براساس آمار وزارت نیرو، سطح یخچالهای کشور، از ۴۲ کیلومترمربع در سال ۹۲ به ۹ کیلومترمربع در سال ۱۴۰۰ کاهش یافته است که در مقایسه با روند ذوب شدن یخچالهای جهان، سرعت بیشتری داشته است. متاسفانه نه تنها افکار عمومی نسبت به اهمیت یخچالهای طبیعی کم اطلاع بوده، بلکه بخش زیادی از متخصصان نیز، حساسیتهای لازم در خصوص فاجعه پیش روی را ندارند.
شعار سال: یخچالها تودهای فشرده و بسیار متراکم از یخ هستند که از بارشها انباشت شده و به خاطر سرما و شرایط آب و هوایی، متراکم شده و تبدیل به یخ و پایدار میشوند که البته این پایداری به معنای این نیست که اصلا تغییری در آنها ایجاد نمیشود. بلکه تغییرات در آنها بهوجود میآید و حتی حرکت هم دارند. برخی از یخچالها ممکن است تا یک متر در هفته هم حرکت داشته باشند. منظور از پایداری این است که بهوجود آمدن و از بین رفتن آنها به سرعت اتفاق نمیافتد. پایداری یخچالها به این دلیل است که در ارتفاع قرار گرفتهاند.
یخچالهای طبیعی در ارتفاعات بالای ۳۸۰۰ متر در کوههای البرز در شمال ایران و کوههای زاگرس در جنوب غربی کشور در چند نقطه به صورت پراکنده گزارش میشوند. با توجه به قرار گرفتن ایران در مرکز نوار خشک، که از شمال آفریقا در غرب تا آسیای مرکزی در شرق ادامه دارد و همچنین به دلیل توپوگرافی بسیار خاص ایران و گرم شدن زمین و تغییرات اقلیمی یخچالهای طبیعی بسیار محدود شدهاند. در طی ۹۰ سال گذشته و از ابتدای دهه ۱۹۳۰، اندازه یخچالهای طبیعی، ایران کاهش یافته است. خط برف فرضی در ابتدای سده بیستویکم برای ایران به صورت تقریبی ۴۰۰۰ متر در ایران ارزیابی میشود. این در حالی است که ارتفاع کوههای ایران فقط در چند مکان به بیش از ۴۰۰۰ متر میرسند. با در نظر گرفتن ترکیبی از خط برف و توپوگرافی متوجه میشویم که یخچالهای طبیعی و تودههای یخی در ایران بسیار نادر هستند. در حال حاضر در پنج نقطه از ایران مناطق یخچالی داریم که در حال حاضر وجود دارند، ولی چندان وضعیت مناسبی ندارند. منطقه سبلان، دماوندکوه، اشترانکوه، زردکوه و یخچالهای منطقه علمکوه یا همان منطقه تخت سلیمان (یک زبانه یخچالی و هشت تا ده میدان یخی کوچک به صورت یخچالهای کوچک دایرهای (سیرک یخچالی) در علم کوه وجود دارند)، مناطق اصلی یخچالی کشور هستند. در گذشته، تعداد این یخچالهای طبیعی بیشتر بوده (مثل یخچالهای منطقه دنا یا یخچالهای البرز مرکزی و منطقه سهند) که متاسفانه از بین رفتهاند و اثری از آنها نیست. طول بزرگترین یخچال طبیعی تخت سلیمان به نام سرچال هفت کیلومتر بوده که سطح آن با بقایای سنگ پوشیده شده است. در کوههای شرقی البرز مرکزی، دو یخچال کوچک در قله دماوند واقع است. در کوههای زاگرس نیز پنج یخچال وجود دارد که بزرگترین آنها حدود ۵۰۰ متر عرض دارد و ارتفاع آنها حدود ۱۵۰ متر است. این منطقه دارای هفت یخچال طبیعی است که در دامنه شمالی، قلههای شرقی و غربی واقع شده است. در دوران پلیستوسن (دوره کواترنری از حدود دو میلیون سال قبل تا ۱۱ هزار سال قبل، و تا پایان آخرین عصر یخ) یخبندان در ایران بسیار گستردهتر بود.
از ارزشهای یخچالهای طبیعی میتوان به مواردی همانند ذخایر آب، وابستگی برخی از پوششهای گیاهی و جانوری در مناطق کوهستانی و طبیعی به یخچالها اشاره کرد. یکی دیگر از مهمترین ارزشهای یخچالها این است که بهعنوان میراث اقلیمی محسوب میشوند. به این معنا که اگر به مناطق یخچالی سفر نموده و تکهای از یخ موجود را از عمق بیرون بکشید و مطالعه کنید میتوانید تاثیرات اقلیم و آب و هوا را در چند صد یا چند هزار سال در آن تکه یخ ببینید و مطالعه کنید. برای مثال یخهایی که در حال حاضر در ارتفاع ۵۲۰۰ متری دره یخار در دماوند، بهعنوان مرتفعترین توده یخی ایران وجود دارد قطعا بیش از چند هزار سال است که یخ دارد؛ چراکه این یخها تا این زمان بهدلیل قرار گرفتن در ارتفاع بالا اصلا فرصت آب شدن پیدا نکردهاند.
مهمترین و اصلیترین عامل نابودی یخچالها گرمایش زمین است که متاسفانه روندی است که در تمام دنیا بهوجود آمده و ما نیز در این چرخه قرار داریم. عوامل انسانی نیز در نابودی یخچالها دخیل هستند. ایجاد تسهیلاتی که عبور و مرور در این مناطق را زیاد میکند طبیعتا اثر مخرب خواهد داشت؛ همچون صعودهای چندهزار نفرهای که در کوهستانهای ما انجام میشود، در حالی که طبیعت و یخچالهای ما ظرفیت این تعداد صعود را ندارند. صعود کوهنوردان در فصلهای نامناسب همچون تابستان و بهار موجب تخریب سطوح یخی یخچالها میشود و این در حالی است که بهترین زمان برای صعود در این مناطق پاییز و زمستان است.
متاسفانه در سالهای اخیر با آمار وحشتناک افت ۲۱ درصدی یخچالهای ایران مواجه هستیم. براساس آمار وزارت نیرو، سطح یخچالهای کشور، از ۴۲ کیلومترمربع در سال ۹۲ به ۹ کیلومترمربع در سال ۱۴۰۰ کاهش یافته است که در مقایسه با روند ذوب شدن یخچالهای جهان، سرعت بیشتری داشته است.
با وجود اینکه یخچالهای طبیعی ایران با نرخ کاهشی نسبتاً شدیدی در سالهای اخیر روبهرو بودهاند، اما بر اساس معیارهای یخچالشناسی به عنوان یخچالهای فعال و ارزشمندی شناخته میشوند. چرا که در راستای شیب خود اقدام به جابهجایی میکند که همین موضوع دلیلی بر پویایی و زنده بودن یخچالهای طبیعی است. به هرحال، با روند کاهشی یخچالهای طبیعی کشور و تسریع این روند در برخی از سالها، وقوع بحرانهایی همانند سیلابهای سهمگین، دور از انتظار نخواهد بود.
اختصاصی پایگاه تحلیلی خبری شعار سال، برگرفته از منابع گوناگون