زنان، زورخانه و یونسکو

آیا حضور زنان در زورخانه موجب می‌شود که ورزش زورخانه‌ای از فهرست آثار فرهنگی سازمان بین‌المللی یونسکو خارج شود؟ یادداشت پیشرو می کوشد تا به این سوال پاسخ دهد.

شعار سال: ورزش زورخانه‌ای به‌عنوان یکی از ورزش‌های باستانی کشور، طرفداران خاص خود را دارد. باید عاشق گود باشی تا بدانی صدای زنگ مرشد و آوای «رخصت» یعنی چه. کمتر اتفاق می‌افتد که این ورزش برخلاف ورزش‌های دیگر ستون صفحه‌های ورزشی را به خود اختصاص دهد. زمزمه حضور زنان در ورزش زورخانه‌ای، اما موجب شد بار دیگر روزنامه‌ها سری به گود زورخانه‌ها بزنند. بحث بر سر حضور زنان در زورخانه، پس از فعالیت کمپین «زن و زورخانه» در فضای مجازی بالا گرفت. بسیاری از محافل ورزشی که پیش از این توجهی به حضور زنان در این ورزش باستانی نشان نداده بودند، این روز‌ها با کنجکاوی مطالب منتشرشده در این مورد را دنبال می‌کنند. تابوی سخن گفتن از توانایی و فعالیت زنان در ورزش زورخانه‌ای زمانی شکسته شد که روزنامه «آفتاب یزد» با انتشار مصاحبه‌ای در مورد ورزش زنان در زورخانه به بسیاری از پرسش‌ها در این زمینه پاسخ داد. پرسشی که، اما در حال حاضر همچنان برای برخی، به‌ویژه مخالفان حضور زن در زورخانه، بی‌پاسخ مانده آن است که آیا حضور زنان در زورخانه موجب می‌شود که ورزش زورخانه‌ای از فهرست آثار فرهنگی سازمان بین‌المللی یونسکو خارج شود؟ نگارنده در این نوشتار سعی می‌کند که به این پرسش مهم پاسخ دهد.

نگاهی به یونسکو

هدف اصلی ایجاد سازمان ملل پیگیری مسائل حقوق بشر (زن و مرد) بود. جنگ جهانی دوم و مسایل مربوط به نسل‌کشی سبب شد تا بر لزوم ایجاد سازمان جدیدی که مانع از وقوع تراژدی‌های مشابه در آینده شود، اجماع جهانی به‌وجود آید. هدف اولیه نیز ایجاد یک چارچوب قانونی برای بررسی و عملکرد مناسب بر اساس شکایت‌هایی ناشی از تخطی حقوق بشر بود. منشور ملل متحد تمام اعضای سازمان ملل را ملزم به احترام و رعایت حقوق بشر می‌کند. این منشور از همه می‌خواهد تا برای تحقق این هدف نیز تلاش کنند. اما حقوق بشر چیست؟ حقوق بشر اساسی‌ترین و ابتدایی‌ترین حقوقی است که هر فرد به‌طور ذاتی، فطری، به‌صرف انسان بودن از آن بهره‌مند می‌شود. ویژگی‌های حقوق بشر مطابق اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر اسناد بین‌المللی جهان‌شمول، غیرقابل سلب، تبعیض‌ناپذیر (جنسیتی، نژادی و غیره) و برابر است. یونسکو یکی از سازمان‌های تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد است که در سال ۱۹۴۵ تشکیل شد. هدف این سازمان کمک به صلح و امنیت در جهان از طریق همکاری بین‌المللی در زمینه‌های آموزشی، علمی، فرهنگی و تربیتی به منظور افزایش احترام به عدالت و قانون‌مداری و حقوق بشر، بر پایه منشور سازمان ملل متحد است. در ۱۹ نوامبر ۱۹۴۵، ۳۷ تن از نمایندگان کشور‌ها اساسنامه یونسکو را امضا کردند و بدین ترتیب سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با هدف پیشبرد صلح و رفاه همگانی در جهان از طریق «همکاری» میان ملت‌ها تاسیس شد.

چند نکته در مورد اهداف و فعالیت‌های یونسکو

یکی از اهداف یونسکو برقراری فرهنگ صلح، بر اساس آموزش مسئولیت شهروندی و مشارکت کامل در فرایند‌های دموکراتیک است. برای اینکه صلح پایدار، صادقانه و مورد قبول همه برقرار شود، در دیباچه اساسنامه یونسکو آمده که کشور‌های امضاکننده این اساسنامه مصمم‌اند که دستیابی کامل و برابر به آموزش، پی‌جویی آزاد حقیقت عینی، تبادل آزاد اندیشه‌ها و دانسته‌ها را برای همگان تضمین کنند، روابط بین مردم خود را توسعه ببخشند و افزایش دهند تا با درک متقابل و بهتر به شناختی دقیق‌تر و حقیقی‌تر از آداب‌ورسوم یکدیگر برسند. هدف برنامه‌های یونسکو که بر اساس سهیم کردن همه انسان‌ها در دانش پی‌ریزی شده پیشبرد فرهنگ، صلح‌خواهی، توسعه انسانی و توسعه پایدار است. ارتقای آموزش به‌عنوان حق اساسی مطابق با اعلامیه جهانی حقوق بشر و بهبود کیفیت آموزش از طریق متنوع‌سازی محتویات و متد‌ها و ارتقای ارزش‌های مشترک در سطح جهانی و ارتقاء سطح ابزار‌های استاندارد قانونی و اجرای آن‌ها در حوزه فرهنگ نیز از برنامه‌های این سازمان جهانی است.

