شعار سال: مکمل‌ها و داروهای نیروزا در باشگاه‌های ورزش کشور یکی از خطراتی است که در کمین دانشجویان قرار دارد که روزانه بر نفوذ آن بر جوانان اضافه می‌شود.

روزانه بیش از سه میلیون نفر در شهر تهران به باشگاه‌های ورزشی و بدن‌سازی رفت‌وآمد دارند. اغلب این افراد از جوانان هستند. ورزش‌های زیبایی‌اندام، پرس سینه و پاورلیفتینگ نه‌تنها جای خود را در شهر پیداکرده‌اند بلکه دانشجویان نیز نسبت به این حوزه ورزش تمایل بیشتری دارند.

در اغلب باشگاه‌های کشور به ورزشکاران مصرف مکمل‌ها و داروهای توصیه می‌شود. از طرفی ورزشکاران جوان یک‌شبه ره صدساله را می‌خواهند بروند از همین رو مصرف این داروها و مکمل‌ها رو به افزایش است. به سراغ علی کاشی معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم ورزش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رفته تا در این خصوص به گفتگو بپردازیم.

* علت پیدایش مکمل‌ها و داروهای نیروزا در باشگاه‌های ورزش کشور چیست؟

کاشی: امروزه ورزش بخش مهمی از زندگی تعداد زیادی از مردم را تشکیل می‌دهد. عده‌ای آن را به‌صورت تفریحی وعده‌ای هم به‌صورت حرفه‌ای انجام می‌دهند. توجه روزافزون افراد به این پدیده باعث شده تا ورزش به‌عنوان صنعت پایه بین‌المللی در سراسر جهان مطرح باشد. علی‌رغم تمام فواید و مزایای حاصل از ورزش یکی از مسائل و مشکلات همراه آن، بالأخص در چند دهه اخیر، توجهات فراوان مسئولین، مربیان و ورزشکاران به نتایج رقابت‌های وزرشی و توجه رسانه‌های جمعی به مسائل حاشیه‌ای همچون بهبود شکل ظاهری بدن به‌وسیله افزایش حجم و توده عضلانی است

این دو موضوع باعث افزایش شیوع اختلالات تغذیه‌ای و عادات مصرف مواد نیروزا در بین جوانان و نوجوانان شده است؛ زیرا مردان جوان بسیار تمایل به داشتن بدن عضلانی دارند. همچنین تبلیغات گوناگون رسانه‌ها مبنی بر اینکه بدن ایده آل برای مردان، بدن‌های عضلانی است به این مشکل دامن می‌زند.

* مکمل‌ها و داروهای نیروزا در باشگاه‌های ورزش کشور برای چه ورزش و چه رده سنی مورداستفاده قرار می‌گیرد؟

کاشی: الگوهای استفاده از مواد نیروزا در زیرگروه‌های جمعیتی مختلف متفاوت است. ورزشکاران در ورزش‌های مختلف ممکن است مواد نیروزای مختلفی بسته به ماهیت فعالیت‌های بدنی خود استفاده کنند تا نتایج موردنظر را از این مواد دریافت کنند.

مصرف مواد مختلف نیروزا به‌صورت گسترده‌ای، دریک مجموعه بسیار وسیع از ورزش‌های گوناگون، در بین ورزشکاران سطوح مختلف و حتی غیر ورزشکاران یافت می‌شود و البته این تنها ورزشکاران حرفه‌ای نیستند که از مواد نیروزا به‌منظور افزایش عملکرد استفاده می‌کنند بلکه ورزشکاران تفریحی و مبتدی غیر ورزشکاران و حتی دانش‌آموزان دبیرستانی و راهنمایی نیز از این مواد استفاده می‌نمایند؛ که مصرف این مواد شامل دامنه گسترده‌ای از موادی همچون آستروئیدهای آنابولیک، داروهای مدر، داروهای کاهش وزن، داروهای محرک (روان‌گردان)، مخدر، نوشیدنی‌های الکلی، نوشیدنی‌های نیروزا، هورمون رشد انسانی، اریتروپویتین و داروهای مختلف دیگری می‌شود و مصرف هر دسته دارویی در ورزش‌های مختلف متفاوت است و برخی داروها در بعضی از رشته‌ها شیوع بالاتری دارند، درحالی‌که در بعضی رشته‌ها ممکن است اصلاً مصرف نشوند.

