شعارسال: قاسم خرمی که مسئولیت ارائه این کتاب را بر عهده داشت، گفت کتاب مقاومت شکننده یکی از آثار روشمند، ارزشمند و قابل اعتنا در باره تحولات چند قرن اخیر ایران است و حجم گسترده‌ای از اطلاعات را در خود جای داده است.

او در این جلسه به مباحث مرتبط با انقلاب اسلامی در سال ۵۷ از دریچه جامعه شناسی تاریخی پرداخت. چکیده‌ای از مباحث مطروحه در نشست، به شکل زیر ارائه می‌شود.

۱- مشخصات کتاب

مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، نوشته جان فوران، ترجمه احمد تدین، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۹۲،

۲-موضوع کتاب

بررسی ریشه تاریخی جنبش‌های اجتماعی که به شکل اعتراض، قیام، کودتا، شورش و انقلاب در جامعه معاصر ایران بروز یافته است.

۳-پرسش‌های کتاب

ـ روابط ایران با غرب به چه میزان دولت، جامعه و اقتصاد را در راستای مشخصی از وابستگی به اقتصاد جهانی سوق داده است؟

ـ چرا جنبش‌های اجتماعی در ایران به رغم اتحاد اولیه در نهایت دچار تفرقه و سرخوردگی می‌شوند؟

۴-روش شناسی کتاب

استفاده از روش تفسیری با رویکرد جامعه شناسی تاریخی و قائل به دیالکتیک ساختار و کارگزار از طریق فرهنگ سیاسی در ایجاد تحولات و دگرگونی‌های اجتماعی در ایران

تحولات اجتماعی در ایران حاصل مجموعه پیچیده از روابط میان بازیگران و ساختار داخلی و خارجی و دیالکتیک اقتصاد سیاسی و فرهنگ و بازی متقابل منطق داخلی و خارجی بوده است

در کشوری مثل ایران، فرهنگ بویژه فرهنگ تشیع دریچه‌ای برای تفسیر اوضاع اقتصاد سیاسی است. اهمیت روش شناسی این کتاب در این است که موضو فرهنگ را وارد تحلیل‌های مارکسیستی می‌کند. فوران می‌گوید راهپیمایی محرم ۱۳۵۷ تمام اقشار و طبقات معترض را یکپارچه کرد و حکومت پهلوی را در سراشیبی سقوط قرار داد. البته انقلاب ایران، انقلاب صرفا مذهبی نبود. بلکه مفاهیم مذهبی حلقه اتصال ساختار به کارگزار بود.

۵-الگوی نظری کتاب

از الگوی توسعه وابسته و نظریه نظام جهانی ایمانوئل والرشتاین استفاده کرده است که معتقد است نظام جهانی شامل سه دسته کشور‌های مرکز، پیرامون و حاشیه می‌شود. کشور‌های پیرامون مواد اولیه و بازار‌های مصرف کشور‌های مرکز یا نظام‌های سرمایه داری را تامین می‌کند.

تعدادی از کشور‌های توسعه نیافته جهان سومی هم ممکن است حول محور نظام جهانی سرمایه داری، رشد کنند و حتی تبدیل به کشور‌های نیمه صنعتی شوند، اما این رشد باثبات و مستمر نخواهد بود. چرا که ادغام تدریجی این کشور‌ها در اقتصاد جهانی، باعث نابودی صنایع بومی و شروع التهاب و اعتراض در میان نیرو‌های اجتماعی و در نتیجه، کاهش مشروعیت حکومت و وقوع بحران و انقلاب در این کشور‌ها خواهد شد.

۶-مفروضات کتاب

اقتصاد همه کشور‌ها وابسته به اقتصاد جهانی خواهد بود. هیچ کشوری از پیرامون به مرکز راه پیدا نمی‌کند، اما برخی کشور‌های مرکز ممکن است به حاشیه سقوط کنند. مثلا ایران از اواخر دوره صفویه از مرکز به پیرامون سقوط کرد

۷-فرضیه‌های کتاب

۱-ریشه همه انقلاب‌ها و جنبش‌های اجتماعی ایران از از صفویه تا انقلاب اسلامی در توسعه وابسته و مقاومت در برابر اقتصاد جهانی و استبداد داخلی بوده است.

۲- نظام سرمایه داری به دلیل حفظ و تحکیم رابطه ه‍ژمونیک «مرکز- پیرامون»، از رژیم‌های سرکوبگرِ جهان سوم حمایت می‌کند. بنابراین، اکثریتی که از توسعه وابسته متضرر شده اند دست به اعتراض و شورش می‌زنند. سیاست سرکوب هم سبب نوعی مقاومت و همبستگی اجتماعی میان گروه‌ها با فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌های متفاوت می‌شود، این ائتلاف هم ساختار اجتماعی جدیدی ایجاد می‌کند که منشا تحولات و دگرگونی‌های تازه می‌شود.

