شعار سال: همکاری‌های بین‌المللی در انتشار مقاله یکی از مولفه‌های اثرگذار در دیپلماسی علمی به شمار می‌رود، مقالات مشترکی که در حوزه‌های مختلف و با همکاری پژوهشگرانی از دو یا چند کشور منتشر می‌شوند، طبیعتا از حیث استناد هم می‌تواند نسبتا دست برتری را در مقایسه با مقالات عادی داشته باشد. از طرف دیگر هر چه میزان مقالات مشترک در یک کشور بیشتر باشد قطعا زمینه‌های برقراری ارتباط علمی میان اساتید و پژوهشگران دانشگاهی آن با خارج از مرز‌ها هم بیشتر خواهد بود؛ به همین دلیل می‌توان این مولفه را یکی از کلیدواژه‌های اصلی در تحقق دیپلماسی علمی در کنار دیگر مولفه‌ها مانند تعداد دانشجویان خارجی، جذب اساتید سطح یک دنیا در مراکز دانشگاهی و... دانست. در این میان، اما نکته‌ای که باید مدنظر قرار بگیرد، اینکه از سال ۲۰۱۸ با تشدید تحریم‌ها نه‌تن‌ها میزان همکاری علمی ایران با دیگر کشور‌ها کاهش نیافته، بلکه رشد چشمگیری هم پیدا کرده است؛ مساله‌ای که شاید در وهله اول چندان منطقی به نظر نرسد، اما با نگاهی به سهم مقالات مشترک از میان کل مقالات منتشرشده ایران در بازه زمانی مختلف، می‌توان به صحت آن پی برد. با این حال نمی‌توان نقش تحریم‌ها را در تغییر شرکای علمی ایران نادیده گرفت؛ به‌طوری که چین از سه سال پیش جایگزین کانادا که تا پیش از آن در جایگاه دوم همکاری با ایران قرار داشت شده و امروز بعد از آمریکا بیشترین میزان مقالات تالیفی کشورمان با پژوهشگران و اساتید چینی منتشر می‌شد. در بازه زمانی ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ براساس آمار منتشرشده در وب آو ساینس، ایران ۵۷۵ هزار و ۶۴۸ مقاله داشته که از این میزان ۱۶۰ هزار و ۹۳۵ مقاله (۲۸ درصد) مشترک منتشر شده است. در این میان ۳۶ هزار و ۴۱۹ مقاله با آمریکا منتشر کرده یا به عبارت بهتر ۲۳ درصد از کل مقالات ایران با همکاری این کشور بوده است. بعد از آن، چینی‌ها هم با ۱۴ هزار و ۴۰۷ مقاله و سهم ۹ درصدی در رتبه بعدی قرار گرفته‌اند.

سهم مقالات بین‌المـــــــللی ایران ۳۸ درصد شد

با گذشت ۹ ماه از سال ۲۰۲۳، ایران طبق اطلاعات وب آو ساینس، ۲۷ هزار و ۷۲۹ مقاله به‌صورت کلی منتشر کرده بود که از این میان ۱۰ هزار و ۴۵۰ مقاله با همکاری ۱۵۵ کشور به‌صورت اشتراکی منتشر کرده است. معنای این آمار آن است که ۳۸ درصد از کل مقالات کشورمان در این برهه زمانی جزء مقالات بین‌المللی تعریف می‌شود. البته باید این مساله را مدنظر قرار داد که ایران در این سال در حوزه مقالات بین‌المللی رتبه سوم منطقه و ۲۲ دنیا را در اختیار داشته است. جالب اینجاست که از کل بیش از ۱۰ هزار مقاله بین‌المللی، آمریکایی‌ها ۲ هزار و ۲۶۱ مقاله سهم ۲۲ درصدی در انتشار آن داشته است. بعد از آن چینی‌ها با هزار و ۳۲۶ مقاله در مجموع مقالات بین‌المللی ایران سهم ۱۳ درصدی را به خود اختصاص داده‌اند؛ سهم این دو کشور به نسبت سال ۲۰۲۲ به ترتیب، یک درصد رشد داشته است. همچنین سهم کل مقالات بین‌المللی ایران هم به نسبت سال گذشته میلادی یک درصد رشد داشت؛ هرچند تعداد کشور‌های شرکت‌کننده در انتشار مقالات ایران از ۱۸۰ کشور در سال ۲۰۲۲ به ۱۵۰ کشور در سال جاری رسید. آمریکا، چین، کانادا، انگلیس و استرالیا به تربیت پنج کشوری هستند که بیشترین همکاری را در انتشار مقالات مشترک با کشورمان داشته‌اند.

