شعار سال: برخي از مورخين براين عقيده اند كه طوايفي از كردها از اوايل اسلام در خراسان سكني داشته اند . ( شاكري ، 1365) و  (بدليسي، 1343) دركتاب تاريخي كردها وسرزمينشان آمده است : شاه عباس دوم(964 تا1007 ش) مناطق شمال شرقي ايران را بين رهبران كرد، كه درجنگ با ازبك ها فعالانه شركت داشتند، تقسيم كرد و هزاران خانواده كرد را به اين منطقه منتقل نمود. (سرهنگ شيخ عبدالوحيد، 1378 ) در زمان حكومت نادرشاه افشارنيزگروههاي زيادي ازكردها براي دفاع از سرحدات ايران درمقابل هجوم تركمانان به اين نواحي گسيل شدند . ( ابراهيمي و همكار، 1385 )

بارتولد مستشرق روس دركتاب تذكره جغرافياي تاريخي ايران در باره مهاجرت اكراد به صفحات خراسان و پراكندگي آنها در شمال شرق ايران مي نويسد : " ... شاه عباس براي صيانت مملكت از تاخت و تاز تراكمه و ازبكان تصميم بدان گرفت كه اكراد جنگجو را از ولايت غربي بدين سامان كوچ دهد و بر اثر اين تصميم پنج ولايت كرد نشين در امتداد كليه سرحد ، از استر آباد (گرگان ) تا چناران تشكيل داد ... "

از نقطه نظرنژادشناسي برخي از مورخين نظير ملك الشعراي بهار و دارمستتر بر اين عقيده اندكه كرد و ماد دو طايفه از يك قوم اند و استاد بهار بين زبان مادي (كردي) و فارسي هخامنشي تفاوتي قائل نيست. همچنين آرانسكي و برخي ديگرزبان كردي را به صراحت زبان اوستايي و مادي مي دانند. ازسوي ديگر سرسيدني اسميت مي گويد : زبان كردي از زبان فارس قديم (زبان لوحه داريوش) هم بسيار كهن ترمي باشد . ( تاباني ، 1380 ) .

در شرایط کنونی زبان کردی برای غنای بیشتر خود ازگویش های کرمانجی (شمالی و جنوبی)، لری، کلهری و گورانی بهره برده و بهره می برد تا خود را بیشتر و بیشتر بیاراید و بر غنای خود بیفزاید که افزوده است و نيز زبان کردی زبانی است زنده چون مشتقات دارد . ( شه پول ، 1386)

گويش كردهاي شمال خراسان از نوع گويش كرمانجي شمالي است. اين گويش را اصل زبان كرمانجي مي دانند وكردهاي نواحي بوتان، آرارات، دياربكر، ارضروم و ... در تركيه، طوايف ميلان، شكاكي، جلالي و ... درغرب ايران(آذربايجان غربي)، مناطق عماديه، زاخو و ... در شمال عراق و نيزكردهاي سوريه ، لبنان و جمهوريهاي ارمنستان، آذربايجان ، قزاقستان و تركمنستان نيز با اين لهجه تكلم مي كنند. ( تاباني ، 1380).

و اما در مورد وضعيت توپوگرافي شمال خراسان مي توان گفت، که اين منطقه طبيعتي عمدتاً كوهستاني دارد وكوهستان يكي از واحدهاي مهم ژئومرفولوژي این ناحیه محسوب مي شود . مطالعات و بررسی های انجام شده توسط نگارنده نمايانگر اين مطلب است كه ژئومورفولوژي (زمین پیکز شناسی ) كوهستان و يا همان شناسايي پديده ها و عوارض كوهستاني درادبيات كرمانج شمال خراسان از جايگاه ويژه اي برخوردار است و اين موضوع ريشه در زندگي كوچ نشيني و اقتصاد مبتني بردامداري و دامپروري كردها و به تبع آن حضور مداوم درطبيعت و بويژه مناطق كوهستاني و دشت هاي ميان كوهي به دليل امكان بهره گيري از چراگاه ها و مراتع سرسبز، وجود آب فراوان و چشمه هاي گوارا وخاك و اقليم مستعد، دارد. كرمانج شمال خراسان پرورش يافته در دامان كوهستان هايي چون شاه جهان ، هزارمسجد ، گليل و سالوك است و در طول تاريخ ، كردها همواره از ويژگي هاي منحصر به فرد كوهستانها و دشت هاي ميان كوهي نظير طبيعت زيبا و محيط زيست پاك، تنوع حيات وحش و زمينه هاي تفرج و آرامش رواني، وجود گيا هان دارويي وخوراكي و ... به نحو مطلوب بهره برداري نموده اند . مهمترآنكه ويژگي هاي مورفولوژيكي كوهستان و وجود پناهگاههاي طبيعي، محيط مناسبي را ازنظرحفاظتي ودفاعي فراهم كرده است و اكراد شمال خراسان و سایر اقوام این منطقه همواره ازاين عوارض چون دژي درجهت دفاع وحفظ وحراست اين خطه ازايران زمين در مقابل تجاوز بيگانگان استفاده كرده اند. لذا درطي حضوركردها دراين منطقه از ايران ،كوهستان همواره تأمين كننده معيشت و منطبق با نيازهاي اقتصادي، فرهنگي وامنيتي آنها بوده است و همين شرايط وسابقه تاريخي كردها دراينگونه سرزمين ها موجب گرديده تا با بهره گيري ازاندوخته هاي فرهنگي وتاريخي ديرين خود، اشكال و عوارض مختلف طبيعي و مواهب خدادادي اين مناطق را به منظور استفاده مطلوب به نحواحسن شناسايي، تفكيك و نامگذاري نمايند.