* چگونه ورزشکاران برای استفاده از این مواد قانع می‌شود؟

کاشی: ادعاهای بازاریابان این مواد برای برخی از این محصولات شامل بهبود وضعیت سلامت کلی، بهبود عملکرد شناختی یا جسمانی، افزایش انرژی، از دست دادن وزن اضافی، تسکین درد و دیگر اثرات مطلوب موردنظر مصرف‌کنندگان است. سازمان سلامت و آموزش مکمل‌های غذایی کشور آمریکا (DSHEA) از ۱۹۹۴ (سازمان داروی فدرال، ۱۹۹۴) چارچوب قانونی برای مکمل‌های غذایی در ایالات‌متحده ایجاد نموده است. ازآنجاکه این اقدام به قانون تبدیل شد، فروش مکمل‌های غذایی در ایالات‌متحده از چهار میلیون دلار در سال ۱۹۹۴ به ۳۳ بیلیون دلار در سال ۲۰۱۲ افزایش پیداکرده است که به معنای افزایش هشت برابری در طول مدت بیش از ۱۸ سال است. فروش جهانی مکمل‌های غذایی حدود ۹۶ بیلیون دلار در سال ۲۰۱۲ و ۱۰۴ بیلیون دلار در سال ۲۰۱۳ برآورد شده است.

* آماری از میزان مصرف مکمل‌ها و داروهای نیروزا در باشگاه‌های ورزش کشور به دست آوردید؟

کاشی: شیوع بالای مصرف این مواد و آگاهی بسیار کم‌مصرف کنندگان مواد نیروزا درباره عوارض جانبی مصرف این مواد است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از سال ۱۳۸۳ تاکنون شیوع مصرف مواد نیروزا در بین ورزشکاران رشته بدن‌سازی و پرورش اندام کشور ۴۱%، فوتبالیست‌های لیگ دسته اول دانشجویان کشور ۲۵%، در بین زنان ورزشکار لیگ‌ها و باشگاه دسته اول تهرانی ۱۵%، در بین زنان ورزشکار استان تهران ۱۱%، در بین دانش‌آموزان پسر دبیرستانی استان تهران ۱۱%، در بین دانش‌آموزان دختر دبیرستانی استان تهران ۴% و در بین دانش‌آموزان دبیرستانی استان لرستان ۹% است.

در آخرین تلاش محققان به بررسی میزان شیوع سوءمصرف مواد مخدر در بین دانش‌آموزان دبیرستانی و شناسایی عوامل همبسته با آن در یک طرح تحقیقی ملی به سفارش صندوق حمایت از پژوهشگران پرداختند.

دو هزار و چهارصد دانش‌آموز در این تحقیق شرکت داشتند و نتایج این تحقیق نشان داد ۵ درصد از پسران عضو نمونه و ۸/۰ درصد از دختران دانش‌آموز ایرانی مقایسه نتایج این تحقیقات با تحقیقات انجام‌گرفته در دیگر کشورها نشان می‌دهد که شیوع مواد نیروزا در ایران بسیار بیشتر از سایر کشورها است.

ازجمله مهم‌ترین عوامل مؤثر در مصرف این مواد، در این تحقیقات سن، جنس، نوع رشته ورزشی، شغل، سطح درآمد، سابقه قهرمانی، سطح قهرمانی، آگاهی کم از عوارض جانبی، عدم تست گیری کافی، قیمت ارزان و دسترسی آسان برخی از داروها که در داروخانه‌ها توزیع می‌شوند، تبلیغات دروغ، ادعاهای اثبات نشده و عدم کنترل بر فروش مکمل‌ها گزارش‌شده است. مقایسه میزان شیوع مصرف این مواد در چند سال اخیر نشان‌دهنده رشد ۱۰۰% مصرف این مواد است. همچنین مرور این تحقیقات نشان‌دهنده گسترش مصرف این مواد در بین زنان و مردان غیر ورزشکار است.