وقتی تحریم‌ها بی‌اثر می‌شود

هرچه جلوتر آمده‌ایم، وضعیت برقراری ارتباط با دیگر کشور‌ها در راستای انجام پروژه‌های مشترک بهتر شده و حتی تعداد کشور‌های مشارکت‌کننده هم رشد چشمگیری داشته است. از طرف دیگر در همه این سال‌ها آمریکا با حفظ سهم ۲۰ درصدی خود در تالیفات مشترک با ایران در جایگاه اول قرار داشته است. هرچند نمی‌توان در این میان از کاهش سرعت علمی کشور در تولید مقالات و واگذاری مقام اول منطقه به ترکیه چشم‌پوشی کرد، اما آنچه واضح است اینکه باز هم بخش قابل‌توجهی از مقالات تولیدی به‌صورت مشترک تولید شده و این نشان می‌دهد سرعت تعامل بین‌المللی ایران نه‌تن‌ها کند نشده، بلکه با وجود تحریم‌های مختلف رشد قابل قبولی را هم تجربه کرده است.

کانادا در جایگاه دوم انتشار مقالات بین‌المللی ایران

سال ۲۰۱۳ ایران که جایگاه سوم منطقه و جایگاه ۳۳ دنیا را در همکاری‌های بین‌المللی داشت، توانست با همکاری ۱۲۹ کشور از میان ۳۵ هزار و ۸۴۷ مقاله خود، ۷ هزار و ۴۳۸ مقاله را به‌صورت همکاری با پژوهشگران دیگر کشور‌ها منتشر شده است. در این میان سهم مقالات بین‌المللی از کل تولیدات علمی ایران، ۲۱ درصد بوده است. در این سال هم مانند همه سال‌های بعد، آمریکا در رأس کشور‌های همکار قرار داشته و با هزار و ۷۳۶ مقاله از کل مقالات بین‌المللی ایران، توانسته سهم ۲۳ درصدی را به خود اختصاص دهد. بعد از آن کانادا با سهم ۱۱ درصدی و بریتانیا هم با همین میزان سهم قرار دارد؛ هر‌چند تعداد مقالات کانادا ۶۳ مقاله بیشتر بوده و همین تعداد اندک جایگاه آن‌ها را تحت‌الشعاع قرار داده است، رتبه چهارم هم به مالزی با ۱۰ درصد و انگلیس با ۹ درصد می‌رسد. در این میان باید به این مساله اشاره شود که با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته ایران توانست ظرف ۱۰ سال، سهم خود را در انتشار مقالات بین‌المللی به شکل چشمگیری افزایش دهد.

رشد ۷ درصدی مقالات بین‌المللی کشور

یکی از اتفاقات جالب درباره جایگاه منطقه‌ای ایران آن است که عملا از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۱، روی پله دوم ایستاده بود؛ هر‌چند از لحاظ جهانی تغییرات قابل توجهی در جایگاه کشورمان داشته‌ایم، با این حال در این سال به نسبت سال ۲۰۱۴ با یک پله افزایش به جایگاه ۳۶ رسیدیم. رشد کمی مقالات هم در این سال به نسبت سال ۲۰۱۴ با رشد ۶ درصدی همراه بوده و مقالات آن از ۳۹ هزار و ۷۹۳ به ۴۲ هزار و ۱۹۸ مقاله رسید. همچنین تعداد مقالات بین‌المللی هم از ۸ هزار و ۲۴۰ مقاله به ۸ هزار و ۸۳۰ افزایش یافت که معنایش رشد ۷ درصدی این نوع مقالات است. از طرفی هم این مقالات سهم ۲۱ درصدی از کل مقالات این سال داشته است. مقالاتی که با همکاری ۱۵۴ کشور جهان تولید شده‌اند. در این میان دست برتر باز هم در اختیار آمریکا بوده و این کشور سهم ۲۴ درصدی در مقالات بین‌المللی ایران داشته؛ بعد از آن کانادا با سهم ۱۲ درصدی، مالزی با سهم ۱۱ درصدی و بریتانیا و آلمان هم با سهم ۹ درصدی در رتبه‌های چهارم و پنجم قرار گرفته‌اند. در این میان بد نیست به این مساله هم اشاره شود که آلمان در سال قبل‌تر، در جایگاه چهارم و بریتانیا در جایگاه پنجم قرار داشت.

