شعار سال: اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولیدی آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، به هدر نمی‌رود و بر عکس ارتکاب هرگونه اشتباه در بهره‌برداری از آن موجب وارد آمدن خسارت جبران‌ناپذیر می‌شود و خاکی که برای تشکیل آن قرن‌ها زمان صرف شده، در مدت بسیار کوتاه از بین می‌رود.

طبق نظر محققان در شرایط معمولی حدود ۳۰۰ سال طول می‌کشد تا ۲۵ میلی‌متر خاک سطحی تشکیل شود؛ بنابراین ارزش و اهمیت خاک بسیار زیاد است.

انسان برای تأمین نیاز‌های گوناگون و فراوان خود مجبور است از یک طرف با استعمال کود شیمیایی زیاد، آبیاری فراوان، مصرف سموم حشره‌کش، استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی و دیگر امکانات و وسایل، درآمد را در واحد سطح زیر کشت افزایش دهد و از طرف دیگر با آماده‌سازی دامنه کوه‌ها و تبدیل مراتع و زمین‌های جنگلی به زمین‌های زراعی، ارتفاعات و زمین‌های بایر و کویری را به زیر کشت ببرد تا از این راه بر سطح زمین‌های زراعی خود بیفزاید.

پژوهشگران می‌گویند شواهد نشان می‌دهد حاصلخیزی زمین، از موقعی که مورد بهره‌برداری انسان قرار گرفته بر اثر عدم توجه و اقدامات نامناسب، کاهش یافته است.

مهم‌ترین عوامل فرسایش شامل آب‌های جاری، دریاها، یخسارها، بارندگی، باد و موجودات زنده هستند که با این تعریف می‌توان گفت از زمانی که جو زمین، آب و موجودات زنده در کره زمین پدید آمدند، فرسایش آغاز شده است.

حاصل عملکرد فرسایش در طولانی‌مدت و در مقیاس زمان زمین‌شناسی موجب تغییر شکل سطح زمین، هموار شدن بلندی‌ها و پر شدن مناطق فرورفته و پست است. پدیده فرسایش و آثار سوء آن شاید در کوتاه‌مدت چندان چشمگیر و محسوس نباشد، ولی در بلندمدت محسوس خواهد بود، زیرا فرسایش خاک کاهش محصول را در پی دارد.

فرسایش خاک به دلایل مختلف و رشد روزافزون بیابان و از بین رفتن پوشش گیاهی رخدادی تلخ برای زمین است که در این میان انجام اقدامات مختلف از جمله طرح‌های آبخیزداری، آبخوانداری، ایجاد جنگل‌های دست‌کاشت و نیز درختکاری در عرصه‌های مرتعی، بیابانی و جنگلی، اصلاح الگوی کشت و مدیریت مصرف کود در زمین‌های زراعی و باغ‌ها از روش‌های رایج برای مدیریت فرسایش خاک است.

فرسایش خاک در ایران سه برابر متوسط جهانی است و طبق اخبار غیر رسمی سالانه بیش از دو میلیارد تن خاک ایران با فرسایش از دسترس خارج می‌شود.

در این میان خراسان رضوی با توجه به وسعت فراوان از چالش فرسایش خاک بی‌بهره نیست و سالانه ۱۵ تن فرسایش خاک در این استان ثبت می‌شود. این استان منطقه‌ای خشک و نیمه خشک محسوب می‌شود، زیرا ۷۵ درصد وسعت آن در اقلیم بیابانی یعنی خشک، نیمه خشک و فراخشک قرار دارد. یک میلیون و ۶۵۱ هزار و ۵۱۱ هکتار از گستره این استان مناطق بیابانی متأثر از کانون‌های فرسایش بادی است. وسعت مراتع خراسان رضوی نیز شش میلیون و ۵۶۶ هزار و ۲۹ هکتار و مساحت جنگل‌های این استان نیز با محاسبه بیشه‌زارها و جنگل‌های دست‌کاشت حدود یک میلیون هکتار است.

فرسایش سالانه یک میلیارد تن خاک کشور

معاون پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به فرسایش سالانه یک میلیارد تن خاک در ایران به ایرنا گفت: میزان فرسایش خاک در کشور ما بسیار زیاد است و باید فکری به حال آن کرد.

محمود عرب خدری طی نشست با مدیران ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی افزود: در حوزه مباحث آبخیزداری طبق قانون برنامه ششم توسعه در دو مورد مهم شامل کاهش فرسایش خاک و مشارکت در تغذیه آبخوان‌ها دو وظیفه عمده بر عهده متولیان امر گذاشته شده است.

