شعارسال: در سال های اخیر هم‏زمان با رشد علمی کشور، بحث فناوری‏ های دانش‏ بنیان و حمایت از آن‏ها به بحثی داغ در فضای مدیریت کشور تبدیل شده است. در همین راستا تجاری ‏سازی دانش و اقتصاد دانش‌‏بنیان یکی از مباحث مهمی است که نهادهای حاکمیتی مانند معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری آن را دنبال می ‏کنند. از طرف دیگر واژه دیگری که در این چند سال وارد ادبیات حوزه کارآفرینی شده، واژه "استارت‌‏آپ" یا همان کسب و کار نوپا است که امروزه بخش عمده‏ای از اخبار و فعالیت‏‌های حوزه کسب و کار را به خود اختصاص داده است.

به طور کلی استارت‏ آپ، کسب و کار نوآورانه نوپایی است که بر پایه خلاقیت نیروی انسانی با حداقل سرمایه و برای برطرف ساختن یکی از نیازهای جامعه یا پاسخ به یک نیاز جدید شکل می‏گیرد. در مقابل "شرکت دانش‌‏بنیان" شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش‌افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط تشکیل می‌شود.(1)

چه شرکت‏‌های دانش‌‏بنیان و چه استارت ‏آپ ‏ها هر دو مقوله‏‌های مهمی هستند که مزایای قابل توجهی برای کشور داشته و از این رو باید توسط حاکمیت مورد توجه و حمایت قرار بگیرند. چرا که کشور از یک طرف دارای ترکیب جمعیتی جوان و تحصیل کرده‏ بوده و از طرف دیگر با مشکلاتی نظیر بیکاری و کمبود منابع اقتصادی نیز دست به گریبان است. از این رو سرمایه‏‌گذاری روی حوزه‌‏های دانش‌‏بنیان و نیز حوزه استارت‌‏آپ‏‌ها می‌‏تواند از ظرفیت نیروی جوان تحصیل کرده در راستای حل مشکلات اقتصادی بهره بگیرد. البته تاکنون در بحث توجه به این حوزه‌‏ها و نیز حمایت از آن‏ها کارهای نسبتاً خوبی صورت گرفته ولی نیازمند کارهای جدی‏‌تر و بیش‏تری هستیم.

در این بین یک نکته قابل تأمل این است که در یکی دو سال اخیر شاهد نوعی خلط بحث بین شرکت‌‏های دانش‌‏بنیان و استارت‏‌آپ‏‌ها و مات شدن مرزهای بین این دو پدیده در کشور هستیم؛ به گونه‌‏ای که در بحث‏‌ها غالباً این دو پدیده یکی در نظر گرفته شدن و عمدتاً برای آن‏ها یک نسخه تجویز می‏شود. چه این که یکی از بحث‏‌های جدی حمایتی در حوزه استارت‌‏آپ‏‌ها، دانش‌‏بنیان کردن برخی استارت‏‌آپ‏ها (شرکت‏‌های بازی‏‌سازی، فروشگاه‌‏ها و پلتفرم‏‌های اینترنتی) است. البته ناگفته نماند که با توجه به اشتراکات و هم‏پوشانی‏ های کارکردی این دو مقوله، یکی بودن متولی اصلی هر دوی آن‏ها (معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری) و نیز نیاز فوری کشور به رشد این دو حوزه در راستای حل مشکلات کلان خود (و در نتیجه عدم زمان کافی برای بررسی دقیق تمایزات و ارائه راه‏حل‏ها و نسخه‏های تجویزی مختص هر حوزه)، چنین خلط ‏هایی دور از انتظار نیست.

علاوه بر موارد اشاره شده، برای این مشکل، دو دلیل اصلی را می‏توان برشمرد که باعث سوق دادن مسئولین و نیز خود فعالان به سمت این موضوع می‏شود که استارت‏ آپ ‏ها نیز شرکت دانش‏ بنیان محسوب شده و از خدمات آن بخش استفاده کنند. دلیل اول ناظر به این مسئله است که علی‏رغم قانون‏گذاری مناسب در بحث شرکت‌‏های دانش‏ بنیان و سازوکار نسبتاً مطلوب و شفاف آن، در بحث استارت‌‏آپ هنوز با سیاست‏‌گذاری منسجم و شفافی برای حمایت از این عرصه روبه‏ رو نیستیم. از این رو متولیان ترجیح می‏ دهند تا برای حمایت از حوزه استارت‏ آپ‏ ها –از آن‏جایی که مشابهت‏‌های بعضاً زیادی میان این حوزه با حوزه شرکت‌‏های دانش‌‏بنیان وجود دارد- به سازوکار مربوط به حمایت از شرکت‏های دانش‌‏بنیان متوسل بشوند.