مالزی در میان ۵ کشور همکار با ایران

در کنار رشد ۱۱ درصدی انتشار مقالات نسبت ۲۰۱۳، سهم مقالات بین‌المللی هم رشد ۱۱ درصدی داشته است؛ با این حال تعداد مقالات بین‌المللی کشور در این سال از میان ۳۹ هزار و ۷۹۳ مقاله، به ۸ هزار و ۲۴۰ مقاله محدود و سهم مقالات بین‌المللی در این سال هم روی عدد ۲۱ درصد ثابت ماند؛ هر‌چند جایگاه منطقه‌ای ایران هم باز همان عدد ۲ را نشانه گرفته بود، اما در سطح دنیا با دو پله افزایش از جایگاه ۳۳ به جایگاه ۳۵ رسید. هر‌چند پژوهشگران کشورمان با ۱۴۹ کشور جهان، ارتباط برقرار کردند، موضوع جالب اینکه بعد از آمریکا با سهم ۲۳ درصدی که در تمام این سال‌ها در جایگاه اول قرار داشته و میزان سهم آن هم بین ۲۱ تا ۲۶ درصد متغیر بوده، جایگاه دوم در اختیار مالزی با سهم ۱۲ درصدی قرار گرفت، کشوری که البته تنها یک‌بار به این جایگاه رسید. بعد از آن هم کانادا با سهم ۱۱ درصدی در سکوی سوم، آلمان با سهم ۹ درصدی در سکوی چهارم و درنهایت بریتانیا با همین میزان سهم در سکوی پنجم قرار گرفته است.

چینی‌ها رقیب آمریکا شدند

در سال ۲۰۲۱ از میان ۷۰ هزار و ۵۷۴ مقاله منتشرشده، درمجموع ۲۵ هزار و ۳۱۸ مقاله از طریق همکاری‌های بین‌المللی منتشر شده که نشان می‌دهد سهم این مقالات ۳۶ درصد بوده است. این میزان به نسبت سال ۲۰۲۰، رشد ۴ درصدی داشته، درحالی‌که تعداد کل مقالات به نسبت سال قبل‌تر، تنها ۰.۵۶ درصد رشد داشته است. تعداد کشور‌های همکار با ایران هم از ۱۷۲ کشور در سال ۲۰۲۰ به ۱۸۱ کشور در سال ۲۰۲۱ رسیده‌اند. رتبه جهانی کشورمان هم برای آخرین بار در کمترین حد خود یعنی ۲۱ دنیا بود. همچنین باید عنوان کرد در این سال، برای اولین بار چین در میان دو شریک اصلی ایران قرار گرفت. یعنی تا سال ۲۰۲۰، جایگاه دوم در اختیار کانادا بود، اما در سال ۲۰۲۱ چین توانست با یک پله ارتقا از سوم به جایگاه دوم قرار بگیرد. آمریکا با سهم ۲۱ درصدی، چین با سهم ۱۲ درصدی، کانادا ۱۲ درصدی، انگلیس ۱۰ درصدی و استرالیا با سهم ۹ درصدی، در زمره پنج کشور برتر همکار این سال قرار داشتند.

