شعار سال: دکتر احمد شعبانی، عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم در مراسم روز جهانی آینده که توسط فرهنگستان علوم در حال برگزاری است، در سخنانی با عنوان «آینده‌پژوهی، جایگاه علم فناوری و نوآوری ایران در منطقه و جهان» گفت: واژه‌های علم، فناوری و نوآوری، کلیدواژه‌هایی هستند که خیلی در جامعه ما، چه در دانشگاه و چه در صنعت جا نیفتاده است.

وی ضمن بیان این‌که آینده، با افکار و اقدامات فعلی ما طراحی و شکل داده می‌شود، توضیح داد: تمایلات، تفکرات و تخیلات فردی و جمعی، رفتار‌های اجتماعی، فرهنگی، تعاملات ملی و بین‌المللی و حتی نظام‌های سیاسی است که می‌تواند در آینده نقش‌آفرینی کند. این، آینده مدیریت نشده است و به شکلی پژواک عمل فعلی ماست؛ لذا ما باید آینده خود را مدیریت کنیم و اگر تنها اکتفا کنیم بر روندی که الان وجود دارد، ممکن است خیلی متضرر شویم.

رسیدن از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب مستلزم سرمایه‌گذاری است

شعبانی با تاکید بر این که دستیابی به آینده مطلوب، مستلزم مدیریت است، خاطر نشان کرد: این مدیریت دارای الزاماتی مانند ترسیم وضعیت موجود، توصیف وضعیت مطلوب و شناخت و آگاهی از توانمندی‌ها و امکانات و ظرفیت‌های ماست و از همه مهم‌تر برنامه‌های اجرایی و عملیاتی برای رسیدن از وضعیت موجود به مطلوب، مستلزم سرمایه‌گذاری است. این طور نیست که در فرهنگستان جمع شویم و یک آینده مطلوب را ترسیم کنیم و بگوییم این وضعیت موجود است و ۱۰ سال دیگه به وضعیت مطلوب برسیم.

وی عنوان کرد: نگاه به آینده، باید سیستمی باشد و فراتر از یک وزارت‌خانه یا فرهنگستان است و به شکلی باید جامعه واقعا باور داشته باشد و دولت‌ها باید اعتقاد به آینده‌پژوهی و آینده‌نگری داشته باشند و به شکلی دولت‌ها باید متولی آن باشند.

جمعیت ایران در سال ۲۱۰۰ منفی خواهد بود

عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم با اشاره به مقاله دکتر مکنون و دکتر مضطرزاده در مورد روش‌های آینده‌نگری گفت: موضوع مهمی که وجود دارد این است که پیش‌بینی و آینده‌نگری شده است که جمعیت جهان در سال ۲۱۰۰ به ۱۱ میلیارد می‌رسد و نرخ رشد یک دهم یعنی تقریبا صفر می‌شود. به عبارت دیگر ظرفیت کره خاکی را در این پژوهش، ۱۱ میلیاد در نظر گرفته‌اند. این موضوعی است که از الان با روند فعلی پیش‌بینی شده. وظیفه علم و فناوری و نوآوری این است که وارد این عرصه شود؛ که آیا این شرایط برای ما مطلوب است یا خیر و این‌که چگونه می‌توان این روند را دستکاری کرد؟

وی با بیان این که بررسی‌ها در مورد ایران نشان داده است که نرخ رشد برای ایران در سال ۲۱۰۰ منفی است، اظهار کرد: جمعیت موضوع بسیار مهمی است و آینده‌پژوهی برای زندگی مطلوب جمعیت‌ها و بشر است. وظیفه مراکز علمی و دانشگاهی کشور است که این اعداد ارقام و پیش‌بینی‌ها را تحلیل کند و راهکار‌هایی برای رشد بیشتر یا حتی رشد کم‌تر ارائه دهد.

شعبانی در خصوص نگاه سیستمی به آینده‌پژوهی توضیح داد: این نگاه سیستمی که به آینده‌پژوهی داشتم مثلثی است که در راس آن در طرح توسعه ملی است. ما صندوق توسعه ملی داریم، ولی من طرح توسعه ملی پیدا نکردم. اهداف طرح توسعه ملی، دستیابی به اهداف توسعه پایدار است و همه کشور‌ها به دنبال رسیدن به آن است. قطعاً مرکب توسعه پایدار علم و نوآوری و فناوری است و بازیگران این طرح توسعه ملی، فقط دانشگاه نیست بلکه، علاوه بر دانشگاه‌ها، صنایع، مراکز علمی، همه فرهنگستان‌ها، وزارت علوم و وزارت بهداشت و ... قرار دارند.