در اين گويش و فرهنگ كهن هدف نهايي ازتفكيك عوارض كوهستاني مانند انواع دامنه ها، آبرا هه ها ، پناهگاه هاي طبيعي و ... ، بهره برداري بهينه وپايدار از عوارض مختلف طبيعي توام با حفظ منابع پايه ( آب وخاك ) بوده است به نحويكه كشاورزان ، دامداران و چوپانان كرمانج در محدوده زندگي خود انواع عوارض طبيعي را بخوبي مي شناخته اند و با تقسيم بندي ونامگذاري عوارض مختلف از هريك از آنها بسته به استعدادي كه داشته ، بهره برداري مي كرده اند. به عنوان نمونه درادبيات كرمانجي واژه ده مانه (Demane) را به دامنه ها اطلاق مي كنند . در این ادبیات ، دامنه ها بر اساس شکل ، شیب ، میزان تابش آفتاب ، پوشش گیاهی ، خاک ، کاربری و... ، به انواع مختلفی تقسیم می شوند که تعدادی از این واژه ها به شرح ذیل می باشند .

به رروژBerroj)) : دامنه رو به آفتاب ، دارای رطوبت کمتر و خاک کم عمق تر.

زیمانگ (Zemang) : دامنه پشت به آفتاب و دارای رطوبت بیشتر و خاک عمیق تر.

زیقاق(ZiQaQ) :دامنه ای واقع درسایه که درطول روزحداکثر یکی دوساعت در معرض تابش خورشید است.

گاو ( Gaw ): دامنه اي كم شيب و اندكي گود و مقعر كه به علت داشتن خاك عميق قابل كشت وزرع می باشد و به عبارت دیگر گاو رو است.

كاش(kas‍‍‍): دامنه سنگلاخي شيلي و داراي مواد واريزه اي ورقی شکل ناشي از فرسايش.

يان تم (Yantem ): هر نوع دامنه پرشيب و ناهموار .

گاز(Gaz): عبارت از دامنه مرتفع و وسیع و در برگیرنده اراضی کم شیب ویا تقریباً مسطح و مستعد زراعت ، معادل تراس های باقیمانده فوقانی درعلم خاک شناسی .

پوز (poz): دماغه كوه ، دامنه اي دماغه مانند و محدب و یا برجستگي جلويي كوهستان .

سيرت(sirt): دامنه محدب و مرتفع با شيب زياد وعمدتاً بصورت سنگلاخ و با پوشش گياهي ضعيف .

سينگ يا سينه (sing-sine): سراشيبي ملايم، بخشي از يك دامنه يا يك قطعه زمين شيبدار.

گوهر(Goher): به بخشي از يك دامنه كه محل نگهداري و استراحت گله در شب است که نسبت به اراضي اطراف خود اندكي گودتر بوده ویا به علت برخورد به عوارضي چون يال كوه و يا يك پرتگاه به راحتي قابل دسترسي نيست .

ره ف(ref): دامنه صخره اي پرشيب وناهموار ، صخره ها و ديواره هاي عظيم در مناطق كوهستاني كه انسان بتواند در پناه آن ازباد و باران و آفتاب در امان باشد . در سطح اين صخره ها كه اكثراً از جنس سنگ هاي مقاوم مثل سنگ آهك ، كنگلومرا (جوش سنگ ) و ... مي باشند ، دراثرفرسايش انحلالي حفرات و اشكال طاقچه مانند نيزتشكيل مي شوند. از سوي ديگر در كرمانجي "رف " به معني طاقچه نيزمي باشد و لذا می توان گفت واژه رف از همين اشكال طاقچه مانند اقتباس شده است . همچنين در علم زمين شناسي به صخره هاي مرجاني كورال ريف (Coral Reef) اطلاق مي شود . بعبارتي ريف به مفهوم صخره است . واژه مزبور يعني ريف با واژه كرمانجي رف شباهت زيادي دارد .