سهم مقالات بین‌المللی ایران باز هم ثابت ماند

ایران در سال ۲۰۱۶ هم جایگاه دوم منطقه را به خود اختصاص داده بود، هرچند وضعیت جایگاه جهانی آن چندان چنگی به دل نمی‌زد و به‌عنوان سی‌و‌پنجمین کشور در این زمینه شناخته می‌شدیم، با این حال توانستیم با رشد ۱۸ درصدی کمی تعداد مقالات ظرف یک‌سال میلادی، ۴۹ هزار و ۵۴۴ مقاله را تولید کنیم. مقالاتی که از میان آن‌ها ۱۰ هزار و ۲۶۰ مقاله با همکاری ۱۶۶ کشور که نسبت به سال ۲۰۱۵، ۱۲ کشور بیشتر بوده، به‌صورت مشترک منتشر شده بود. یعنی عملا سهم مقالات بین‌المللی همانند سال‌های قبل‌تر ۲۱ درصد بوده است؛ هر‌چند سهم مقالات بین‌المللی به نسبت سال ۲۰۱۵ با رشد ۱۶ درصدی همراه بوده است، اما آنچه مسلم است اینکه هر چه شرایط تحریم برای ایران سخت‌تر شده، سهم مقالات بین‌المللی هم افزایش قابل توجهی داشته است. برای درک بهتر این مساله باید این مهم را مدنظر قرار داد که سهم مقالات بین‌المللی ایران از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶؛ روی همین عدد ثابت مانده است. از طرف دیگر آمریکا هم مانند سال ۲۰۱۷، با سهم ۲۶ درصدی در کل مقالات بین‌المللی در رتبه اول قرار داشته است؛ بعد از آن کانادا با سهم ۱۱ درصدی، بریتانیا با سهم ۱۰ درصدی، مالزی و استرالیا با سهم ۹ درصدی در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

افت ۴ پله‌ای ایران در همکاری‌های بین‌المللی

سال ۲۰۱۹ هم تعداد کل مقالات منتشرشده از سوی ایران به نسبت سال ۲۰۱۸ با رشد ۱۴ درصدی همراه بوده و به ۶۴ هزار و ۳۵۳ مقاله رسیده بود؛ در این میان پژوهشگران ایرانی توانستند با همکاری ۱۸۱ کشور در مجموع ۱۸۰ هزار و ۴۰ مقاله به‌صورت بین‌المللی منتشر کنند. یعنی عملا سهم آن‌ها از کل مقالات منتشرشده ۲۸ درصد بوده است. جالب‌تر اینکه میزان رشد تعداد مقالات بین‌المللی هم به نسبت ۲۰۱۸ دقیقا همان ۲۸ درصد بوده است؛ چراکه در این سال تعداد مقالات بین‌المللی ۱۴۱ هزار و ۱۰۶ مقاله اعلام شد که این میزان برای سال ۲۰۱۹ به ۱۸۰ هزار و ۴۰ مقاله رسیده بود. جایگاه ایران در همکاری با دنیا برای انتشار مقالات مشترک هم مثل سال‌های قبل و بعد از ۲۰۱۹، روی سکوی دوم قرار داشت؛ هر‌چند در سطح جهان به نسبت یک سال قبل، ۴ پله صعود و به پله ۲۴ رسیده بودیم. آنچه درباره این سال از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اینکه در آن سال چین در میان ۵ کشور برتر قرار نداشت. به‌طوری‌که جایگاه اول همچنان با سهم ۲۲ درصدی در اختیار آمریکا قرار داشت و بعد از آن کانادا با ۱۱ درصد، بریتانیا با ۱۰ درصد در جایگاه اول تا سوم قرار داشتند و بعد از آن استرالیا و انگلیس به‌عنوان شرکای بعدی معرفی شده است.

ریزش ۶ درصدی تعداد مقالات بین‌المللی ایران

سال ۲۰۲۲ هم که ایران در مجموع ۶۴ هزار و ۱۲۸ مقاله منتشر کرده با وجود اینکه درمجموع ریزش ۹ درصدی را نسبت به کل مقالات سال ۲۰۲۱ شاهد هستیم و این مهم در تعداد مقالات بین‌المللی هم صادق و با ریزش ۶ درصدی همراه بوده است، اما درمجموع ۶۴ هزار و ۱۲۸ مقاله را باید دستاورد محققان کشور برای سال گذشته میلادی دانست. مقالاتی که ۲۳ هزار و ۷۶۱ مقاله آن از طریق همکاری‌های بین‌المللی منتشر شده که معنایش سهم ۳۷ درصدی در تعداد کل مقالات است. با وجود اینکه ایران در این سال هم جایگاه سوم منطقه را بعد از مصر و جایگاه ۲۲ دنیا را داشته، اما توانست با ۱۸۱ کشور همکاری علمی داشته باشد. چینش ۵ کشور برتر در همکاری‌های علمی با ایران هم در این بازه زمانی، در سه جایگاه نخست تغییری به نسبت سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳ نداشته است؛ چراکه آمریکا در جایگاه اول و بعد از آن چین و کانادا قرار دارند؛ هرچند که جایگاه چهارم آن برخلاف سال ۲۰۲۱ از انگلیس به استرالیا رسیده و انگلیس در جایگاه پنجم قرار گرفته است. جالب اینکه سهم کشور‌های نام برده‌شده به ترتیب ۲۱، ۱۲، ۱۱ و ۱۰ درصد در انتشار کل مقالات بین‌المللی بوده است.

