شعارسال: کم‌توجهی و انحطاط روستاها به‌مثابه انحطاط تمدن است، روستاها در تمام دنیا جایگاه راهبردی در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و ملی دارند، با بیش از 71 معضل زیست‌محیطی و عوامل انسانی روبه‌رو هستیم که هریک به تنهایی موجب کاهش تولیدات کشاورزی، دامی و مرتعی شده و علاوه‌بر بیکاری و مهاجرت، فاجعه خالی از سکنه شدن روستاها در کشور را رقم زده است.

اکنون این پرسش مطرح است که آیا راهکاری علمی، اجرایی و کم‌هزینه به‌منظور مقابله و مدیریت مشکلات اجتماعی و معضلات71 گانه زیست‌محیطی وجود دارد؟ و البته راهکاری چند منظوره که جهت جلوگیری از مهاجرت روستاییان و خالی ازسکنه شدن روستاها نیز موثر باشد؟ جواب این سوال البته پس از 24 سال تحقیق و مطالعات میدانی، ایجاد بادشکن آیرودینامیک مشبک و موزاییک است. طرحی در نهایت سادگی، اثرگذار، اشتغال‌زا، درآمدزا و زیست‌محیطی، ابزاری علمی برای توسعه قطعی روستاها، البته با نظارت دولت که توسط افراد بومی و روستاییان اجرا می‌شود.

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تا20 سال آینده تقریباً ما روستایی نخواهیم داشت؛ چراکه دوسوم ایران تبدیل به بیابان می‌شود! (بیش از 34 هزار روستا و آبادی خالی از سکنه). ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده، با میزان بارندگی یک‌سوم متوسط جهانی که البته همین مقدار کم نیز با پراکنش نامناسب می‌بارد. از سوی دیگر تبخیر و تعرق کشور سه‌برابر متوسط جهانی است. (متوسط بارندگی250 میلی‌متر و متوسط تبخیر و تعرق دوهزار و 500میلی‌متر) پس نباید خشک‌سالی را غیرمترقبه و پیش‌بینی نشده خواند. تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین، افزایش تبخیر، تعرق و کاهش بارش‌ها را درپی داشت و در راستای آن، هدررفت سالانه 56 میلیارد مترمکعب آب سطحی کشور نیز مزید برعلت شد. کم‌کم کشاورزان و باغداران با کمبود آب و معضل بی‌آبی روبه‌رو شدند، فشار بر قنوات، چشمه‌ها و چاه‌های مجاز افزایش یافت و کشاورزان بعضاً مبادرت به حفر چاه‌های غیرمجاز کردند، بامصرف بی‌رویه آب در بخش کشاورزی، با افت سطح سفره‌های زیرزمینی روبه‌رو شدیم.

توسعه باغداری با حجم بالای آب مجازی و صادرات آب به‌شکل میوه‌های آبدار، شدت یافت (درگذشته بیش‌تر خشکبار صادر می‌کردیم). اکنون شور شدن ذخایر آبی به‌دلیل برداشت بی‌رویه از یک سو و آلودگی‌ آب‌های زیرزمینی و نیز آلودگی خاک (افزایش چهار برابری نیترات خاک) و باران‌های اسیدی منابع ما را تهدید می‌کند. دامداران و بهره‌برداران برای سیرکردن احشام خود چاره‌ای جز فشار بیش‌تر بر مراتع نداشتند، یعنی مهم‌ترین دلیل از دست دادن مراتع درجه‌یک کشور (ارتزاق حدود پنج‌میلیون نفر در این بخش) عواملی چون بیابان‌زایی، کاهش سرانه فضای سبز و از بین رفتن پوشش گیاهی وضعیت را بحرانی کرد، بهره‌برداری بی‌رویه از جنگل‌ها و مراتع هر روز از سطح جنگل‌ها خصوصاً مراتع کاسته و این امر موجب افزایش پدیده آلبیدو شد. آلبیدو پدیده‌ای به‌مراتب مخرب‌تر از تغییر اقلیم است که البته این پایان ماجرا نبود. فرسایش خاک، خاک ارزشمند را از حیز انتفاع خارج و موجبات مهم‌ترین معضل زیست‌محیطی، یعنی آلودگی هوا و گسترش گرد و غبار درکشور را فراهم آورد. اثرات مخرب بادها، مانند ورس یا خوابیدگی هدر رفت بسیاری از نزولات به‌صورت رواناب، خاک‌شویی و تخریب بیش‌تر سواحل رودخانه‌ها را به‌همراه داشت و سبب رسوب‌گذاری بیش‌تر در مخازن سدها شد و با تشدید خشک‌سالی کاهش ظرفیت حجم مخازن طبیعی آبخوان‌ها و خشک شدن رودخانه‌ها و سپس دریاچه‌ها را به نظاره نشستیم.

