شعارسال: سیدعلی موجانی، دانش‌آموخته تاریخ و پژوهشگر و محقق اسناد و مدارک تاریخی و روابط خارجی و منطقه‌ای ایران از قرن ۱۸ تا ۲۰ است و کتابی با نام «تقاریر نجد» درباره عربستان و چگونگی برآمدن حاکمیت وهابیان دارد، او بخشی از حوادث و مسائل مربوط به اماکن جغرافیایی عربستان را نیز در کتاب «میراث اسلامی ما» به تصویر کشیده است.

به مناسبت ایام حج و عید قربان با این پژوهشگر اسناد تاریخی گفت‌و‌گو کردیم تا نقش حج در اتحاد مسلمانان و آثار پژوهشی نگاشته‌شده در این زمینه را برای ما واکاوی کند.

وی ابتدا در معرفی بیشتر اثر خود گفت: کتابی با عنوان «تقاریر نجد» درباره عربستان و چگونگی برآمدن حاکمیت وهابیان در نجد هم‌زمان با اوایل دوره قاجار در ایران تا اتفاقاتی در عراق و عتبات عالیات تألیف کرده‌ام که به زبان روسی و عربی ترجمه شده است.

موجانی افزود: این کتاب گزارشی مستند از اسنادی درباره عربستان و فرآیند شکل‌گیری اولین دولت سعودی در عربستان با استناد به آرشیو عثمانی است و دلیل نگارش آن، فقدان اسناد، نقشه‌ها و تصاویر و مجموعه‌ای بود که بتواند ارتباط ما را با تاریخ برقرار کند؛ زیرا همه ما مسلمانیم و حوادث اسلام در سرزمین عربستان اتفاق افتاده، لذا مناسب است که این موقعیت‌ها و لوکیشن‌های جغرافیایی را جمع‌آوری و مستند کرد.

*ثبت میراث مسلمانان در «میراث اسلامی ما»

این محقق اسناد و مدارک تاریخی تصریح کرد: بخشی از حوادث و مسائل مربوط به اماکن جغرافیایی عربستان نیز در کتاب «میراث اسلامی ما» با همکاری «علی ارغون چینار» و «دوغان بااین» از ترکیه به صورت تصویری جمع‌آوری شده است، این کتاب ابتدا در تهران و سپس در اردن چاپ شد و گزارشی تصویری از میراث مشترک حافظه تاریخی مسلمانان در حرمین شریفین است.

رایزن فرهنگی اسبق کشورمان در آلمان ادامه داد: بخشی از عکس‌های این کتاب از آرشیو «سلطان عبدالحمید دوم» از سلاطین عثمانی ترکیه و هم‌عصر ناصرالدین شاه قاجار گرفته شده است، قلمرو دولت عثمانی بسیار بزرگ بود و پاشاها و خدیوها گزارش‌های مفصلی را می‌فرستادند و سلطان در استانبول بر این گزارش‌ها نظارت می‌کرد و پیشرفت امور عمرانی و توسعه‌ای را در این گزارش‌ها مورد توجه قرار می‌داد.

سیدعلی موجانی اظهار کرد: از زمانی که دوربین عکاسی اختراع شد، تصاویری از این پروژه‌ها گرفته و برای سلاطین ارسال می‌شد، درباره عربستان نیز همین‌گونه بود و هر سال در موسم حج که کاروان‌های زیادی از سراسر جهان به حج و مکه و مدینه رفت وآمد می‌کردند که تصاویری از این کاروان‌ها گرفته و مستند می‌شد.

*اعزام «محمل شریف» به حج در دوره عثمانی

وی یادآور شد: دولت عثمانی در آن زمان کاروان بزرگ سلطانی را راه‌اندازی ‌کرد که با خود هدایایی از جمله پوشش دور کعبه(پرده کعبه) را از مصر به عربستان با خود می‌بردند و با تزئینات دیگر قبل از موسم حج به مکه و مدینه می‌رسید که به «محمل شریف» معروف بود.

این پژوهشگر اسناد تاریخی ادامه داد: این محمل مورد استقبال قرار می‌گرفت و مورد احترام بود و حسی مانند انتقال ضریح ائمه(ع) به عتبات که مردم در شهرها از آن استقبال کرده و احساسات خود را بروز می‌دادند، در میان مردمان آن زمان شکل می‌گرفت.