حذف به بهانه حذف

سازمان‌های جهانی به اصول حاکم بر خود نگاهی فراجنسیتی، فرا نژادی و فرامذهبی دارند. تنوع زیستی، فرهنگی، قومی برای این سازمان‌ها، چه برای زنان و چه مردان، شکلی یکسان دارد. از سال ۱۳۸۹ ورزش زورخانه‌ای در فهرست میراث معنوی یونسکو قرار گرفت. برخی با تشبیه حضور زنان به ساختمانی در وسط میدان نقش‌جهان معتقدند که به دلیل ثبت ورزش زورخانه‌ای در یونسکو باید شکل ظاهری آن به همان گونه‌ی اجرا، حفظ شود. آن‌ها باور دارند مشارکت زنان در این ورزش مانند بنای ساختمان نوسازی در وسط میدان نقش‌جهان اصفهان است. به بیان ساده‌تر، توجیه این گروه این است که، چون ورزش زورخانه‌ای بدون فعالیت زنان در این ورزش، به ثبت یونسکو رسیده است پس باید به شیوه گذشته به فعالیت خودش ادامه دهد. پس این فرض مطرح می‌شود که اگر ساختمانی در وسط میدان نقش‌جهان ساخته شود شکی در حذف این میدان از فهرست یونسکو باقی نمی‌ماند، چون ترکیب شمایل ثبت شده به‌هم خورده است. اگر زنان به ورزش زورخانه‌ای راه پیدا کنند حکم ساختمان وسط میدان نقش‌جهان را دارند و احتمال خط خوردن نام این ورزش از فهرست مذکور وجود دارد و یا اینکه این ورزش از شکل اولیه خود در هنگام ثبت خارج می‌شود! در ادامه سعی شده است با ذکر نمونه‌هایی از ورزش‌های دیگری با شرایط مشابه ورزش زورخانه‌ای به نگرانی مخالفین حضور بانوان پاسخ داده شود.

حضور بانوان در چوگان موفق‌تر از زورخانه

پس از بررسی علل تاسیس سازمان ملل و اهداف یونسکو، فرض تشبیه حضور زنان در زورخانه به ساختمانی وسط میدان نقش‌جهان که با هیچ‌یک از اهداف اساسنامه سازمان‌های بین‌المللی مطابقتی ندارد، باید خاطرنشان کرد که سازمان ملل در کنوانسیون‌های متعدد منع هرگونه اشکال تبعیض، میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بیانیه‌های متعدد دیگر، بار‌ها با ذکر هرگونه آموزش جنسیت‌زده، دسترسی ناعادلانه و نابرابر به آموزش موضع خود را روشن کرده است. در خصوص ورزش زورخانه و درخواست مسلم زنان برای انجام این ورزش، ما با یک مفهوم و مطالبه انسانی روبرو هستیم پس بیان چند مثال ضروری به نظر می‌رسد.

چوگان به‌عنوان یکی از ورزش‌های ملی ایرانیان، از سال‌های دور در بین ایرانیان رواج داشته است. این ورزش نیز مانند زورخانه ورزشی بوده که بیشتر مردان انجام می‌دادند. در سال ۱۳۹۷ این ورزش به فهرست آثار فرهنگی یونسکو اضافه شد. بسیاری از مسئولان کشوری همیشه از دو ورزش زورخانه‌ای و چوگان در کنار هم یاد می‌کنند. پدران و مادران را نیز به ترویج این دو ورزش ملی تشویق می‌کنند. اما از همان سال اولین دوره رقابت جام قهرمانی باشگاه‌های کشور چوگان بانوان آغاز به کار کرد. ذکر چند مورد از ورزش‌هایی که ابتدا تنها مردان به آن می‌پرداختند، خالی از لطف نیست. همه این ورزش‌ها که ثبت یونسکو شده‌اند، اشتراک‌های آیینی، سنتی و میراثی با ورزش زورخانه‌ای دارند. کُشتی سیرام کره جنوبی و شمالی، کشتی سومو ژاپن، ورزش رزمی کاپوئرا برزیلی تنها بخشی از این ورزش‌هاست. امروزه زنان نقش به‌سزایی در انجام این ورزش‌ها ایفا می‌کنند. اما زن ایرانی سال‌هاست سهمی از ورزش ملی خود ندارد. با آنکه سازمان‌های جهانی اساس عملکرد خود را بر برابری گذاشته‌اند، اما تنها چند سالی است زنان گاهی در لبه گود می‌نشینند و تماشاگر هستند. پرسشی که باید به آن پاسخ داد اینکه آیا سهم زنانی که نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند و در همه عرصه‌ها خوش درخشیده‌اند، همین است؟

جای خالی زنان در ورزش زورخانه‌ای

در هیچ‌یک از ورزش‌های نامبرده و باستانی دیگری که در یونسکو به ثبت رسیده است، موردی یافت نخواهد شد که به دلیل حضور زنان، در معرض خطر حذف قرار گیرد و یا از فهرست آثار فرهنگی یونسکو خط بخورد. با مرجع دانستن اسناد بین‌المللی این را نیز باید بپذیریم که سال‌ها است ورزش‌های متعددی در جهان با همراهی زنان بین‌المللی شده‌اند. همچنان زنان ایرانی سهمی در ورزش زورخانه‌ای ندارند، در حالی که مسابقه‌های بسیاری در سطوح مختلف برگزار شده است. باید بپذیریم که تابع قوانین بین‌المللی و کنوانسیون‌های متعدد، مردمان سرزمین‌های مختلف آزاد و برابر آفریده شده‌اند. این آزادی و برابری این امکان را به مردمان سایر سرزمین‌ها می‌دهد تا از فرهنگ‌های هم بیاموزند. احترام متقابل و ترویج فرهنگ وظیفه شهروندی تمام ملت‌ها است.