تدوین «مدیریت روستایی» وام‌دار همت «مهدی طالب» است

اسدالله نقدی معتقد است که مدون کردن مدیریت و تاریخ روستاها مدیون تلاش‌های مهدی طالب بوده و بعید است که قبل از وی از تحولات تاریخ روستاییان در ایران مستندسازی انجام شده باشد.

شعار سال: هفتمین همایش روز ملی علوم اجتماعی ایران امروز ۱۳ آذرماه با گرامیداشت میراث علمی سه استاد فقید این حوزه غلامعباس توسلی، مهدی طالب و منوچهر آشتیانی در حال برگزاری است.

این همایش به همت انجمن جامعه‌شناسی ایران، مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و دبیرخانه دائمی روز ملی علوم اجتماعی ایران برپا شده که دومین پنل آن به بزرگداشت مهدی طالب اختصاص داشت. اسدالله نقدی، زهرا فرضی زاده، حسین ایمانی جاجرمی، اسماعیل شهبازی و تقی آزاد ارمکی سخنرانان این پنل بودند.

فرضی زاده با بیان اینکه طالب جامعه شناسی مبتنی بر میدان بود و کسی بود که در جامعه حضور داشت و جامعه شناس مردم مدار بود گفت: او جامعه شناسی بود که در تحقیقات میدانی شرکت می‌کرد.

او به آثار مختلف مهدی طالب اشاره کرد و افزود: ایشان جز معدود اساتیدی است که به تعاون بومی و درون زا پرداخته است و در دغدغه‌ها و روش‌ها از همین اصول بسیار استفاده می‌کند.

فرضی زاده همچنین به همکاری‌های طالب با بنیاد مسکن پرداخت و گفت: این مشارکت طالب می‌تواند سرمشقی برای بازسازی خانه‌های آسیب دیده باشد البته این تجربه در مرکز مقابله با سوانح طبیعی هم ادامه داشت و امروز می‌تواند الگویی برای ما باشد.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه طالب مسئولیت های اجتماعی و مدنی مختلفی از سال 51 تا 96 را برعهده داشت و در کنار رسالت معلمی قبول مسئولیت داشت افزود: طالب پس از بازنشستگی دانشکده را خانه خود می دانست و آن را رها نکرد.

نقدی سخنرانی خود را به «میراث دوگانه طالب برای جامعه شناسی و مدیریت شهری و روستایی ایران» اختصاص داد و گفت: من سخنم را با نقل قول از بیکن آغاز می‌کنم که گفت: «اگر ما نسبت به نسل‌های قبل از خود احساس سواد و معرفت علمی می‌کنیم چون بر شانه‌های پیشینیان ایستاده‌ایم و سخن از بزرگان نشانه والایی و توسعه یافتگی است.»

او ادامه داد: من افتخار شاگردی ایشان را نداشتم اما از محضر ایشان درس یاد گرفتم و وقتی به پژوهشگری دانشگاه فردوسی رفتم خیلی زود با اساتید مختلفی که در حوزه روستایی کار می‌کردند آشنا شدم. وقتی من به موسسه کاریز پیوستم طالب رئیس هیئت مدیره بود و من به عنوان یک دانشجوی علوم اجتماعی جوان علاقه‌مند مدیر موسسه کاریز شدم و از آنجابا شهبازی و طالب آشنا شدم.

او افزود: طالب نسبت به توسعه روستایی دیدگاه شاخصی داشت و در کنار بزرگانی چون صفی نژاد و غیره از پیشگامان دانش روستایی و مدیریت روستایی در ایران است. بعدها فرصت کردم به همراه طالب به وزارت مسکن و شهرسازی رفتیم. یکی از حوزه‌های کمتر پرداخته شده درباره مهدی طالب حوزه شهری است.

نقدی با بیان اینکه ما اغلب ایشان را به عنوان جامعه شناس روستایی می‌شناسیم اما ایشان در حوزه شهری صاحب نظر هستند یادآور شد: توجه به مسائل اجتماعی در شهرسازی را ما مدیون تلاش‌های طالب هستیم چون او جامعه شناسی را به مسائل شهرسازی آورد و نخستین جامعه‌شناس عمرانی و شهرسازی است.

به گفته او، طالب مرد مطالعات میدانی بود و این از ویژگی‌های شخصیتی ایشان بود. او شخصیت علمی بود که پای جامعه شناسانه او در روستا و شهر بود و دغدغدمندانه به این حوزه نگاه می‌کرد.