وی، پنج هدف از مهم‌ترین اهداف توسعه پایدار را بهداشت و درمان، غذا، انرژی و آب و امنیت عنوان کرد و گفت: همه این اهداف مبتنی بر علم و فناوری هستند و به نوعی جایگاه آن در دانشگاه‌ها است. این ظرفیت و توان‌مندی‌ها در هر کشوری متفاوت است. ولی پیش‌بینی می‌شود که در ۲۱۰۰ به سمت دنیای مسطح می‌رویم و چالش‌های اجتماعی برای همه کشور‌ها با کمی تفاوت، یکسان است؛ و ظرفیت و توان اقتصادی که بسیار تعیین کننده است.

وضعیت ما در شاخص‌های کمی علم و فناوری مناسب نیست

شعبانی ضمن اعلام این‌که ما تاکنون به بسیاری از شاخص‌های کمی دست پیدا کردیم، خاطر نشان کرد: در شاخص‌های کیفی وضعیت خوبی نداریم. مثلا پیش‌بینی شده تعداد مقالاتمان ۸۰۰ به ازای هر میلیون نفر باشد که به این عدد رسیدیم، ولی در شاخص کیفی مثل استنادات، این عدد ۱۵ در نظر گرفته شده، که برای ما این عدد یک است و حدود ۱۴ مرتبه عقب‌تر هستیم.

وی ادامه داد: در مورد نمایه بین‌المللی اهداف ۱۶۰ بوده که ما به ۲۰۰ رسیدیم، ولی شاخص کیفیتی که برای ما در نقشه جامع دیده شده است، ما به آن نرسیدیم. همچنین تعداد اختراعات بین‌المللی که اعدادی که پیش‌بینی شده نسبت به جایگاهی که داریم ما بسیار عقب هستیم. در سطح ملی وضعیت بهتر است، ولی در سطح بین‌المللی برای ما سالیانه زیر ۱۰۰ عدد است. در صورتی که باید ۱۰ هزار عدد باشد و باید به آن توجه بیشتری شود.

سرمایه‌گذاری در حوزه تحقیقات نه تنها مناسب نیست، بلکه در حال کاهش است

عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم، موضوع سرمایه‌گذاری را مهم‌تر از موضوعات دیگر دانست و گفت: در حوزه تحقیقات، چهار درصد برای سال ۱۴۰۴ در نظر گرفته شده است. ولی در سال ۱۴۰۰ این میزان ۳۲ صدم درصد بوده و در سال ۱۴۰۱، علی‌رغم تورم ۲۰-۳۰ درصدی این میزان به ۲۵ صدم درصد رسیده است. یعنی در حوزه سرمایه‌گذاری که کیفی‌سازی حوزه علم و فناوری است. واقعا حرفی برای گفتن نداریم و فکر می‌کنم این روند با وضعیتی که داریم، روز به روز کم‌تر خواهد شد.

وی ادامه داد: موضوع مهم دیگر «تولید ثروت» است و ما باید سهم محصولات و خدمات مبتنی بر دانش و فناوری ما از تولید ناخالص داخلی باید ۵۰ درصد باشد که بسیار کم‌تر از این میزان است و فاصله زیادی داریم تا به این اعداد برسیم. سهم ارزش افزوده تولیدی صنایع با فناوری بالا، ۵۰ درصد در نظر گرفته شده و وضعیت ما طبق آمار و ارقامی که وجود دارد، بسیار کم‌تر از این اعداد است.

