شعارسال: به دنبال انتشار خبر درگذشت یک پزشک و مسمومیت و بستری شدن ۲۸ تن دیگر بر اثر استفاده از مشروبات الکلی تقلبی در یک مهمانی در یکی از باغ‌های اطراف شیراز، بار دیگر زنگ هشدار شرایط نگران‌کننده مصرف مشروبات الکلی تقلبی و آسیب‌های ناشی از آن به صدا درآمد به ویژه که این بار مسموم‌شدگان از جامعه پزشکان هستند و ارتباط تنگاتنگی با مساله سلامت و بهداشت جامعه دارند.

براساس گزارش‌های رسانه‌ای که البته از سوی مراجع رسمی نیز تایید نشده، چند تن از این پزشکان دچار نارسایی کلیوی شده‌اند، یک پزشک زن فوت کرده و یک پزشک نیز در وضعیت کما قرار دارد. البته خبر رسیده که عامل فروش این مشروبات الکلی دست‌ساز دستگیر شده است.

به موازات رسیدگی به ابعاد قضایی و قانونی این واقعه دلخراش، پژوهش درباره چرایی و چگونگی این مسأله چالش برانگیز نیز در میان اندیشمندان مسائل اجتماعی و فرهنگی کشور ضروری است. اگرچه تاکنون آمار دقیق و قابل استنادی از میزان، گستردگی و نوع پراکندگی و شیوع مصرف مشروبات الکلی در میان طبقات مختلف اجتماعی منتشر نشده، اما چیزی که مسلّم است، دستِ‌کم در بعد مصرف مشروبات تقلبی و آسیب‌های ناشی از آن در شرایط نگران‌کننده‌ای قرار داریم.

براساس آمار‌های سازمان پزشکی قانونی، مسمومیت ناشی از مصرف موادمخدر- محرک و الکل، بیشترین مسمومیت‌های منجر به فوت سال ۱۴۰۱ را به خود اختصاص داده است به طوری که فقط در سال ۱۴۰۱ نزدیک به ۹ هزار و ۵۰۰ مورد مسمومیت منجر به مرگ در ایران رخ داده که حدود ۶۰ درصد از این موارد مسمومیت به‌علت سوءمصرف مواد مخدر یا الکل بوده و در آن سال ۶۴۴ نفر نیز مستقیما به دنبال مصرف الکل جان خود را از دست دادند که نشان از گسترش دامنه مصرف این مواد دارد.

همچنین آمار‌های سازمان پزشکی قانونی کشور نشان می‌دهد که در ۶ ماهه نخست سال ۱۴۰۲، هفت درصد از مسمومیت‌های منجر به فوت، مربوط به الکل بوده که رشد ۵.۱ درصدی نسبت به سال پیش از آن را حکایت می‌کند.

نگاهی دقیق‌تر به آمار‌ها واقعیات تلخی‌تری را نیز آشکار می‌سازد؛ در دی‌ماه سال ۱۴۰۰، معاون وقت وزیر کشور شیوع مصرف الکل در ایران را «بین ۹ تا ۱۰ درصد افراد بالای ۱۵ تا ۶۴ سال» اعلام کرد و گفت: «سالانه بیش از ۵ میلیون نفر در کشور الکل مصرف می‌کنند.» نکته بسیار مهم این است که در همه این آمار‌ها کلمه «بیش از» ابتدای هر عدد آمده است.

سن شروع مصرف الکل در ایران نیز ارقام معناداری دارد. آمار پیمایش سازمان امور اجتماعی کشور در سال ۹۸ می‌گوید سن شروع مصرف ۳۶ درصد از مصرف‌کنندگان، ۱۱ تا ۱۷ سال بوده است یعنی بیش از یک سوم مصرف‌کنندگان را نوجوانان تشکیل می‌دهند. همین پیمایش نشان می‌دهد که از جامعه آماری ۷۰۰۰ نفری، بیش از ۵۳ درصد تجربه دستِ‌کم یک بار مصرف الکل را داشته‌اند.

به تعداد تقریبی مصرف‌کنندگان الکل، از راه دیگری هم می‌توان دست یافت: آمار خرید و فروش، واردات قاچاق، کشفیات الکل‌های دست‌ساز. حدود ۱۰ سال پیش یکی از مقامات ستاد مبارزه با قاچاق کالا گفته بود سالانه ۸۰ میلیون لیتر مشروبات قاچاق وارد کشور می‌شود، آماری که می‌تواند حتی کمتر از اندازه واقعی باشد چراکه برخی گزارش‌ها مصرف سالانه را ۲۰۰ میلیون لیتر و چند سال بعد از قول یکی از مقامات وزارت بهداشت، ۴۲۰ میلیون لیتر اعلام کردند.