با فرسایش خاک و از میان رفتن پوشش گیاهی، منابع غذایی جانوران و نهایتاً حیات‌وحش از بین رفت، به این ترتیب روند تخریب مناطق چهارگانه حفاظت شده زیست‌محیطی و انقراض گونه‌های حیات وحش شکل گرفت و گونه‌های گیاهی هم. (کاهش ذخایر ژنتیکی). هم‌اکنون سیل امان همگان را بریده، روستاییان زحمتکش را هراسان کرده، تجربه رانش را داشتیم، سرمازدگی و کاهش حاصلخیزی خاک را بارها و بارها تجربه کردیم؛ ولی فرونشست را خیر و به‌ناچار نیمی از روستاییان، از خانه و کاشانه خود مهاجرت کردند. می‌دانید که تمدن و فرهنگ مناطقی که به هر دلیل ناچار به مهاجرت می‌شوند، برای همیشه ازصفحه تاریخ حذف می‌شود. از دید سلامت روحی و اثرات مخرب روانی (سلامت فردی وسلامت جامعه روستایی) روستاییان با ترک محل آباء و اجدادی خود و از دست دادن هویت، دچار چه مشکلاتی می‌شوند؟ شیوع آفات و بیماری‌ها، ماندآبی شدن، کاهش سطح زمین‌های بالقوه طبیعی، مشکلات زهکشی و کاهش باروری خاک نیز در کل کشور و خصوصاً برای روستاییان دارای پیامدهای شدید زیست‌محیطی بود، راه یافتن کودها و سموم بازیافت نشده از طریق آب‌شویی به ذخایر آب‌های زیرزمینی، همچنین آلودگی ناشی از پساب‌های صنعتی (ساخت شهرک‌های صنعتی در حواشی روستاها) از دیگر پیامدهای جدی زیست‌محیطی روستاها بوده است.

روستاییان و کشاورزان ما آمادگی رویارویی با این همه معضل زیست‌محیطی را نداشتند، متأسفانه از قبل نیز راهکاری به آنان آموزش داده نشده بود. دریغ از یک کار ترویجی. دلسوزی پیدا نکردند، مسئولی که حداقل دردشان را چاره کند هم نیافتند، آنانی که در روستا ماندند برای رسیدن به محصولی بیش‌تر، به‌ناچار در صدد راهکاری برآمدند تا خود چاره‌ای یافته و درآمد بیش‌تری کسب کنند و این‌بار با افزایش مصرف کودهای شیمیایی یا بعضاً سموم شیمیایی وارد میدان شدند. البته در این میان به‌غیر از معضلات فوق، عوامل انسانی که مخرب‌تر از حفر چاه‌های غیرمجاز بود نیز تأثیرگذار شد، عواملی مانند مالکیت‌های خرد و پراکنده تغییر کاربری و تخریب زمین‌های کشاورزی، عدم استفاده از مکانیزاسیون و عدم کنترل و تنظیم مصرف سموم و کودهای شیمیایی، عدم کنترل و ارزیابی بقایای سموم گیاهی در محصولات تولیدی، اجرای نادرست مدیریت تلفیقی آفات آن‌هم دقیقاً زمانی‌که بازده و بهره‌وری آب در بخش کشاورزی در مقیاس با میانگین جهانی ناچیز بود؛ یعنی بیش‌ترین تلفات حجم آب و بعضاً عدم انجام مطالعات و تحقیقات بنیادین و امکان‌سنجی طرح‌ها سبب مدیریت غیرکارآمد به‌خصوص عدم مدیریت در کشاورزی دیم (دیم‌کاری در اراضی شیب‌دار، شخم درجهت شیب یا زیرکشت بردن دیمزارها به‌منظور تولید بیش‌تر گندم) یا مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در مرغداری‌ها و بروز مقاومت دارویی شد. البته تولید غیراستاندارد بذر و نهال نیز بی‌تأثیر نبود؛ لذا نتیجه تمام این معضلات زیست‌محیطی و مولفه‌های انسانی و عدم نظارت برحسن انجام طرح‌ها سبب کاهش راندمان محصولات کشاورزی در واحد سطح، کاهش راندمان محصولات مرتعی و دامی و کم شدن روزافزون درآمد روستاییان شد. البته دلال‌ها و واسطه‌ها هم در این رابطه بی‌تقصیر نبودند؛ لذا اشتغال در بخش کشاورزی و طرح‌های منابع طبیعی با سیر نزولی مواجه و در مناطق روستایی بیکاری فراگیر شد، از قبل نیز درآمد جایگزینی برای روستاییان اندیشیده نشده بود که هیچ، افزایش بحران مهاجرت از روستاها هم به آمارها اضافه شد و در نهایت به‌شکلی خاموش و البته با سرعتی درحد غیرتصور، فاجعه خالی ازسکنه شدن روستاها در کشور رقم خورد. البته در آذرماه 94 مقام معظم رهبری در ابلاغ سیاست‌های کلی محیط‌زیست، به خالی ازسکنه شدن روستاها اشاره کرده و هشدار داده بودند.