دلیل دیگر، به نظر می ‏رسد که به بحث تأکید روی بحث آمار تعدادی در جهت تحقق اهداف کلان برمی‏‌گردد. این مسئله که یکی از معضلات مزمن در سیستم اجرایی کشور هست در این‏جا نیز خود را نشان می‏دهد. بدین گونه که متولیان امر، رسیدن به اهداف کلان کشور در حوزه رشد علمی و نیز رشد اقتصاد دانش ‏بنیان را در قالب آمار بیش‏تر دنبال کرده و از این رو آن‏ها را به سمت ارتقای آماری صرف در بحث شرکت ‏های دانش‏ بنیان سوق می‏دهد.[2] یکی از اهداف کلان تعریف شده در حوزه علم و فناوری کشور، رسیدن به تعداد 20000 شرکت دانش‏بنیان در افق 1404 است. مشکلی که در این‏جا خود را نشان می‏دهد این است که از آن‏جا که رسیدن به آمار کمی اولویت بیش‏تری دارد، فلذا خود به خود شرایط به سمتی سوق داده می‏شود که راحت‏تر این آمار محقق شود و یکی از این راه‏کارها که متأسفانه بعضاً در سیاست‏گذاری‏ ها زیاد دیده می‏شود، کاهش استانداردها در جهت این که افراد بیش‏تری مشمول بشوند، است. در این‏جاست که متولیان ترغیب می‏شوند که استارت آپ‏ ها را نیز در زمره شرکت‏های دانش ‏بنیان به حساب آورند، در حالی که در بسیاری موارد استارت‌آپ‏ ها ماهیتاً با شرکت دانش‏ بنیان متفاوتند.

در ادامه به بررسی شباهت ‏ها و تفاوت‏ های دو حوزه مذکور و نیز تبعات خلط دو مقوله با یک‏دیگر، پرداخته می‏شود:

مقایسه بین استارت‌‏آپ و شرکت دانش ‏بنیان

با توجه به تعاریف ارائه شده و نیز تجربیات موجود در این حوزه ‏ها (چه در داخل کشور و چه در خارج) می‏توان نقاط اشتراک و نقاط تمایز مابین استارت‌‏آپ‏ ها و شرکت‏‌های دانش ‏بنیان را در به ترتیب در جداول (1) و (2) مشاهده کرد.

باید این نکته را خاطرنشان ساخت که ممکن است به دلیل اشتراکات میان این دو حوزه، تفاوت بین آن‏ها در مواردی مبهم بنماید. کما این که شرکت ‏های بسیاری می ‏توان یافت که هم مشمول تعریف استارت ‏آپ شده و هم شرکت دانش‏ بنیان ولی نباید در نظام ‏مند کردن حمایت، تفاوت‏ها را نادیده گرفت؛ چرا که می‏توان به یکی از حوزه و یا هر دو حوزه آسیب‏هایی وارد کند. در استارتاپ لزوماً حوزه کاری، بر پایه دانش نبوده و چه بسا درصد بالایی از استارت‏آپ‏ها مبنای دانشی خاصی نداشته و صرفاً خدمتی است در جهت زندگی بهتر افراد و قرار نیست دانش و فناوری خاصی تولید بشود. از طرف دیگر در بحث دانش ‏بنیان ممکن است شرکت به عنوان یک بازی‏گر مستقل اقتصادی فعالیت نکرده و به عنوان واحدی شبه R&D در ذیل یک نهاد حاکمیتی یا یک شرکت صنعتی بزرگ تعریف شود.

در بحث هدف سیستم و خروجی آن، اگرچه یک استارت ‏آپ می‏تواند حول تولید یک فناوری شکل گرفته و یا یک شرکت دانش ‏بنیان رشد بالایی داشته باشد و به سوددهی بالایی برسد، ولی چیزی که مهم است این است که ساختار و هدف تشکیل متفاوت بوده فلذا در راه ‏اندازی و نیز مسیر حرکتی، تفاوت ‏هایی وجود دارد که نهادهای بالادستی باید به آن‏ها واقف باشند؛ چرا که در نظر نگرفتن این تفاوت ‏ها می‏تواند به روند رشد هر حوزه خدشه وارد بکند.

در استارت ‏آپ‏‌ها شرکت ‏های سرمایه‏ گذاری ورود پیدا می‏کنند و در قالب شتاب ‏دهنده‏ ها از استارت ‏آپ‌‏ها حمایت می‏کنند. این حمایت در ازای درصدی از سهم استارت‏آپ و نیز در راستای کسب سود اقتصادی مستقیم صورت می‏گیرد. این حمایت در مراحل اولیه نیز رقمی بسیار پایینی است و به سرمایه کلانی نیاز نیست (در مقیاس کمتر از 100 میلیون و یا حتی کم‏تر 50 میلیون تومان). در حالی که در حمایت از شرکت‏های دانش ‏بنیان ما یا با نهادهای عمومی مانند صنایع حاکمیتی، دانشگاه‏ها، و ... روبه‏ رو هستیم یا با شرکت‏های بزرگی که در راستای فعالیت خود از شرکت‏های دانش ‏بنیان به عنوان تأمین کننده بخشی از نیاز خود استفاده می‏کنند. در واقع شرکت دانش ‏بنیان مانند یک واحد تحقیق و توسعه (R&D) -که البته به طور مستقل فعال است- کار می‏کند. از طرف دیگر در این‏جا لزوماً (و چه بسا در اغلب اوقات) با سرمایه پایین کار پیش نرفته و حتی در بعضی مواقع نیاز به سرمایه‏ های چند صد میلیونی و حتی میلیاردی نیز مشاهده می‏شود.

