شعارسال:  رضا شهبازی، مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری کشور، درباره فرونشست‌ها و مخاطرات آن در کشور گفت: به صورت کلی موضوع برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی به عنوان یک علت عام در ایجاد فرونشست‌ها در کشور است، اما برداشت بی‌رویه یعنی تخلیه آبخوانی که میزان تغذیه از آن در سال بیش از حد مجاز بوده است. بعد از این‌که این سفره‌های زیرزمینی از آب خالی شد، خلل و فرجی که در گذشته در آن‌ها آب وجود داشته، روی هم جمع و فشرده شده و دچار فرونشست می‌شود و دیگر هیچ‌گاه به حالت اولیه خود باز نمی‌گردد. وی با بیان این‌که عمدتاً این برداشت‌ها از طریق چاه‌های کشاورزی و بعضاً چاه‌های شهری و صنعتی است، تصریح کرد: بخش دیگری از علت فرونشست‌ها به این دلیل است که اجازه تغذیه به سفره‌های آب زیرزمینی داده نمی‌شود. به دلیل تغییرات اقلیمی و دوره‌های خشک‌سالی که به آن دچار شده‌ایم، امکان تغذیه سفره‌های آب‌زیرزمینی وجود ندارد. متأسفانه طی ۲۰ سال گذشته یک دوره آماری ناخوشایند از لحاظ خشک‌سالی را پشت‌سر گذاشتیم؛ بنابراین کاهش بارش‌‌ها و در نتیجه کاهش آب‌های روان در رودخانه‌ها باعث کاهش تغذیه آب‌های زیرزمینی شده است.

مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور تصریح کرد: از سوی دیگر دخالت‌های انسان باعث شده است تا جریان آب ورودی به آبخوان‌ها کاهش پیدا کند؛ به‌طور مثال با ایجاد سدها در مناطق نامناسب باعث شدیم تا جریان رودخانه‌ای آب را به مناطق آبخوان برساند. همچنین ساخت و‌ساز در مناطقی که محل تغذیه هستند، باعث ایجاد این مشکل شده است. شهبازی ادامه داد: متأسفانه عمده شهرهای بزرگ و مسیرهای مواصلاتی شهرک‌‌های صنعتی بزرگ در بالادست آبخوان‌ها و روی آبرفت‌های درشت دانه‌ای هستند که تا پیش از این محل ورود آب به داخل زمین بودند و در حال حاضر دریچه‌های ورودی آبخوان‌های زیرزمینی در این مناطق با ساخت و‌ساز و آسفالت و جاده‌کشی از بین رفته است و نخستین علائم فرونشست زمین در کشور طی ۲۰ سال گذشته یعنی هم‌زمان با دوره توسعه کشور و خشک‌سالی‌های پی‌درپی مشاهده شده است.

نیمی از دشت‌های کشور با چالش فرونشست مواجه هستند

وی با بیان این‌که از پدیده فرونشست به عنوان مرگ آبخوان‌ها نیز یاد می‌شود، خاطرنشان کرد: در حال حاضر تمامی دشت‌‌های کشور که به صورت سنتی از گذشته تا به امروز کشاورزی در آن‌ها انجام می‌شده با چالش کمبود آب مواجه هستند. همچنین از میان ۶۰۰ دشتی که به صورت رسمی ثبت شده‌اند، نزدیک به ۳۰۰ دشت با چالش فرونشست دشت مواجه هستند که این آمار در حال افزایش است، چراکه برای رفع عوامل شکل‌گیری فرونشست اقدامی صورت نمی‌گیرد. مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور ادامه داد: در حال حاضر بیشینه فرونشست در شهرهای بزرگ، حاشیه شهرهای بزرگ، مراکز بزرگ کشاورزی در تهران، جنوب تهران، قزوین، البرز، اصفهان، فارس و‌ خراسان رضوی دیده می‌شود. حتی در حال حاضر در مناطق جنوبی کشور مانند استان هرمزگان نیز این فرونشست در دشت‌ها ایجاد شده و در معرض خطر بیش‌تری هستند. شهبازی با بیان این‌که فرونشست زمین یک مخاطره است، تأکید کرد: فرونشست زمینه‌ساز مخاطرات ثانویه نیز است و باعث از بین رفتن ظرفیت آبخوان می‌شود و با توجه به این‌که در اغلب نقاط کشور محل تغذیه آبخوان‌ها با ایجاد ساخت و‌ساز از بین رفته است، زمانی که سیلابی ایجاد می‌شود، از آن‌جا که محلی برای ورود این آب به زمین وجود ندارد و از سوی دیگر ظرفیت آبخوان نیز از بین رفته است، این سیلاب تبدیل به یک سیل ویرانگر می‌شود که مراکز جمعیتی کشور را تهدید می‌کند و باعث سیل‌خیزی منطقه می‌شود و ما در حال حاضر با چنین چالشی مواجه هستیم. وی ادامه داد: فرونشست همچنین باعث فشرده‌شدن ذرات رسوب آبخوان شده و ایجاد فضای کمتر می‌شود و میزان تماس آب با ذرات رسوبی بیش‌تر شده و کیفیت آب را در مناطقی که دچار فرونشست شده‌، کاهش می‌دهد. همچنین پی زمینی را که روی آن ساخت و‌ساز و امکانات زیرساختی صورت گرفته است، از بین می‌برد، چراکه زیرساخت‌ها در دشت‌هاست و فرونشست هم در همین دشت‌ها و تغییراتی که بر اثر فرونشست در زمین ایجاد می‌شود، باعث ایجاد خسارت به زیرساخت‌های طولی مانند ریل‌های راه‌آهن می‌شود.

