انتقاد عالمانه و منصفانه کلیدی است که قفل دروازه ی اندیشه را گشوده و سلاحی است که بیم را از ضمیر عالمان زدوده و جایی برای خودنمایی متملقان باقی نمی گذارد . از نقد تعاریف گوناگونی شده است عده ای آن رابه بیان خوبیها و عده ای دیگر آن را به عیب جویی صرف تعبیر کرده اند اما به نظر می رسد نقد به معنی ارزیابی منصفانه از یک امر باشد که در این ارزیابی گاهی لازم است در کنار بیان نقاط ضعف به نقاط قوت نیز پرداخته شود . از آنجا که بارها شاهد بودیم که بعضی نقدهای یکسویه خاطری را آزرده و جمعی را متفرق کرده و گروهی را به مخالفت ریشه ای و ادامه دار سوق داده است برخود لازم دانستم مطالبی مختصر هر چند با بضاعت اندک و قلم قاصر در آداب نقد به رشته ی تحریر درآورم، امید است برای نقد کنندگان و نقدشوندگان منشاء اثر باشد.

در فرهنگ اسلامی اگر نقد مقید به اخلاق باشد امری نیکو و پسندیده است . مولا علی (ع) می فرماید: "کسی که عیب تو را به تو بنمایاند تو را خیر خواهی کرده است”

در روایتی مشابه امام حسین (ع) می فرماید: "کسی که تو را دوست بدارد تو را از انجام زشتیها باز میدارد و کسی که دشمن تو باشد با سکوت تو را فریب میدهد”

این دو حدیث ارزشمند نمونه ای از هزاران روایت ناب در باب ضرورت و اهمیت نقد است که بدان بسنده می کنیم.

نقد را آدابی است که مجال پرداختن به همه ی آن ها در این تقریر مختصر نیست بنابراین به جهت پرهیز از اطاله ی نوشتار مهمترین موارد آن تبیین می گردد:

1–ناقد باید فهم درستی ازموضوع مورد نقد داشته باشدزیرا نقد بدون فهم و رد کردن بدون درک عمیق موضوع نشانه ی ضعف و حق ناشناسی نقاد است هیچ کس به لحاظ اخلاقی مجاز نیست به صرف داشتن تصور مبهم و اجمالی از یک موضوع به نقد آن بپردازد .

2–پرهیز از حب و بغض؛یکی از مهمترین مسائلی که رعایت آن شرط اصلی فهم سخن و درک حقیقت گفتار و کردار نقدشونده است ، نداشتن حب و بغض از جانب ناقد است. تاثیر حب و بغض تا حدی است که میتواند عیب را هنر و هنر را عیب جلوه دهد. کسی که با نگاه جانبدارانه و یا مغرضانه به مساله ای می نگرد نمی تواند همه ابعاد و جنبه های آن را به درستی تشخیص داده و سره را از ناسره جدا کند. متاسفانه در جامعه ما بیشتر نقدها خصوصا نقدهای سیاسی و اجتماعی مصون از این آسیب نیستند.

3– نقد انگیخته به جای نقد انگیزه؛ یکی از بزرگترین آفت ها در عرصه نقد ، خلط انگیزه و انگیخته است یعنی کسی که مورد نقد قرار می گیرد به جای پرداختن به پاسخ نقد ، به کالبدشکافی نیت و انگیزه ناقد اقدام می کند. انگیزه خوانی یکی از مغالطه های رایج در بسیاری از گفتگوها و مشاجرات سیاسی اجتماعی است.

4–داشتن روحیه بردباری و نقدپذیری؛نقدشونده باید صبور و بردبار باشد ، در کمال ادب و متانت پاسخگوی نقد باشد. اگر نقد توهین آمیز بر خود را مودبانه و مستدل پاسخ دهد پیروز میدان مباحثه بوده و بر منزلتش افزوده می شود.

در روایت است که امام باقر (ع) در مناظره ای مورد استهزاء و توهین مردی مسیحی قرار گرفت که مادر حضرت را سیاه ، بی شرم و بدزبان خطاب کرد امام باقر (ع) با بردباری فرمود اگر مادرم اینگونه است خدا از خطایش درگذرد اما اگر اینگونه نیست خدا از گناه تو بگذرد که دروغ گفتی و بهتان زدی. این برخورد صبورانه با مخاطب هتاک ، اوج شرافت و انسانیت بوده و درسی بزرگ برای پیروان آن حضرت می باشد.

5– نقاد در مقام نقد آمر به معروف و ناهی از منکر باشدو برای اینکه نفدش اثر تربیتی داشته باشد خود عامل باشد نه قائل صرف ؛ خدای سبحان نیز در قران کریم گفتار بدون عمل را نقد کرده و می فرماید:

« یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لـا تَفعَلُونَ »(اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد چرا چيزى مى‏ گوييد كه انجام نمى‏ دهيد ) (سوره مباركه صفّ آیه 2)

حسن ختام این نوشتار امیدوارم که در سایه تعالیم حضرت حق بتوانیم با رویکردی نوگرایانه به نقد زمینه تعامل فکری و پذیرش آراء مخالف و در نهایت بلوغ عقلی و سیاسی را فراهم نماییم.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت خبری تحلیلی تیتر نیوز، تاریخ انتشار 2 آذر 1395، کد مطلب:11222 : www.ttnk.ir