موجانی گفت: اینکه هر ساله این مراسم تکرار می‌شد، عملا جشنواره‌ای برای حج بود که از مسیرها و شهرهای مشخصی می‌گذشت و مردم با استقبال از آن هدایای خود را به این کاروان اضافه می‌کردند تا به حرمین شریفین برسد.

*وحدت زمانی؛ مهم‌ترین شاخصه حج

وی درباره نقش حج در وحدت و انسجام اسلامی اظهار کرد: با همه افتراقی که امروز میان نحله‌ها و فرقه‌ها و ملل مختلف جهان اسلام وجود دارد، مسلمانان در یک موضوع با هم اتحاد و نزدیکی دارند، آن هم زمان حج است؛ در حالی که حتی در آداب و نحوه اجرای مناسک اختلاف دیدگاه و سلیقه داریم؛ اما هر سال در زمان مشخصی از تاریخ شاهد مشارکت جمعی تمام مسلمانان در اقصی نقاط دنیا برای اجرای مناسکی هستیم که این مناسک، با توجه به باور و اعتقادات مسلمانان و فقه مذاهبشان با تفاوت‌های خیلی اندک به صورت هم‌زمان برگزار می‌شود؛ لذا مهم‌ترین شاخصه حج، وحدت زمانی است که زمینه انسجام و نزدیکی مسلمانان و مردمانی با زبان، لهجه‌ها، گویش‌ها، نژادها، رنگ پوست و ظاهر متمایز را فراهم کرده است.

سیدعلی موجانی تأکید کرد: اتفاق بارز در حج، فرم و شکل حج است، حج در هر فقهی از مذاهب اسلامی آداب مشخصی دارد که باید خیلی دقیق و در شاخص زمانی محدودی انجام شود، لذا تمرین و مانوری کوتاه است که همه زائران باید آن را انجام دهند.

وی تصریح کرد: در این مانور و تمرین کوتاه در زمان محدود ایام حج، اول از همه هویت هر یک از زائران، از آنان گرفته می‌شود، یعنی وقتی لباسی یکسان می‌پوشند و پوششی متمایز از آن چیزی که روزانه استفاده می‌کنیم، بر تن همه پوشانده می‌شود، کمک می‌کند که تفاوت‌ها، اختلافات و تمایزها تا میزان قابل ملاحظه‌ای خود را نشان ندهند و به همبستگی و انسجام بیشتر می‌انجامد.

*حج؛ آرایش منظم دینی

این پژوهشگر اسناد تاریخی همچنین گفت: از این جهت حج موضوعی قابل مطالعه و جالب است که یک نوع آرایش منظم از اجرای تکالیف دینی در میان تمام مسلمانان با مجموعه‌ای از اختلافات و آراء متمایزشان به نمایش گذاشته می‌شود.

رایزن فرهنگی اسبق کشورمان در آلمان توضیح داد: درباره این که حج یک مانور مشترک است، دو تصویر باید در نظر گرفته شود، یکی انسان‌هایی که در ایام حج در داخل سرزمین و قلمرو عربستان که مناسک در آنجا اجرا می‌شود، این فریضه برای آن‌ها مانور نیست؛ بلکه اجرای منظم دستورالعمل‌هایی است که خیلی به هم نزدیک است، اما برای کسانی که از بیرون حج را می‌بینند، یک مانور است؛ زیرا آن‌ها حجمی از انسان را در جغرافیای محدودی در تماس، ارتباط و تعامل با یکدیگر می‌بینند و این خود کمک می‌کند که تصویر یک مانور از مفهوم حج دیده شود.

وی در پاسخ به این سؤال که در آثار پژوهشی حج، چه چیزهایی مغفول مانده و به آن پرداخته نشده است، گفت: در این زمینه پژوهشکده حج و زیارت آثاری را تولید کرده که قابل دسترسی است و به صورت سنتی هم سفرنامه‌های حج یا گزارش سفر حج، یکی از موضوعاتی بوده که همواره مورد توجه قرار گرفته است، دلیل آن هم این بوده که در گذشته مردمی که امکان حج برایشان فراهم نشده بود خیلی دوست داشتند درک کنند که چه عوالم، حوادث و موقعیت‌هایی در مقابل یک حاجی قرار گرفته است؛ زیرا او به سرزمینی رفته است که قلمرو پیامبر اسلام بوده، حوادث تاریخی قرون نخستین اسلامی در آنجا اتفاق افتاده و تولد اسلام در آنجا صورت گرفته است و همه ما براساس آموزه‌های دینی‌مان با بخشی از این تاریخ آشنا هستیم، لذا علاقه دارد این مکان‌ها و فضاها را دریابد.