تولید مقاله را نباید مترادف تولید علم دانست

شعبانی با ذکر این نکته که تولید علم را مخصوصاً در ISC، تولید مقاله ترجمه می‌کنند و این واژه صحیح نیست و باید مورد بازبینی قرار بگیرد، توضیح داد: در گزارش بین‌المللی دو سالانه فرهنگستان علوم آمریکا که در سال‌های زوج گزارشی از وضعیت علم و فناوری تهیه می‌شود و به کنگره و رییس جمهور آمریکا ارائه می‌شود، ۱۵ کشور تولید کننده مقاله (نه تولیدکننده علم) ذکر شده است و ایران خوشبختانه رتبه ۱۵ را به طور کمی در این شاخص دارد که وضعیت بسیار خوبی است. آمار ISC نیز در سال‌های جدید این موضوع را تایید می‌کند.

وی افزود: گزارش‌های ISC نیز نشان می‌دهد که وضعیت ما در شاخص‌های تعریف‌شده در اسناد بالادستی ما و تولید علم در جهان، رتبه ۱۵ است. به هر حال من می‌گویم رتبه تولید مقاله ما در جهان که رتبه ۱۵ است و با تولید علم متفاوت است. ما در بین کشور‌های اسلامی رتبه اول را داریم در استنادات رتبه ۱۵ را داریم. وضعیت ما در منطقه از نظر کمی خوب است، ولی در شاخص‌های کیفی بسیار عقب هستیم که یکی از عوامل آن سرمایه‌گذاری است.

دکتر شعبانی به روند صعودی تعداد استنادات مقالات اشاره کرد و گفت: در سال ۲۰۲۱ تعداد استنادات ۷۷ هزار بوده و روند صعودی داشته که جای خوشحالی است. رشد کمیت اسناد علمی ما سالیانه به طور متوسط ۱۰ درصد بوده است و رتبه سوم را در سطح جهان داریم.

وی افزود: جالب توجه این است که مجله نیچر در سال ۲۰۱۰ مقاله‌ای منتشر می‌کند که در آن عنوان شده شاخص رشد مقالات ما ۲۰ درصد بوده است و رتبه اول را داشتیم و این شاخص در حال حاضر به ۱۰ درصد تقلیل پیدا کرده است و رتبه جهانی ما نیز کاهش پیدا کرده است. این‌ها شاخص‌هایی هستند که در آینده‌پژوهی باید مورد توجه قرار گیرند.

عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم با اشاره به استنادات بسیار پایین مقالات علوم انسانی در ایران گفت: مستندات علمی ما نشان می‌دهد که در حوزه علوم انسانی علی‌رغم این‌که از نظر جمعیت، پژوهشگران این حوزه در ایران زیاد هستند؛ ولی استنادات آن‌ها بسیار پایین است و باید به این موضوع توجه شود. متوسط استناد حدود ۱.۳۴ است که در نقشه جامع علمی کشور برای سال ۱۴۰۴، میزان ۱۵ در نظر گرفته شده است.

رتبه ۴۱ جهانی و چهارم منطقه در شاخص H

شعبانی ضمن اشاره گزارش داده‌های فناوری در سال ۲۰۱۹ که اخیرا به روز شده است، عنوان کرد: ایران رتبه چهارم منطقه و ۴۱ جهانی را در شاخص H که یک شاخص کیفی است، دارد؛ و همان طور که گفته شد، در شاخص‌های کیفی اصلا وضعیت ما مطلوب نیست. ثبت اختراعات در منطقه رتبه دوم و در جهانی رتبه ۳۰ داریم. در نوآوری نیز شاخص‌های نوآوری ۲۰ آیتم دارد و در تمامی این آیتم‌ها رتبه ما بالای ۵۰ و حتی بالای ۱۰۰ است و اصلا وضعیت مطلوبی نداریم و اگر می‌خواهیم برای آینده‌پژوهی برنامه بریزیم باید به آن توجه داشته باشیم.

وی با اشاه به جایگاه ایران از نظر نوآوری، گفت: از نظر نوآوری نیز ایران در منطقه رتبه هفتم دارد و در جهان نیز رتبه ۶۷ داریم. یعنی آن جا که صحبت از تولید ثروت است، ما عملکرد خوبی نداشته‌ایم و این موضوع هم مربوط به دانشگاه ما است و هم به سرمایه‌گذاری و صنعت و جامعه ما مربوط است. در رتبه‌بندی تولید ناخالص داخلی که آمار آن مربوط به سال ۲۰۱۹ است، ما رتبه سوم در منطقه و رتبه ۲۸ در جهان داریم. لازم به ذکر است که در منطقه، با اختلاف بسیار زیادی از دو کشور دیگر، در رتبه سوم قرار داریم.