۸-یافته‌های کتاب

۱- توسعه وابسته باعث شده است که اقتصاد ایران در آن بخش‌های رشد کند که تامین کننده نیاز بازار‌های سرمایه داری بوده است. بنابراین، همیشه اقلیت متصل به حکومت در رفاه و اکثریتی در رنج و حرمان و نارضایتی بوده اند.

۲- توسعه وابسته سبب پیدایی جنبش‌های اجتماعی دگرگون‌طلب و اتحاد‌های مردم‌گرایانه شده است که در آن از همه افکار و اقشار و طبقات حضور داشته اند. یعنی مثل انقلاب در کشور‌های سرمایه داری و کمونیستی نیست که فقط یک طبقه بورژوا یا پرولتاریا انقلاب نمی‌کند. بلکه همه طبقات درگیر هستند.

۳- جنبش‌های اجتماعی ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی چند طبقه‌ای، شهری و تمام خلقی و دربرگیرنده اهداف عام و کلی بوده است بنابراین بعد از پیروزی به خاطر عدم تحقق اهداف عام، دچار پراکندگی و شکست شده است. یعنی بعد از پیروزی انقلاب هرگروهی به دنبال تحقق اهداف و آرمان خودش می‌رود و کشمکش‌های بی پایان شروع می‌شود.

۴-تمام اعضای ائتلافی که انقلاب را رقم می‌زنند، چون از فرهنگ و نگرش‌های متفاوتی برخوردارند، بعد از پیروزی جنبش، به اهداف خود نمی‌رسند و همین امر، سبب بروز اختلاف، سرخوردگی و نارضایتی و زمینه‌ای برای نفوذ مجدد قدرت‌های خارجی و تحکیم سلطه پیشین نظام جهانی (سرمایه داری) می‌شود.

نظام جهانی همچنین در مقاطعی فرصت‌هایی را در اختیار جنبش‌های اجتماعی قرار داده وبه پیروزی آنان کمک کرده است. به عنوان مثال نوع رابطه دولت آمریکا با شاه و سیاست فضای باز سیاسی کارتر در آستانه انقلاب اسلامی به نوعی تأیید کننده نقش نظام جهانی در تحولات داخلی ایران است. اما هرجا قدرت‌های خارجی منافع خود را درخطر دیده اند اقدام به مداخله در جنبش‌ها و انحراف آنان کرده‌اند

۹- نتیجه گیری

ایرانی‌ها در ساقط کردن حکومت‌ها با هم متحدند، اما در ایجاد نظام جدید دچار تفرقه می‌شوند.

توضیحات تکمیلی برای بهره برداری بیشتر از خبر:

نجف لک‌زایی در سال ۱۳۹۶ با ارایه نقدی بر کتاب مورد اشاره درباره موضوع «تحولات تاریخ معاصر ایران» آورده است:بررسی تاریخ تحولات معاصر درایران بادو زمینه اختلاف نظر مواجه است؛ یکی اختلاف درتعیین مبداو دیگری اختلاف درنظریه پردازی صاحبنظران. لک زایی در ابتدای نقد خویش به این نکته اشاره کرده که پژوهشگران تاریخ معاصر ایران، هر کدام یک دوره زمانی خاص را به عنوان نقطه تحولات ایران بر شمرده اند که می‌توان آن را در سه گروه تقسیم بندی کرد: ۱. گروهی آغاز تاریخ معاصر ایران را همزمان با شروع دوره صفویه می‌دانند (مانند جان فوران)؛ ۲. برخی دیگر ابتدای سلطنت قاجاریه را نقطه آغاز تحولات ایران می‌دانند؛ ۳. گروه سوم، نقطه شروع را در مشروطه جستجو کرده و معتقدند بیشتر تحولات معاصر ایران ریشه در جریان مشروطه دارد. گروه اول در نظر خود به نکاتی مانند: تشکیل حکومت مستقل پس از نه قرن و اعلام مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی، آغاز کار حوزه‌های علمیه و نظم یافتن آن ها، گرد­آوردی مهمترین منابع شیعی مانند بحارالانوار و تاسیس حکمت متعالیه و... اشاره کرده اند. گروه دوم، تحقق انقلاب کبیر فرانسه مقارن با روی کار آمدن قاجاریه و مرتبط بودن تحولات ایران با این انقلاب را مد نظر قرار داده اند. گروه سوم، نقطه شروع تحولات معاصر کشور را دوره زمانی تقابل سنت و تجدد بر می‌شمرند؛ بنا بر نظر این گروه تقابل فوق در نهضت مشروطیت و با شعار‌هایی نظیر آزادی خواهی، تجدد و در خواست برخی نهاد‌های مدرن آغاز می‌شود.