این محقق اسناد تاریخی ادامه داد: تا زمانی که رسانه تصویری و صوتی وجود نداشت، روایات شفاهی و تجسم‌گونه از مسائلی که برای حاجی اتفاق می‌افتاد، اثرگذار بود و انسان‌های با ذوق و فضلی بودند که برای پاسخ‌دادن به این اشتیاق در این مسیر شروع به نگارش می‌کردند. سفرنامه‌های متعددی به قلم حاجیان یا دیگر افراد نوشته شده است که در دل آن اطلاعات متنوعی وجود دارد که درباره طول مسیر و تحولاتی که شکل گرفته، مطالب زیادی را بیان کرده است.

سیدعلی موجانی اظهار کرد: شناخت هر چه بیشتر جوامع اسلامی که ما هم به نوعی در آن‌ها، خاستگاه و جایگاه داریم، ضروری است؛ بخشی از شناخت مردمان از تعامل در حج اتفاق می‌افتد و هر سال حجاج ایرانی از تعامل خود با حاجیان دیگر کشورها اعم از کشورهای آفریقایی، آسیایی، اروپایی و ... می‌گویند؛ بنابراین شناخت نسبی از نوع زیست، سلایق، رفتارها و نحوه ارتباط‌گیری با جوامعی که برای مردم ما ناشناخته هستند، در حج به صورت زنده و عینی اتفاق می‌افتد و در این میان اندیشیدن برای درک تنوعی که در اسلام وجود دارد، یک حسن است.

*ضرورت مطالعه دیدگاه ملل درباره حجاج ایرانی

موجانی یادآور شد: یکی از موضوعات اساسی که ما به آن نپرداخته‌ایم، اثر اجتماعی حج در فرهنگ‌سازی برای جهان اسلام است، ما همیشه از زاویه دید خود به حج نگاه کرده‌ایم، اما سعی نکرده‌ایم در این باره مطالعه کنیم که جهان پیرامونی ما و حاجیان با زبان‌ها و ملیت‌های گوناگون، چه قضاوت‌ها و دانش‌هایی درباره سلوک ایرانیان در حج دارند و این موضوع باید مورد مطالعه قرار گیرد و گزارش‌هایی در این باره، افزایش دامنه ارتباط و کاهش اختلافات، ذهنیت‌ها، تعصبات و تعلقات را در پی خواهد داشت.

این پژوهشگر اسناد تاریخی تصریح کرد: درک هنر و بیان هنری آنچه در حج اتفاق می‌افتد، نیز مورد غفلت قرار گرفته است، در حج مجموعه‌ای از آواها، اذکار، ادعیه‌ها به زبان‌ها و گویش‌های مختلف را شاهد هستیم و در صحرای عرفات و هنگام طواف صداها و آواهای متنوعی را می‌شنویم، اما هیچ‌گاه تلاش نکرده‌ایم که تولیداتی محتوایی در عرصه موسیقایی داشته باشیم؛ موسیقی‌هایی که مربوط به اجتماع مسلمانان است و حتی می‌تواند با یکدیگر نقطه اشتراک داشته باشد و آن‌ها را منسجم کرد و در قالب هنری درآورد و در کارهای پژوهشی و علمی مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که پر بسامدترین واژگان مورد استفاده در این اجتماع عظیم چیست.

سیدعلی موجانی در پایان گفت: از طرف دیگر ما سعی نکرده‌ایم سهمیه خاصی برای گروه‌ها و لایه‌های مولد در جامعه داشته باشیم، مثلا افرادی که نگاهشان موسیقایی، سینمایی و هنری است وارد این صحنه شوند و براساس ادراک خودشان درباره اجتماع حج محتوا تولید کنند. در حالی که با بازکردن این فضاها و تغییر نوع نگاهمان در تیم گروه‌های اعزامی و ایجاد تنوع در اعزام، می‌توان تولیدات جالب‌تر و اثرگذارتری درباره حج داشته باشیم.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: 8تیر1402، کدخبر: 4151022، iqna.ir