وی ادامه داد:‌در صادرات مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته نیز ایران که یک شاخص تولید ثروت است، نمره ایران ۸۳ صدم در منطقه و در جهان ۱۶۸ است؛ که اصلا وضعیت مطلوبی نداریم. شاخص دیگری نیز در سال ۲۰۲۱ در یک گزارش بین‌المللی توسط یونسکو منتشر شده است که شاخص «آمادگی کشور‌ها برای ورود به فناوری مرزی» است. در این شاخص امتیاز ایران ۴۶ صدم از عدد واحد است؛ و ایران از نظر تقسیم‌بندی جغرافیای در مرحله هفتم قرار می‌گیرد که باز هم وضعیت خوبی ندارد.

شعبانی با تاکید بر این‌که از نظر کمی در انتشارات علمی انصافاً وضعیت خوبی داریم، خاطر نشان کرد:، ولی در شاخص‌های کیفی وضعیت اصلا خوب نیست و در شاخص‌های فناوری و نوآوری نیز وضعیت مطلوبی نداریم. از نظر اثربخشی هم ما رتبه ۱۷ در منطقه و ۱۶۸ در جهان داریم که با امتیاز ۸۳ صدم درصد، از صادرات ایران است و عملا می‌توان گفت که صفر است؛ که باید بیشتر به آن توجه شود.

عضو وابسته گروه علوم پایه فرهنگستان علوم موضوع سرمایه‌گذاری در دانشگاه‌ها را موضوع بسیار مهم برای تولید علم و فناوری دانست و اظهار کرد: بودجه پیش‌بینی شده در سال ۱۴۰۱ برای وزارت علوم ۱.۵ میلیارد دلار و برای وزارت بهداشت، ۸۴ صدم و برای معاونت علمی و فناوری ۱۶ صدم میلیارد دلار است که جمعاً حدود ۲.۵ میلیارد دلار از کل هزار میلیارد دلار بودجه کل کشور می‌شود. این درصد، درصد بسیار پایینی در مقایسه با کل بودجه کشور است.

گرنت دو استاد شاخص در اروپا معادل کل بودجه پژوهشی دانشگاه‌های ماست!

وی افزود: وزیر علوم در جلسه اخیر با معاونان پژوهشی تاکید کرد که دانشگاه‌ها موظفند ۱۵ درصد از بودجه دانشگاه‌ها را به پژوهش اختصاص بدهند. این به این معنا است که از این ۱.۵ میلیارد دلار که بودجه وزارت علوم است، می‌شود دو میلیون دلار. در مقایسه می‌توان گفت که گرنت دو استاد شاخص در اروپا، معادل کل بودجه پژوهشی دانشگاه‌های ما است! ما باید در نظر داشته باشیم که چه چیزی داده‌ایم و چه چیزی می‌خواهیم. ما به دانشگاه‌ها معترض هستیم، عملکرد خوبی ندارند و این وضعیتی است که از نظر منابع مالی داریم.

شعبانی با اشاره به وضعیت نامطلوب سرمایه‌گذاری و تامین منابع مالی برای علم و فناوری گفت: در سال ۱۴۰۰ سرمایه‌گذاری برای علم وفناوری ۳۲ صدم درصد بوده و در سال ۱۴۰۱، به ۲۵ صدم رسیده است. این اعداد طبق گزارش رسمی است که مرکز پژوهش‌های مجلس اخیراً منتشر کرده است. در این گزارش، این موضوع نقد شده است. چرا که سه سال دیگر در سال ۱۴۰۴ باید به چهار درصد برسیم، در حالی که الان ۲۵ درصد هستیم و به عقب داریم برمی‌گردیم!

شعبانی با بیان این که ما از نظر منابع طبیعی کشور ثروتمندی داریم، گفت: در ایران هشت هزار گونه گیاهی وجود دارد که دو برابر قاره اروپا است. رتبه دوم در ذخایر گازی داریم و حتی با محاسباتی می‌توان گفت که رتبه اول هستیم. همچنین رتبه سوم در ذخایر نفتی و معادن و سهم ایران در گسترش مرز‌های دانش که مستندات علمی که میزان دو درصد است و وضعیت بسیار خوبی داریم.