اما تجارب جهانی طرح پیشنهادی: شرایط اقلیمی و محیط زیست ایران، از صحرای آفریقا با متوسط30 میلی‌متر بارندگی که وخیم‌تر نیست. طی بررسی‌های سازمان ملل، سالانه صدها هزارهکتار پوشش گیاهی آفریقا کاسته می‌شود و در صورت بی‌توجهی، قاره آفریقا به صحرای مرگ تبدیل خواهد شد. پروژه کمربندسبز از سال2007 باهدف بیابان‌زدایی و جلوگیری از گسترش گرد‌وغبار ارائه و تاکنون11 میلیون درخت با هزینه دومیلیارد دلاری کاشته شد.

- دانشمندان چینی با ارائه طرح ایجاد کمربندسبز چین، از گسترش بیابان جلوگیری و قرار است تا 2074 با ایجاد کمربندسبز میکروکلیمای منطقه را تغییر دهند، مشابه تجربه موفق صحرای مغولستان.

- آمریکا در سال۱۹۳۲ درگیر طوفان بود. سال‌های۱۹۳۰تا۱۹۴۰تعداد 3/5 میلیون نفر به کالیفرنیا مهاجرت کردند؛ زیرا گردوغبار کشاورزان را با ضرر بسیاری مواجه ساخت. دولت برای جلوگیری از طوفان‌های خاکی، مرطوب نگهداشتن و تثبیت خاک، کمربندسبزی بیش از۲۰۰ میلیون درخت (کانادا تا تگزاس) احداث کرد.

- همچنین در سال1891 با خشک‌سالی کم‌سابقه‌ در شوروی، 35 هزار هکتار کمربندسبز در اطراف باغ‌ها، مزارع، دشت‌ها، مراتع و... اجرا شد.

اگر به‌دنبال نگه‌داشتن روستاییان در روستاها هستیم، باید عوامل ماندگاری آنان را فراهم کنیم که مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل، ایجاد زیرساختی برای افزایش درآمد روستاییان است. از آن‌جا که فعالیت عمده روستاییان کشاورزی است، درآمدشان را یا با افزایش تولید یا با افزایش قیمت می‌توان بهبود بخشید. افزایش قیمت که توصیه نمی‌شود؛ لذا تنها راه بهبود وضعیت اقتصادی روستاها، افزایش تولید است که این مهم فقط با احداث کمربندهای سبزنواری یا بادشکن امکان‌پذیر است، بادشکن‌ها علاوه‌بر کاهش71 معضل زیست‌محیطی، سبب افزایش70 درصدی راندمان تولید و کاهش50 درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی می‌شوند. باید از مردم کمک گرفت، قانون هم همین را می‌گوید، قانون اساسی حفظ محیط زیست را به‌عهده مردم گذاشته و البته کشور ما تجربه خوبی هم در این زمینه دارد. عامل پیروزی انقلاب مردم بودند، پیروزی در جنگ تحمیلی را مردم رقم زدند و همچنین بسیاری از صحنه‌های دیگر، لذا باید عامل به پیروزی رساندن مسائل اقتصادی کشور نیز خودشان باشند. اکنون آسیب‌شناسی، امکان‌سنجی و مکان‌یابی در مناطق روستایی20 استان کشور انجام شده، طراحی‌های منطقه‌ای به اجرا رسیده، لوح‌های آموزشی تهیه و نهایی شده است. جهت اجرایی کردن این طرح عظیم ملی، نیاز آن‌چنانی بودجه دولتی هم نداریم، فقط حمایت دولت و نظارت دولت را می‌خواهیم. با ایجاد کارگروه تخصصی بادشکن و ایجاد تعامل بین بخش خصوصی و بخش دولتی و صد البته با کمک دستان پرتوان مردم بومی و جوانان روستایی، طرح اجرایی خواهد شد.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 31تیر1397 ، کدخبر: 49385: www.sabzineh.org