سهم مقالات بین‌المللی اولین‌بار از ۳۰ درصد فراتر رفت

سال ۲۰۲۰ را هم از حیث رشد تعداد مقالات بین‌المللی باید یکی از مهم‌ترین سال‌ها در تمام این سال‌ها قلمداد کرد؛ به‌طوری که در آن سال از بین ۷۰ هزار و ۱۷۹ مقاله، ۲۲ هزار و ۳۰۶ مقاله در قالب همکاری‌های بین‌المللی منتشر شده بود که نشان از سهم ۳۲ درصدی این مقالات دارد. هرچند در این سال هم جایگاه ایران از حیث همکاری‌های بین‌المللی در منطقه در همان پله دوم مانده بود، اما جایگاه کشورمان در سطح دنیا به نسبت سال ۲۰۱۹، با دو پله سقوط به ۲۲ رسید؛ با این حال کشور‌های همکار با ایران هم از ۱۸۱ کشور در سال ۲۰۱۹ به ۱۷۲ کشور کاهش یافت. باید این مهم را هم مدنظر قرار داد که تعداد کل مقالات کشور با رشد ۹ درصدی همراه بوده و جالب‌تر اینکه تعداد مقالات بین‌المللی هم در همین بازه زمانی یک‌ساله ۲۳ درصد رشد داشته؛ چراکه مقالات بین‌المللی در سال ۲۰۱۹، ۱۸ هزار و ۴۰ مقاله بوده که این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۲۲ هزار و ۳۰۶ مقاله رسیده است. از طرف دیگر سهم آمریکا در انتشار این مقالات ۲۲ درصد، کانادا ۱۱ درصد، چین و انگلیس هر کدام ۱۰ درصد و درنهایت استرالیا هم ۹ درصد بوده است.

رشد ۱۶ درصدی مقالات مشترک در یک‌سال

با وجود اینکه تعداد مقالات ایرانی در مجموع در سال ۲۰۱۸ به ۵۶ هزار و ۶۳۳ مقاله می‌رسید و با رشد ۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۷ همراه بوده و مقالات بین‌المللی هم از ۱۲ هزار و ۱۸۶ مقاله در سال ۲۰۱۷ به ۱۴ هزار و ۱۰۶ مقاله رسیده که حاکی از رشد ۱۶ درصدی دارد، اما سهم این مقالات از کل مقالات منتشر شده در بازه زمانی مدنظر، ۲۵ درصد بوده است. از طرف دیگر ایران در این سال همانند سال‌های گذشته‌اش، در جایگاه دوم منطقه از حیث تعداد کمی مقالات مشترک با دیگر کشور‌ها قرار داشت و توانسته بود با ۱۷۰ کشور دنیا همکاری مشترکی برای انتشار مقاله رقم بزند. عدد جایگاه جهانی ایران، اما رقم ۲۸ را نشان می‌دهد؛ هر‌چند باز هم به نسبت سال گذشته میلادی، ۲ پله رشد را تجربه کرده است. در این میان بیشترین همکاری‌ها به آمریکا با انتشار ۳ هزار و ۵۳۲ مقاله رسیده بود که نشان از سهم ۲۵ درصدی دارد. بعد از آن کانادا با سهم ۱۱ درصدی، بریتانیا با سهم ۱۰ درصدی استرالیا و ایتالیا قرار داشتند که هر کدام سهم ۹ درصدی را در انتشار مقاله با ایران برعهده گرفته بودند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه فرهیختگان، تاریخ انتشار: ۱۹ شهریور ۱۴۰۲، کدخبر: ۲۴۲۰۱۶، farhikhtegandaily.com