وی ادامه داد:‌همچنین شرکت‌های متعدد پتروشیمی که کم نیستند. به هر حال جمع‌بندی من این است که سرمایه گذاری در حوزه صنایع شمیایی باید یک مزیت مطلق در آینده‌پژوهی برای ایران دیده شود و زمینه رشد بسیار زیادی دارد. گردش مالی صنایع شیمیایی ۳.۴۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ بوده است و در سال ۲۰۳۰ به ۶.۶ تریلیون دلار افزایش پیدا می‌کند. منابع طبیعی که در ایران وجود دارد، برای سرمایه‌گذاری در این حوزه بسیار مساعد است.

عضو وابسته فرهنگستان علوم با اشاره به اهمیت صنایع دارویی گفت: در این حوزه هم رشد بسیار زیاد است. پتانسیل‌های بسیار خوبی در این زمینه داریم و در آینده‌پژوهی می‌توان در این حوزه سرمایه گذاری کرد. برخی شرکت‌های دارویی سالیانه بیش از ۵۰ میلیارد دلار سود خالص این شرکت‌ها است. یعنی ۲-۳ برابر صادرات نفت ایران به اروپا قبل از تحریم‌ها که حدود ۱۸-۱۹ میلیارد دلار بوده است.

وی ضمن مقایسه ایران و هلند صنایع شیمیایی گفت: وسعت سرزمینی فاکتور مهمی است. هلند از نظر وسعت از خوزستان وسعت کم‌تری دارد و جمعیت حدود ۱۶-۱۷ میلیونی دارد. تقریبا تولید ناخالص ایران و هلند یکسان است. جالب است که این کشور با این وسعت و جمعیت مطلوب، هشت درصد از تولید ناخالص آن از صنایع شیمیایی است. در حالی که می‌توان گفت مزیت کشور هلند حوزه کشاورزی، باغداری و تولید پروتئین است. در گزارشی از وضعیت صادراتی ما که مرکز پژوهش‌های مجلس آن را ارائه داده است، ایران ۵۰ میلیارد دلار صادرات سالیانه داریم که ۴۰ درصد آن مواد معدنی است که به صورت خام صادر می‌شود و بقیه آن به صورت میعانات گازی غیر نفتی و فرآورده‌های پتروشیمیایی و کشاورزی است.

شعبانی با بیان این که عملاً در ایران صادرات مبتنی بر علم و فناوری و دانش‌بنیان کم‌تر دیده می‌شود ادامه داد: حتی فرآورده‌های پتروشیمیایی ما به صورت خام صادر می‌شود. ما مواد اولیه اغلب ظروف پلیمری را تولید می‌کنیم. در سال ۱۴۰۰ بالغ بر شش میلیون دلار درب پلاستیکی بطری وارد کرده‌ایم! یعنی ماده خام را صادر کردیم، بعد از قالب‌گیری با چندین برابر قیمت به خود ما برگرداندند. عمده صادرات ما متاسفانه محدود به چین، امارات و عراق است و کالا‌هایی که صادر می‌کنیم بسیار محدود است.

وی با بیان چالش‌ها و نیاز‌های فعلی و آتی جامعه، گفت که تغییرات آب‌وهوایی، انرژی و آب شرب و همچنین دسترسی به غذای کافی، بهداشت و سلامت و امنیت چالش‌های اصلی آینده خواهند بود و همه این نیازها، دانش‌بنیان هستند و باید در دانشگاه این مسائل حل شوند.

شعبانی در پایان این طور جمع‌بندی کرد که وضعیت کشور در حوزه اسناد علمی بسیار مطلوب است، از نظر کیفی وضعیت مطلوب نیست، در بخش فناوری بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم و جایگاه صادرات مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته بسیار ضعیفیم و موضوعات دانش‌بنیانی مانند آب، غذا و بهداشت و ... باید جدی گرفته شود و در آینده‌پژوهی آن را ببینیم و در نظر بگیریم.


شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از ایسنا، تاریخ انتشار: ۲۲ اسفند ۱۴۰۰، کد خبر: isna.ir/۱۴۰۰۱۲۰۹۰۷۲۶۲