فوران در تحلیل تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، پنج نظریه ذیل را مطرح نموده است و معتقد است جهت تحلیل تحولات ایران، این پنج نظریه باید به خدمت گرفته شود: ۱. نظریه نظام جهانی امانوئل والرشتاین؛ ۲. نظریه وجوه تولید مارکسیستی؛ ۳. توسعه وابسته، بر اساس دیدگاه‌های کاردوسو و فالتو؛ ۴. نظریه دولت سرکوب­گر؛ ۵. فرهنگ‌های سیاسی مقاومت و مشروعیت، بر اساس نظریه ماکس وبر. فوران پنج نظریه فوق را برای بررسی تحولات ایران مطرح کرده و در انتها عقیده خود را تحت عنوان «نظریه مقاومت شکننده» ارائه می‌دهد.

فوران در تحلیل خود، نخست بر اساس نظریه نظام جهانی والرشتاین، قرن شانزدهم میلادی را به عنوان نقطه شروع تحولات در نظر می‌گیرد. والرشتاین معتقد است جهان تا پیش از سال ۱۵۰۰ میلادی، به دو بخش توسعه یافته و عقب مانده تقسیم نمی‌شد و از آن تاریخ به بعد است که تحولات جدید امروزی و تقسیم جهان به کشور‌های پیشرفته و عقب مانده آغاز می‌شود. نکته بسیار قابل توجه آن است که سال ۱۵۰۰ میلادی (۹۰۷ قمری) دقیقا مصادف با به قدرت رسیدن سلسله صفویه در ایران است. والرشتاین این رخداد را بر اساس تحولات اقتصادی و گذار از نظام فئودالیسم به سرمایه داری توضیح می‌دهد.

لک زایی در ادامه، قبل از توضیح رهیافت وجوه تولید، به این نکته اشاره می‌کند که با آغاز دوره قاجاریه، فشار جهانی بر ایران افزایش یافت. فشار‌های جهانی در این عصر به چهار بخش قابل تقسیم است: ۱. فشار روسیه با تحمیل جنگ‌های خونین علیه ایران؛ ۲. ورود فرانسه به صحنه سیاسی ایران؛ ۳. حضور بیش از حد انگلستان در صحنه سیاسی ایران؛ ۴. اعطای امتیازات خفت بار دولتمردان ایران به بیگانگان از جمله معاهدات ننگین گلستان و ترکمنچای. در جستجوی علت واگذاری گسترده این امتیازات از سوی ایران به بیگانگان، نظریه وجوه تولید می‌تواند تا حدود زیادی پاسخگو باشد. چهار منبع در­آمدی دولت ایران در قرن نوزدهم را می‌توان چنین بر شمرد: ۱. مالیات؛ ۲. اعطای امتیازات به بیگانگان؛ ۳. فروش مناصب حکومتی؛ ۴. اخذ وام از دولت‌های خارجی از جمله روسیه و انگلستان. با این وجود، مشکل اساسی این بود که وام‌ها و درآمد‌های یاد شده در سرمایه گذاری صحیح و در راه توسعه و آبادانی ایران هزینه نمی‌شد و جز در مقاطعی کوتاه، این درآمد‌ها در راه‌های بیهوده صرف می‌گردید.

در جریان شکل گیری نهضت مشروطه در ایران دو دسته ذیل با همدیگر ائتلاف کرده بودند: طرفداران فرهنگ سیاسی شیعی و روشنفکران؛ بنابراین در نهضت مشروطه ائتلاف گسترده‌ای از نیرو‌های مذهبی و روشنفکر شکل گرفت که در نهایت نیز به پیروزی رسید. لک زایی در ادامه می‌افزاید در نظریه مقاومت شکننده، بر این نکته تاکید شده است که ایرانیان هر چند به راحتی در برابر دشمن متحد می‌شوند، اما وقتی پیروز شدند اتحاد موجود سست شده و مقاومت آنان از بین می‌رود. بر اثر عدم اتحاد نیرو‌های مشروطه خواه و عدم وحدت کلمه بر سر هدف نهایی، نهضت مشروطه از مسیر خود منحرف شد؛ به دنبال بروز اختلافات گسترده بر سر نوع مشروطه و اهداف آن، نزاع و درگیری میان مشروطه خواهان بالا گرفت و نیرو‌های مذهبی و روشنفکر در مقابل هم قرار گرفتند. سرانجام مشروطه به دلیل نفوذ خارجی در آن و بروز اختلافات گسترده در میان رهبران نهضت به بی راهه کشانده شد و مقاومت آن در هم شکست. از دیگر دلایل عمده شکست مشروطه می‌توان به تغییر رویکرد انگلستان اشاره کرد؛ چرا که آنان طی معاهده‌ای با روس‌ها به اهدافی که می‌خواستند نایل شدند و دیگر دلیلی برای حمایت از مشروطه نمی‌دیدند و در ادامه حتی نظام مشروطه را مخالف خود دانستند. به دنبال پیروزی نهضت مشروطه در سال ۱۲۸۵ ش تا کودتای رضاخان در سال ۱۲۹۹، چهارده سال تخریب و نا­امنی بر ایران حاکم بود. در این سال‌ها دو میلیون نفر از جمعیت ده میلیونی ایران از بین رفت و در چنین وضعیتی زمینه برای حضور یک دولت مقتدر فراهم گردید؛ رضا خان به عنوان مهره دست نشانده انگلستان جهت تامین اهداف این کشور در ایران و خلع ید از سلسه قاجار برگزیده شد.

