک به وزارت خارجه آمریکا، راهکار دیگری را مطرح کرده‌اند که از کمیسیون مشترک نمی‌گذرد بلکه به قطعنامه ۲۲۳۱ که در تائید برجام صادر شد، استناد می‌کند.

اما این قطعنامه درباره بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل چه می‌گوید؟
در این قطعنامه دو پاراگراف وجود دارد که سازوکار بازگشت تحریم‌ها را به‌طور مبهم توضیح داده است. بر اساس مفاد قطعنامه ۲۲۳۱، اگر شورای امنیت شکایتی از یکی از طرف‌های برجام درباره «عدم اجرای چشمگیر» تعهدات برجامی طرف دیگری دریافت کند، باید ظرف ۳۰ روز درباره این شکایت تصمیم‌گیری کند، اگر هم تصمیمی نگیرد، بعد از انقضای این مهلت، تحریم‌ها بازخواهند گشت.

آمریکا با دور زدن کمیسیون مشترک، دنبال استفاده از این قطعنامه برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه است. طرف‌های باقیمانده در برجام، می‌گویند آمریکا به دلیل خروج از برجام حق استفاده از این قطعنامه را ندارد. اما آمریکا ادعا می‌کند که از برجام خارج‌شده، ولی به‌عنوان عضوی از شورای امنیت که قطعنامه ۲۲۳۱ را صادر کرده می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند.

متن مبهم قطعنامه نیز به این ادعای آمریکا کمک کرده است. در قطعنامه عبارت «کشور مشارکت‌کننده در برجام» قیدشده است که حق دارد از عدم پایبندی عضو دیگر برجام به شورای امنیت شکایت می‌کند. این عبارت مشخص نکرده که کشور مشارکت‌کننده به معنای عضو مستمر برجام است یا اینکه در شکل‌گیری برجام مشارکت کرده است.

با استناد به همین عبارت، ظاهراً آمریکا قصد دارد که در ابتدا یک شکایت‌نامه علیه ایران به شورای امنیت بدهد و فرآیند ۳۰ روزه را آغاز کند.

بعد از ثبت شکایت، کشور‌های دیگر شورا ممکن است برای رد شکایت آمریکا طرحی ارائه دهند. اما این طرح می‌تواند اوج نبرد دیپلماتیک در شورای امنیت باشد. چراکه طبق قوانین سازمان ملل، دو طرح وجود دارد: یکی طرح آئین‌نامه‌ای و دیگری طرح اساسی.

ترامپ گفته است هفته آینده مکانیسم ماشه فعال خواهد شد.
دوراهی روسیه، چین و اروپا
اگر روسیه و چین با استناد به اینکه طرحشان برای رد شکایت آمریکا، از نوع آیین‌نامه‌ای است، طرحی برای رد این شکایت ارائه کنند، آمریکا قادر نخواهد بود این طرح را وتو کند. درنتیجه، روسیه و چین ممکن است برای رد شکایت آمریکا، طرحشان را به رأی بگذارند و با جلب ۹ رأی موافق بتوانند بدون نگرانی از وتوی احتمالی آمریکا، شکایت آن را رد کنند.

اما مشکل اینجاست که آمریکا باهدف رد طرح روسیه و چین ادعا خواهد کرد که این طرح، اساسی است و بنابراین، قابلیت وتو شدن را دارد. در اینجا اعضای دائمی شورای امنیت سر دوراهی قرار خواهند گرفت. اگر حق وتوی آمریکا را انکار کنند، سابقه خطرناکی درباره زیرسوال رفتن وتوی اعضای دائمی شورای امنیت ایجاد خواهد شد و این به‌نوعی نظم حاکم بر این شورا و به‌تبع آن جهان را متزلزل می‌کند.

اما اگر حق وتوی آمریکا را بپذیرند، آمریکا در نابود کردن برجام موفق خواهد شد.

درواقع، پنج عضو دائمی شورای امنیت سر دوراهی حفظ برجام یا حفظ نظم بین‌المللی قرار خواهند گرفت. پرسشی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا روسیه، چین و اروپا حاضر خواهند شد برجام را به بهای متزلزل شدن ساختار شورای امنیت به‌عنوان عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری درباره امنیت بین‌الملل، حفظ کنند؟

به‌هرحال، در خصوص شکایت آمریکا دو نتیجه قابل‌تصور است: اول اینکه روسیه و چین قاطعانه حق وتوی آمریکا را زیر سؤال ببرند و طرحشان را آیین‌نامه‌ای بدانند. این سناریو به معنای شکست آمریکا و متزلزل شدن ساختار شورای امنیت است.

دوم اینکه، روسیه و چین و اروپایی‌ها بپذیرند که طرح رد شکایت آمریکا، اساسی است و بنابراین آمریکا حق وتوی آن را دارد. در این حالت، شورا باید درباره این شکایت تصمیم‌گیری کند که در همه حالت‌ها به مرگ برجام ختم خواهد شد. چراکه ظرف ۳۰ روز بعد از ثبت شکایت آمریکا، شورای امنیت باید بتواند قطعنامه‌ای در حمایت از «تداوم رفع تحریم‌های» سازمان ملل علیه ایران تصویب کند. تصویب چنین قطعنامه‌ای بسیار بعید است. چراکه آمریکا آن را وتو خواهد کرد. اما اگر شورای امنیت، هیچ قطعنامه‌ای تصویب نکند، بازهم بعد از انقضای مهلت ۳۰ روزه، تحریم‌ها به‌طور خودکار علیه ایران بازخواهند گشت.

البته این احتمال دارد که بعد از ثبت شکایت آمریکا، روسیه و چین تصمیم بگیرند که هیچ طرحی برای رد آن ارائه نکنند. در چنین حالتی، رئیس شورای امنیت باید ۱۰ روز بعد از ثبت شکایت، قطعنامه‌ای درباره آن ارائه کند که البته این قطعنامه توسط آمریکا وتو خواهد شد.

همچنین، برخی گزارش‌ها حاکی از این است آمریکا ممکن است خودش قطعنامه‌ای در حمایت از تداوم رفع تحریم‌های ایران ارائه دهد و قطعنامه خودش را وتو کند.

هنوز معلوم نیست که آمریکا چه اقدامی انجام دهد. سناریو‌های که در این گزارش مطرح شد، جنبه رسمی ندارد بلکه گمانه‌هایی است که در محافل غیررسمی آمریکایی و غیرآمریکایی مطرح‌شده‌اند. باید منتظر ماند و دید که آمریکا هفته آینده از چه طریقی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه استفاده خواهد کرد.

به‌هرحال، شورای امنیت در آستانه یک نبرد دیپلماتیک سرنوشت‌سازی قرارگرفته است که احتمالاً پیامد‌های بلندمدتی برای نظم بین‌المللی خواهد داشت. در این میان، برجام نیز به پیچ خطرناکی رسیده است که اگر از این پیچ به‌سلامت عبور کند، احتمال احیای آن در آینده نه‌چندان دور وجود دارد. هرچند که این احتمال روزبه‌روز کم‌رنگ‌تر می‌شود.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از فرارو، تاریخ انتشار: 28 مرداد 1399، کد خبر: 451256، www. fararu.com