اما طبق گزارش میدانی و محاسباتی که در گزارش سال ۱۴۰۱ روزنامه فرهیختگان آمده، مصرف سالانه مشروبات الکلی در ایران، به رقم عجیب ۵۱۱ میلیون لیتر در سال رسیده است. تقریبا نیمی از این مقدار (۵۱ درصد) را مشروبات دست‌ساز تقلبی، ۲۸ درصد آن را تولید خودی و خانگی و اندکی بیش از ۲۰ درصد را واردات قاچاق این کالا تشکیل می‌دهد.

همین روزنامه در گزارش تحقیقی‌اش گردش مالی این بازار را ۱۱۰ هزار میلیارد تومان برآورد کرده است. این ارقام و آمار اگرچه دقت مطلق و صددرصد ندارند، اما می‌تواند به عنوان بخشی از واقعیت، کاملا هشدارآمیز باشد. حتی اگر ضریب خطای ۱۰ درصدی هم برای این آمار قائل باشیم باز هم به رقمی بیرون از حد انتظار برای یک جامعه اخلاق‌مدار می‌رسیم. اما اهل فرهنگ و تحقیق چگونه با این واقعیات مواجه شده‌اند و چه تحلیل و راه‌کاری برای آن دارند؟

ریشه یابی یک آسیب اجتماعی

جامعه ایران نمونه‌ای از یک جامعه پیچیده، چندلایه و حتی تاحدی نامتجانس است. هر طیف و طبقه‌ای از این جامعه پیچیده، دغدغه‌ها و تمنیات و مطالبات خاصی را دنبال می‌کنند. سبک‌های زندگی متنوعی در ایران جاری است که یک طیف طولانی را بر می‌سازد. در ریشه‌یابی علل و عوامل این ناهنجاری اجتماعی به طور قطع باید به عوامل مختلفی اشاره کرد. نمونه‌های بسیار محدودی از جنس ریشه‌یابی این مسأله اجتماعی را می‌توان یافت که کوشیده‌اند به منطق رفتاری عاملان این آسیب راه پیدا کنند. یک جامعه‌شناس جوان، چندی پیش در گفت‌وگویی مطبوعاتی، درصدد برآمد که آمار مصرف مشروبات الکلی را ریشه یابی کند. در تحلیل این جامعه شناس، ۵ عامل می‌تواند این روند رو به افزایش را تبیین کند.

حسِ در جهان اول بودن، پرستیژجویی، لذت گم‌گشتگی و رهایی یا به عبارت دیگر لذت تعطیلی اخلاقی، جذابیت ذاتی هنجارگریزی و تخطی، و بالاخره نوستالژی فراگیر که دهه ۵۰ را رقیب دهه ۶۰ می‌کند و جوانان را ذیل تعبیر جامعه شناختی «محلی خوران» می‌گنجاند، ۵ عاملی هستند که به زعم او واقعیت مصرف مشروبات در ایران امروز را تبیین می‌کند و فرایند «رؤیت پذیر شدن» آن را توضیح می‌دهد.

این درباره اصل مصرف مشروبات الکلی است. وقتی موضوع به مصرف مشروبات تقلبی می‌رسد کم‌کاری و اهمال پژوهشی و علمی در این عرصه بیشتر و دل آزارتر می‌شود. حاصل تمام این غفلت‌ها و تغافل‌های علمی، پژوهشی، اقناعی و تبلیغی، آن است که معضل مصرف مشروبات الکلی خصوصا مصرف اقلام تقلبی و پرخطر آن، همچنان در لایه‌های نامشهود و پنهان جامعه می‌ماند و تا موج بعدی تلفات ناشی از الکل‌های خطرناک و ناخالص، زیر پرده ضخیمی از جمله بی‌توجهی و غفلت پوشیده می‌شود.

برای جامعه‌ای از جنس ایران، آمار مصرف مشروبات الکلی هرقدر هم که نازل و ناچیز باشد بازهم ناپذیرفتنی و دل آزار است. بیم آن می‌رود که با تعلل نهاد‌های تبلیغی و علمی و پژوهشی در مواجهه با این ناهنجاری اجتماعی، وضعیت فعلا کم رمق و ضعیف آن در روند قدرت‌یابی قرار گیرد. در چنان روزی به طور قطع ناکارامدی و شرمندگی نهاد‌های مسئول به مراتب بیش از شرایط فعلی خواهد بود.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت نورنیوز، تاریخ انتشار: 11اردیبهشت1403، کدخبر: 171750، nournews.ir