وی ادامه داد: فرسایش خاک در کشور موجب شسته شدن خاک‌های حاصلخیز، ورود این خاک‌ها به رودخانه و سدها، کاهش تولیدات و نیز ضعیف‌شدن خاک می‌شود؛ ضمن این‌که این وضعیت موجب گل‌آلود شدن رودخانه و پر شدن مخازن سدها می‌شود و تأثیر منفی بر بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی دارد.

وی گفت: هم‌اکنون حدود ۷۰۰ هزار حلقه چاه در کشور داریم که ۳۰۰ هزار حلقه از این تعداد غیرمجاز هستند و به دلیل بهره‌برداری بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین در دشت‌ها نیز به مشکلات افزوده شده است.

عرب خدری افزود: این وضعیت سبب شده است سطح آب‌های زیرزمینی افت شدیدی پیدا کند و برخی دشت‌ها به عنوان دشت ممنوعه شناخته شوند.

وی با بیان این‌که بیش‌تر فرسایش در اراضی کوهستانی و شیب‌دار است، ادامه داد: در این راستا تکنیک‌هایی توسعه داده شده که بتوان بر پوشش گیاهی این اراضی افزود، زیرا هرچه پوشش گیاهی مطلوب‌تر شود، از فرسایش خاک جلوگیری و جمع‌آوری آب باران نیز بیش‌تر می‌شود.

معاون پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی با بیان این‌که ایران کشوری است که عمده آن خشک و نیمه‌خشک است، گفت: پوشش گیاهی ضعیف در اراضی شیب‌دار و برخی مناطق کوهستانی موجب می‌شود فرسایش خاک در این مناطق بیش‌تر باشد و به همین دلیل روی استحصال آب باران از طریق روش پخش سیلاب در آبخوان تمرکز شده است.

عرب خدری افزود: آب‌های سیلابی با رسوب بسیار و شدت فراوان موجب تخریب زیاد می‌شود و می‌توان با احداث بند در مسیر رودخانه‌ها و منحرف کردن مسیر سیلاب آن را به سوی عرصه‌های فاقد پوشش گیاهی هدایت کرد.

معاون پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی ادامه داد: در این راستا هم‌اکنون ۳۷ ایستگاه پخش سیلاب یا آبخوان در کشور داریم که طی ۲۰ سال گذشته دو میلیارد مترمکعب آب از این طریق ذخیره شده است که یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب آن به آبخوان‌ها رسیده و بقیه صرف تولید پوشش گیاهی منطقه شده است.

وی گفت: طبق برآوردهای انجام شده این شیوه تأثیر بسیار خوبی در تغذیه آب‌های زیرزمینی دارد و ده‌ها برابر از سد‌سازی ارزان‌تر است.

معاون پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با بیان این‌که سالانه دو تا سه متر از آب سدها تبخیر می‌شود، افزود: با هدایت آب به زیر زمین از تقطیر، آلودگی و هرگونه خسارت به آن جلوگیری و به تغذیه قنات‌ها کمک می‌شود.

کنترل سیلاب و رسوب، راهی برای نجات خاک

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی نیز گفت: در پی بارندگی‌ها سه ماه اول امسال ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب از آبگیری پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری این استان استحصال شد.

محمود روشندل با بیان این‌که از مزایای اصلی طرح‌های آبخیزداری، کنترل سیل و رسوب در بالادست حوضه‌های آبخیز سدهای استان است، افزود: اجرای این پروژه‌ها با جلوگیری از فرسایش خاک و کنترل رسوبات در داخل مخازن سدها، باعث افزایش عمر مفید این سازه‌ها می‌شود.

وی با بیان این‌که اجرای پروژه‌های آبخیزداری از سیلاب‌های مخرب در خراسان رضوی جلوگیری کرده است، ادامه داد: این پروژه‌ها در کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از آسیب جدی آب در مناطق مختلف و همچنین جلوگیری از هدررفت سیلاب تأثیر مهمی داشته است.

روشندل گفت: از مجموع بیش از ۱۱ میلیون هکتار مساحت خراسان رضوی بیش از هشت میلیون هکتار عرصه‌های مختلف زیر پوشش منابع طبیعی و آبخیزداری و معادل 2/4 میلیون هکتار این سطح دارای توان سیل‌خیزی بحرانی و فوق بحرانی است.

وی افزود: سال گذشته از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی 32 میلیارد تومان برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوانداری پرداخت شد که با مشارکت مردم در ۹۵ حوضه آبخیز و در بیش از هشت هزار هکتار عرصه‌های منابع طبیعی عملیات بذرکاری، کپه‌کاری و نهال‌کاری برای حفظ و احیای پوشش گیاهی انجام شد.