نقدی با اشاره به اینکه جامعه شناسی روستایی بر اساس آثار او در پنج محور خلاص می شود توضیح داد: شناخت تفاوت جامعه روستایی و شهری یکی از اصلی‌ترین محورهای اثار اوست چون جامعه شناسی روستایی و شهری دو روی سکه و مکمل هستند و این محور نخست است. محور دوم از نظر ایشان می‌گوید که چگونه دهقانان بعد از اصلاحات ارضی به کشاورز تبدیل شدند. بنابراین تغییرات گسترده کشاورزی و کشاورزان ایرانی و تحول علایق و سبک زندگی آنها از دیگر محورهای آثار اوست. توسعه محلی به عنوان یک رویکرد در دانش روستایی محور دیگر آثار دکتر طالب است همچنین توجه به مساله محیط زیست محور دیگر آثار ایشان است.

نقدی درباره کتاب «مدیریت روستایی» هم سخن گفت و توضیح داد: این کتاب از شاهکارهای ایشان است و اثر زیادی بر علوم اجتماعی در ایران داشته است. کتاب‌های او را معمولا دانشگاه تهران چاپ کرده که نشان از دانش ایشان داشته است. این کتاب وقتی منتشر شد با اشتیاق فراوان از سوی صاحب نظران خوانده شد. ما درباره جامعه شناسی روستایی کتاب‌های بسیاری داشتیم. اما ما تا آغازین روزهای قرن شمسی حدود 80 درصد جمعیت ما را عشایر تشکیل می دهند و اکنون در آغاز 1400 همه چیز برعکس شده است.

به گفته او، مدیریت روستاها در تاریخ ایران بسیار مهم بوده و روستاییان تاریخ ایران را تغییر می‌دادند بنابراین مدون کردن مدیریت روستاها کار دکتر طالب بود و بعید می‌دانم قبل از ایشان مستندسازی از تحولات تاریخ روستاییان در ایران انجام شده باشد. پس کتاب «مدیریت روستایی» جزء کتاب های شاخص ایشان است و او از صدها سال پیش تا انقلاب مشروطه تحول روستاها را دنبال کرده است.

نقدی با اشاره به میراث طالب برای علوم اجتماعی ایران یادآور شد: طالب آدم دغدغه‌مندی بود و این دغدغه برای آبادانی ایران زبان زد است. ایشان به این دلیل که نهاوند جامعه روستایی بزرگی داشته از نزدیک با محرومیت آشنا بوده اما دغدغه ایشان از زاهدان تا نهاوند است و سربلندی ایران برایش مهم است. او در وصیت خود می‌نویسد: «برای توسعه کشور هر کس باید آنچه را آرزو دارد باید از خود شروع کند.»

آزاد ارمکی درباره میراث مهدی طالب هم بیان کرد: تمرکز بر حوزه روستا و روی نگردان از مطالعات روستایی ویژگی برجسته ایشان است. متاسفانه محور دادن به روستا از مطالعات علوم اجتماعی در حال حذف شدن است و گویی ما به بهانه دفاع از شهر از حذف شدن روستا دفاع می‌کنیم.

او تاکید کرد: طالب ناقد مطالعات کمی به صورت رادیکال بود و گاهی در جلسات رسمی این گونه مطالعات را به استهزا می‌گرفت البته این بدین معنا نبود که روش‌های کمی آموزش نداده شود اما ایشان روی مشاهده میدانی و مصاحبه مشارکتی در حوزه مطالعات روستایی برای او اهمیت بسیار داشت.

منصور وثوقی نیز در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی گفت: همیشه از ابتدای کار در خدمت دکتر طالب بودم. ایشان مطالعات جامعی روی روستاهای ایران به ویژه روستاهای ایلام در سال 1344 داشت که من هم در این مسیر با ایشان همراه بودم. در سال‌های بعدی هم روی تحقیقات روستایی و تحقیقات تعاونی متمرکز بودیم. در سال 1351 در دانشکده علوم اجتماعی باز هم تحقیقات روستایی انجام دادیم.

او با تاکید بر اینکه جامعه شناسی روستایی به محاق نمی‌رود یادآور شد: اما ساختارهای جامعه روستایی تحول یافته و جمعیت روستایی نسبت به کل جمعیت ایران کاهش می‌یابد با این وجود ما نیاز به روستا و خدماتشان داریم. امیدواریم با کمک‌هایی که به روستا و روستاییان بتوانیم بخش‌های روستایی را مدرنیزه کنیم به ویژه درباره مساله آب مشکلات روستاییان برطرف شود.