مسئله ناشی از ابهام در مرزبندی بین دو مقوله

با این اوصاف همان طور که مشاهده می‏ شود، علی‏رغم مشابهت‏‌های بیرونی و کارکردی مابین استارت‏‌آپ و شرکت دانش ‏بنیان، تفاوت‏ هایی وجود دارد که لاجرم به اتخاذ سیاست‏های جداگانه برای رونق هر کدام می‏انجامد. خلط بحثی که بین شرکت دانش ‏بنیان و استارت‏‌آپ در سال‏های اخیر به وجود آمده و متأسفانه در ادبیات مسئولین نیز به چشم می‏خورد در سال‏های آتی می‏تواند به رشد علم و فناوری و اقتصاد دانش‏ بنیان کشور صدماتی وارد آورد. مشکلی که پیش می‏ آید این است که در حالی که استارت‏ آپ‏ ها حداقل نیاز به اختصاص بودجه و حمایت‌‏های مالی حاکمیتی را داشته (یکی از دلایل تقویت حوزه استارت‌‏آپی توسط دولت‏‌ها کاهش بار هزینه‌‏ای دولت در تولید شغل و ثروت است.)، هم‏‌ردیف هسته‏‌ها و شرکت‏های دانش‏‌بنیانی قرار گرفته که در بسیاری مواقع نیاز به سرمایه دولتی و آن هم به مقدار نسبتاً زیاد دارند. این هم‌‏ردیفی باعث می‏شود که بخش عمده‏ای از توان نهادهای دولتی برای حمایت از اقتصاد دانش‏‌بنیان و رشد علمی و فناوری کشور، در حوزه استارت‏‌آپ‏‌هایی هزینه شده که وظیفه تأمین سرمایه و حمایت از آن‏ها بر عهده سرمایه‏‌گذاران خصوصی است. این موضوع وقتی حادتر می‏شود که جذابیت‏ های ذاتی استارت‏ آپ‏ ها و به ویژه کسب و کارهای خدماتی (رشد سریع، شهرت، سوددهی خیلی زیاد) باعث می‏شود که حرکت عمومی به سمت استارت آپ‏ ها بوده و در نتیجه استارت ‏آپ‏ ها سهم بیشتری از بودجه حمایتی را به خود اختصاص داده و این باعث آب رفتن سهم شرکت‏های دانش ‏بنیان می‏شود. در حالی که یکی از ضروریات توسعه پایدار برای یک کشور توسعه دانش ‏بنیان بوده که توجه و سرمایه دولتی قابل توجهی را می‏طلبد و این در حالی است که وضعیت برای استارت‏ آپ‏ ها (با وجود این که مزایای زیادی در تولید استغال و ثروت ایجاد می‏کنند.) لزوماً این گونه نبوده و از طرفی ساختار تأمین سرمایه‏ ها مقتضیات و شرایط خاص خود را دارد. نکته جالب این‏جاست که می ‏توان گفت که در حوزه استارت‏آپ‏ها، حمایت حاکمیتی (به معنی تأمین سرمایه و شراکت و ...) و ورود مستقیم دولت پدیده‏ای تقریباً بی ‏معنی است، ولی در بحث شرکت‏ های دانش ‏بنیان این ورود در بسیاری از اوقات نه تنها مطلوب بلکه ضروری است.

در نتیجه باید خاطرنشان ساخت که اگرچه استارت‏ آپ‏ها حوزه مهمی در تقویت اقتصاد کشور هستند و می‏توانند نقش بزرگی در تولید اشتغال و ثروت برای مردم بازی کنند، ولیکن خلط بحث استارت‏آپ‏ها با شرکت‏های دانش‏بنیان، به گونه‏ای که شرکت‏های استارت‏آپی نیز دانش‏بنیان محسوب شده و از سهم حمایتی دانش‏بنیان استفاده کنند، باعث تضعیف شرکت‏های دانش‏بنیان و گم کردن مسیر اصلی حمایت‏های این حوزه می‏شود. در حالی که در ادبیات حوزه استارت‏آپ نیز این نوع حمایت از استارت‏آپ جایگاه خاصی نداشته و نوع حمایت دولتی که استارت‏آپ لازم دارد، بیشتر از جنس تنظیم سازوکارها، و قوانین و مقررات است تا حمایت مالی دولتی. در واقع این خلط مبحث هم باعث تضعیف حوزه اقتصاد دانش‏بنیان شده و هم این‏که چندان به کار استارتاپ‏ها و رشد اکوسیستم استارتاپی نمی‏‌آید.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: 22آبان1395، کدخبر: 13950822000730: www.farsnews.com