با بروز جنگ جهانی دوم، ایران گرفتار بحران تازه‌ای شد و مجددا به اشغال نیرو‌های بیگانه در آمد. روسیه و انگلستان علی رغم اختلاف شدید در مبانی اعتقادی و ایدئولوژیک و همچنین منافع مادی با حضور دشمن جدید و مشترکی به نام آلمان نازی، با هم متحد شدند. در خلال جنگ جهانی دوم، کشور‌های روسیه، انگلستان و آمریکا وارد ایران شدند و با سقوط دولت رضا خان یک دهه هرج و مرج بر ایران مستولی گردید. با سقوط دولت مستبد رضا شاه، حکومت ایران در دست مجلس قرار گرفت و قدرت اصلی از آن مجلس گردید. مجلس شعار توسعه سر داد و در این زمان اولین نسخه توسعه، توسط آمریکایی‌ها بدین شکل در ایران نوشته شد: نفت باید از چنگ انگلیسی‌ها خارج گردد. متعاقبا با شعار ملی کردن نفت، ائتلاف محدودی بین نیرو‌های مختلف در ایران به وجود آمد. در نهایت جریان ملی شدن نفت نیز هم، چون جریان مشروطه تنها با ائتلاف نیرو‌های مذهبی و روشنفکر به پیروزی رسید؛ اما سرانجام با کودتای ۲۸ مرداد دولت مصدق و نهضت ملی شدن صنعت نفت شکست خورد. در این جا نیز همانند نهضت مشروطه به دلیل بروز اختلاف بین رهبران و نفوذ نیرو‌های بیگانه نهضت مردم شکست خورده و و دولت استبدادی و سرکوبگر مجددا قدرت می‌گیرد. بر این اساس از منظر تئوری فوران مقاومت شکننده شکل گرفته و مجددا دیکتاتوری خشن به قدرت می‌رسد. از آن جا که دولت کودتا از حمایت داخلی برخوردار نیست، لذا از همان ابتدا شکل سرکوبگر به خود می‌گیرد و به دنبال حاکمیت دولت استبدادی و سرکوبگر، مقاومت‌ها دوباره شکل می‌گیرند. سرانجام به دنبال این مقاومت ها، انقلاب اسلامی ایران شکل گرفته و در نهایت به پیروزی می‌رسد.

جان فوران در تحلیل خود نسبت به انقلاب اسلامی می‌گوید: «پس از پیروزی انقلاب نیز مجددا نیرو‌های خارجی دست به دست هم داده اند تا این مقاومت را در هم شکنند. اما تا کنون (سال ۱۳۷۰، سال انتشار کتاب «مقاومت شکننده») موفق نشده اند و لذا امید آنان به بروز و تشدید اختلافات داخلی است تا هم، چون نهضت‌های گذشته از این طریق مقاومت در هم شکسته شود». نگارنده در پایان به کار ویژه‌های اصلی حیات تداوم دولت‌ها اشاره کرده و آن‌ها را سه امر می‌داند: ۱. ایجاد اتحاد درونی میان بلوک قدرت حاکم؛ ۲. ایجاد تفرقه در میان مخالفان و دشمنان خود؛ ۳. بسیج مردم در جهت حمایت از قدرت حاکم. نگارنده معتقد است دولت ایران هنوز از سه گزینه فوق برخوردار است. اما اگر قدرت‌های خارجی موفق شوند در بین بلوک قدرت در ایران اختلاف و شکاف ایجاد نمایند، ممکن است برخی از نیرو‌ها برای تقویت خود با نیرو‌های بیگانه ائتلاف کنند و تداوم این مسئله، مقاومت انقلاب را در هم خواهد شکست، به همین دلیل لازم است مردم و دولتمردان در جمهوری اسلامی هوشیاری بیشتری نسبت به کار ویژه‌های فوق داشته باشند.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، تاریخ انتشار:-، کدخبر: 131345، itsr.ir/ سایر منابع