در یک مطالعه تحقیقی در سال ۱۳۹۶ به سفارش پژوهشگاه تربیت‌بدنی و علوم ورزشی اقدام به‌مرور سیستماتیک و فرا تحلیل پژوهش‌های انجام‌شده درزمینه شیوع مصرف مواد نیروزا در ورزشکاران ایرانی شروع کرده‌ایم. در این مطالعه مروری و فرا تحلیل تعداد ۱۵ تحقیق واجد شرایط برای ورود به این مطالعه انتخاب شد و تعداد ۸ هزار و هفتادوهشت ورزشکار موردبررسی قرار گرفتند. نتایج فرا تحلیل انجام‌شده در این زمینه نشان داد که برآورد نقطه‌ای مصرف مواد نیروزا بر اساس مدل تصادفی در مردان ورزشکار ایرانی ۶۳ درصد و در دامنه‌ای بین ۶/۵۰ تا ۷۵ درصد بر اساس مدل تصادفی در نوسان است. همچنین شیوع مصرف مواد نیروزا در زنان ورزشکار جامعه ایرانی در یک برآورد نقطه‌ای بر اساس مدل ثابت برابر با ۲۸ درصد و در برآورد دامنه‌ای در دامنه‌ای ۳/۲۵ تا ۳۱ درصد بود.

* مصرف مکمل‌ها و داروهای نیروزا در کدام رشته‌های ورزشی شیوع بیشتری دارد؟

کاشی: بیشترین میزان شیوع مصرف این مواد در ابتدا در بین ورزشکاران رشته بدن‌سازی، بعد وزنه‌برداری، سپس کشتی، شنا و دوومیدانی است. این مطالعه تحقیقی نشان داد که شیوع مصرف این مواد در کشور چقدر زیاد است؛ اما انجام تحقیقات جزیره‌ای و با روش‌شناسی مختلف و با ابزارهای مختلف نشان‌دهنده دقیق شیوع مصرف در کل ورزشکاران کشور نبوده و برای مشخص ساختن آمار و اطلاعات دقیق علمی نیاز به اجرای یک طرح تحقیقی گسترده است.

نتایج این تحقیق نشان داد مصرف مواد نیروزا و دوپینگ واقعیتی انکارناپذیر بوده و به‌عنوان یک مسئله اجتماعی در حال رشد و گسترش است. مصرف مواد از ورزشکاران به جوامع غیرورزشی و از مردان به زنان نیز کشیده شده و در صورت عدم توجه مسئولین، سیاستمداران و برنامه ریزان به این موضوع هرروز شاهد آسیب بیشتر جوانان و نوجوانان کشور تحقیقات مختلفی به بررسی عوامل خطرزای سوءمصرف مواد در جمعیت‌های مختلف پرداخته‌اند.

* آیا در خصوص مصرف مکمل‌ها و داروهای نیروزا در باشگاه‌های ورزش کشور پژوهش منسجم و ملی صورت گرفته است؟

کاشی: در کشورمان در حوزه سوءمصرف مواد گرچه بیش از ده تحقیق در جوامع مختلف شهرستانی و یا نهایتاً استانی توسط محقق و همکارانش انجام‌شده است، اما تا سال ۹۸ هیچ محققی به شکل جامع وضعیت مصرف مواد نیروزا را در یک تحقیق ملی در سطح کشور و بالأخص بر روی ورزشکاران که جامعه اصلی هدف این مواد هستند موردبررسی قرار نداده بود.

با توجه به وجود چنین مشکلاتی و میزان بالای مصر ف این مواد و مهم‌تر اینکه دانش کافی در خصوص میزان شیوع مصرف دقیق انواع مختلف این مواد در کشور وجود ندارد وزارت ورزش و جوانان به پژوهشگاه تربیت‌بدنی و علوم ورزشی سفارش اجرای یک طرح تحقیقی داده است تا به‌صورت یک مطالعه توصیفی – پیمایشی پژوهشگاه به بررسی میزان شیوع مصرف مواد نیروزای ممنوعه (زورافزایی) در بین ورزشکاران باشگاه‌های ورزشی کشور پرداخته و با مشخص ساختن میزان شیوع مصرف و الگوی مصرف این مواد و همچنین برخی از عوامل خطرزای سوءمصرف این مواد گامی در جهت رفع ابهامات موجود در این زمینه بردارد تا با ارائه راهکارهای مناسب در خصوص رفع و پیشگیری از مصرف این مواد توسط ورزشکاران کشور گامی مهم جهت ارتقاء سلامت عمومی و بهداشت آینده‌سازان واقعی این کشور بردارد.