چشم‌انداز مثبتی وجود ندارد

مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور خاطرنشان کرد: فرونشست مانند یک زلزله بسیار آرام است که در حال رخ دادن است؛ بنابراین وقتی در منطقه‌ای فرونشست رخ می‌دهد نه آن زمین، زمین قبلی است و نه پی آن سازه همان پی اولیه‌‌ای است که ساخت‌و‌ساز روی آن انجام شده است. شهبازی با بیان این‌که فرونشست باعث زلزله نمی‌شود، اما مقاومت سازه را در برابر زلزله‌هایی با قدرت کم نیز کاهش می‌دهد، تصریح کرد: فرونشست علاوه بر این‌که خود یک ضایعه و مخاطره است، تأثیر مضاعفی هم دارد؛ به‌عنوان مثال بروز سیل را افزایش می‌دهد، آثار تخریبی زلزله را بیش‌تر می‌کند، کیفیت آب را در آن منطقه پایین می‌آورد و در نهایت هم باعث خشک‌شدن یک منطقه و از بین رفتن اراضی کشاورزی و ایجاد ریزگرد می‌شود.

وی در پاسخ به این سوال که چالش فرونشست در کشور ما در مقایسه با دنیا در چه وضعیتی قرار دارد، گفت: روش‌های مختلفی برای ارزیابی فرونشست در کشورهای مختلف دنیا وجود دارد، البته ما دسترسی به آمار کشورها به جز از طریق مراجع بین‌المللی نداریم، اما براساس ارزیابی داده‌های بین‌المللی متوجه می‌شویم که نسبت به بسیاری از کشورها وضعیت مناسبی نداریم. کشوری مانند مکزیک تا ۱۰ سال پیش بیش‌ترین چالش را با موضوع فرونشست‌ها داشت، اما امروز آن‌ها به فکر مقابله با این معضل افتاده‌اند و در مقایسه با آمار و ارقام ما وضعیت بهتری دارند. مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با تأکید بر این‌که یکی از پرچالش‌ترین مخاطراتی که با آن روبه‌رو هستیم موضوع فرونشست‌ها است، بیان کرد: نباید بیش از این اجازه برداشت از منابع آبی کشور و نیز اجازه ساخت‌و‌ساز در حوزه تغذیه آبخوان‌ها داده شود. هر اتفاقی که در گذشته افتاده است، از این پس باید کنترل و جلوی هرگونه برداشتی گرفته شود. باید به جامعه این اطلاعات داده شود که اگر برداشت از چاه‌های غیرمجاز که تقریباً مساوی چاه‌های مجاز هستند قطع نشود، قطعاً با مشکلات بسیار زیادی در کشور مواجه خواهیم شد. همچنین باید با ایجاد سیاست‌های حمایتی، ارائه خدمات بیمه‌ای، ایجاد مشاغل جایگزین و استفاده از تکنولوژی روز عوامل ایجاد فرونشست در کشور را کاهش دهیم.

شهبازی با بیان این‌که سازمان زمین‌شناسی دستگاهی است که اطلاعات یافته‌ها را در اختیار همه دستگاه‌ها قرار می‌دهد، خاطرنشان کرد: دستگاه‌های متولی دیگر مانند وزارت راه و شهرسازی و جهاد کشاورزی نیز اقداماتی را برای مقابله با این چالش در نظر گرفته‌اند، اما باید به این موضوع توجه داشت که نقش مسائل اجتماعی و اقتصادی بسیار پررنگ است و اگر به آن‌ها توجه نشود، با دلایل فنی نمی‌توانیم مشکلات حاصل از فرونشست‌ها را برطرف کرد. متأسفانه ما با این چالش روبه‌رو هستیم و نباید خوش‌بینانه به آن نگاه کنیم و این چالش ابعاد و احجامی دارد که چشم‌انداز مثبتی در آینده برای ما ندارد.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 11آذر1397، کدخبر: 58671: www.sabzineh.org