روشندل ادامه داد: همچنین در این مدت بیش از ۱۱۳ پروژه آبخیزداری و آبخوانداری در این حوزه‌ها اجرا شد و به بهره‌برداری رسید.

فرسایش بادی، تهدیدی برای خاک خراسان رضوی

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی نیز در این زمینه گفت: یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار از عرصه‌‌های طبیعی خراسان رضوی در معرض فرسایش بادی قرار دارد که شدت این نوع فرسایش در ۷۰۰ هزار هکتار از این عرصه بحرانی است.

علیرضا صحرایی افزود: خراسان رضوی به دلیل شرایط جغرافیایی به صورت مستمر در معرض پدیده بیابان‌زایی قرار دارد، به شکلی که این پدیده طبیعی به روند همیشگی برای طبیعت استان تبدیل شده است.

وی با بیان این‌که با توجه به تجربه فعالیت‌های استان در زمینه بیابان‌زدایی و کاشت جنگل‌های دست‌ساز هم‌اکنون خراسان رضوی جزو استان‌های پیشرو در این زمینه است، اظهار داشت: در این راستا تاکنون بیش از ۷۵۰ هزار هکتار جنگل‌های بیابانی در استان ایجاد شده و هر درختچه در کویر به منزله سربازی است که از خاک آن در برابر عوامل طبیعی فرسایشی دفاع می‌کند.

صحرایی گفت: طی دو سال اخیر هزینه عملیات بیابان‌زدایی بسیار افزایش یافته و اعتبارات هم جوابگوی این حجم بیابان در استان نیست، اما با توجه به این‌که مردم آثار و برکات این دست عملیات را دیده‌اند، در اجرای پروژه‌ها همکاری و مشارکت دارند.

وی افزود: با اجرای موثر عملیات بیابان‌زدایی در خراسان رضوی هم‌اکنون تپه شنی فعال در این استان نداریم.

ایجاد 25 جنگل دست‌کاشت برای گسترش محیط زیست سبز

 صحرایی با بیان این‌که تاکنون ۲۵ جنگل دست‌کاشت برای گسترش محیط زیست سبز، مقابله با فرسایش خاک، کاهش نقاط بحرانی در معرض وزش فرساینده باد و نیز جلوگیری از گسترش بیابان در حاشیه شهرهای استان خراسان رضوی ایجاد شده است، گفت: تاکنون گستره‌ ۹۳۷ هکتاری در این استان زیرپوشش پارک جنگلی قرار گرفته و بر این اساس هم‌اینک خراسان رضوی بیش‌ترین میزان جنگل بیابانی کشور را در مقایسه با دیگر استان‌ها دارد.

وی میزان متوسط سالانه فرسایش خاک را در خراسان رضوی ۱۵ تن ذکر و بیان کرد: ایجاد جنگل‌های دست کاشت سبب مهار ۱۵ کانون دچار بحران فرسایش بادی در محیط زیست طبیعی این استان شده است.

صحرایی افزود: به این ترتیب ایجاد جنگل‌های دست‌کاشت بیابانی با توجه به شرایط آب و هوایی خراسان رضوی از جمله اقدامات موثری است که با هدف افزایش فضای سبز و جلوگیری از گسترش بیابان در دست اجرا قرار دارد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی دیگر هدف ایجاد جنگل دست‌کاشت را حفاظت خاک در برابر فرسایش بادی ذکر و بیان کرد: نخستین عملیات ایجاد جنگل دست‌کاشت در خراسان رضوی سال ۱۳۴۴ در شهرستان سبزوار آغاز شد و از آن زمان تاکنون به‌کارگیری این شیوه در استان تداوم یافته است.

وی ادامه داد: گرچه نگهداری از جنگل‌های دست‌کاشت در حاشیه شهرها به شهرداری‌ها و پیمانکاران واگذار شده، اما با نظارت موثر و مستمر اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری هرگونه قصور در این بخش با فوریت مورد رسیدگی قرار می‌گیرد و در چارچوب مدیریت جنگل‌های دست‌کاشت با چنین مواردی برخورد می‌شود.

صحرایی گفت: با توجه به وجود عرصه‌های بیابانی در ۱۶ شهرستان خراسان رضوی و لزوم ایجاد جنگل‌های طبیعی و گونه‌های گیاهی قابل بهره‌برداری در این بخش، سالانه یک میلیون اصله نهال توسط نهالستان‌های مجاز در خراسان رضوی تولید می‌شود. گونه‌های قابل بهره‌برداری در جنگل‌های دست‌کاشت شامل پسته، سماق، بادام، عناب و همچنین گیاهان دارویی است.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار -، شماره: 79146