* چه عواملی بر مصرف مکمل‌ها و داروهای نیروزا تأثیر دارد؟

کاشی: نوجوانان و جوانان ورزشکار و حتی غیر ورزشکار به دلایل مختلف داروها و دیگر مواد افزایش‌دهنده عملکرد را مورداستفاده قرار می‌دهند. در برخی موارد این باور وجود دارد که این مواد مجاز می‌باشند و به ورزشکاران در بهبود عملکردشان کمک می‌کنند و در مواردی دیگر هم صرفاً برای بهبود تیپ بدنی (کاهش و افزایش وزن در جمعیت عمومی) استفاده می‌شوند. تأمل درباره شیوع سوءاستفاده مواد نیروزا، مقاومت در برابر دوپینگ را برای ورزشکاران سخت می‌سازد.

این نگرش می‌تواند برای ورزشکاران جوانی که معتقدند که مصرف داروها در ورزش یک بخش ضروری مسیر موفقیت است، بسیار خطرناک باشد. این نگرش‌ها در مورد سوءمصرف شایع داروها در ورزش یک فشار مداوم بر روی ورزشکاران وارد می‌آورد و فشارهای دیگری نیز از ترس از رقابت در برابر ورزشکارانی که دارو مصرف می‌کنند ایجاد می‌شود. تحقیقات مختلف در مورد نگرش ورزشکاران، مربیان و پزشکان تیم‌ها در مورد داروها در ورزش نشان می‌دهد که اکثراً این باور را دارند که مصرف داروها در ورزش قابل‌قبول نیست اما فشار رقابت‌ها می‌تواند آن‌ها را برای جستجوی شیوه‌های عملی مصرف داروها ترغیب کند.

دوپینگ ایجاد کننده اختلالات رفتاری، شخصیتی و ظهور رفتارهای خشن

احتمالاً یکی از عوامل مخرب در این زمینه این است که برخی از ورزشکاران آشکارا اعتراف به مصرف داروها می‌نمایند و این عمل می‌تواند به‌عنوان یک الگو برای مصرف داروها توسط جوان‌ترها استفاده شود. همچنین در مورد تأثیراتی که این داروها می‌گذارند اطلاعات کمی در دسترس است و ایجاد آگاهی‌های گسترده در مورد داروها و اثرات جانبی آن‌ها می‌تواند به متقاعد کردن ورزشکار برای اینکه عملکردهای بالا بدون دارو هم می‌تواند ایجاد شود، کمک مؤثری می‌نماید.

کشور ایران یکی از جوان‌ترین جمعیت‌های جهان را دارا است به‌طوری‌که بیش از ۵۰٪ جمعیت آن را کودکان، نوجوانان و جوانانی تشکیل می‌دهند که زیر سن ۲۰ سال قرار دارند. این جمعیت جوان می‌تواند سرمایه‌ای بالقوه برای توسعه کشور محسوب گردیده و درعین‌حال عدم توجه کافی به آموزش، پرورش،‌ توسعه و سلامت آنان تهدیدی جدی برای آینده کشور خواهند بود؛ چراکه نیازهای تأمین نشده آنان به شکل رفتارهای ناهنجار و بزهکارانه خود را نشان می‌دهند. جوانان به خاطر آسیب‌پذیر بودنشان سریع‌تر از دیگر اقشار جامعه ارزش‌های اجتماعی را نقض می‌کنند و اصلی‌ترین قربانیان سوءمصرف مواد محسوب می‌شوند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی (آنا)، تاریخ انتشار: 4 تیر 1398، کدخبر: 400398 ، www.ana.ir