البته با بررسی های بیشتر می توان به واژه هاي ديگري نیز درمورد دامنه ها دست یافت . خاطر نشان می سازد که واژه هاي كرمانجي متعددي در ارتباط با سایرعوارض طبيعي كوهستاني مانند آبراهه ها و دره ها، اشكال كارستي وپناهگاه هاي طبيعي ، انواع قله ها و پستي و بلنديها و ... وجود دارند که در فرصت مناسب دیگری به آنها پرداخته خواهد شد.

علی ایحال بررسي هاي انجام شده حاكي از اين است كه شاعران و بخشي هاي كرمانج شمال خراسان 2 در اشعار، ترانه ها وآهنگ هاي خود به كرات از زيباييهاي طبيعت و عوارض کوهستانی الهام گرفته اند . بعبارت ديگركوهستان تأثيرعميق و شگرفي برشعر و موسيقي كرمانجي شمال خراسان داشته است و بر همين اساس است كه موسيقي كرمانجي به دو بخش (كوهپايه اي وكوهستاني) و(موسيقي دشت وجلگه) قابل تقسيم وتفكيك مي باشد . موسيقي كوهستان توأم با فرياد است و در مقايسه با موسيقي جلگه قويتر ، رساتر و گاه تند ترمي باشد . در ميان شاعران وموسيقيدانان كرمانج شمال خراسان جعفرقلي زنگلي فرزند ملارضاقلي (متولد سال 1855 ميلادي در روستاي گوگان از توابع قوچان) ، سرآمد همه است و به جرأت مي توان گفت ايشان آخرين عارف و شاعركرد شمال خراسان است كه هنوز اشعاري همسنگ شعرهاي او سروده نشده است. بيش از يازده آهنگ منسوب به جعفرقلي است . اين شاعرو موسيقيدان كرمانج درسروده هاي متعددي از طبيعت و عوارض زيباي طبيعي با استفاده از واژه هايي چون چيا(كوهستان) ، ده مانه(دامنه) ، چول(بيابان ) و زاو و ... الهام مي گيرد . به عنوان نمونه جعفرقلي در ايام جواني خود به كوهستان سرسبز شاه جهان 2 با ارتفاع 3084 متر از سطح دريا كه مرتفع ترين قله استان خراسان شمالي و ييلاق عشايركرمانج است، پا نهاده و از طبيعت زيباي آن به وجد آمده و در اوج عرفان، في البداهه اشعاري را سروده است كه بخشي از آن چنين است :

" ... له ده ماني شايجاني، باغ و ﻣيلكي شيرواني ژه شيرواني هه واله، جوولگي فارج ، قوچاني ئيمام داغ، علي بولاغ، ئارموتلي و زيلاني2 چياي سه لسال و دوﭼينگ3 له راستي خووشاني هه سپان شيهه ده كشينن ، به رخان له وي باره بار ... " (دردامنه شاه جهان، باغ و ملك شيروان بالاترازشيروان ، دشت فاروج- قوچان روبرو كوههاي امام داغ ، علي بلاغ ، آرموتلي و زيلان كوه صلصال و دوچنگ در پهنه خبوشان اسب ها شيهه مي كشند ، بره ها بع بع كنان ... ) با اين وصف جعفرقلي دريك پنج خشتي زيبا ضمن معرفي پنج عارضه طبيعي با واژه هاي اصيل كرمانجي شامل چيا( كوهستان)، ده مانه(دامنه)، جوولگه(جلگه)، راسته( پهنه يا سرزمين مسطح) و دوچينگ ، توانسته است صحنه هاي دل انگيز چراي گله هاي اسب وگوسفند ايلات كرمانج درمراتع و علفزارهاي كوهستان سرسبز شايجان راتوأم با دوازده عارضه طبيعي ديگر شامل شش كوه، سه جلگه، يك دامنه ،يك راسته ويك دو چينگ ، به بهترين وجه توصيف و چون يك تابلوي زيباي نقاشي درمقابل چشمان خواننده قرار دهد . اين موضوع ازمهارت خدا دادي و تحسين برانگيزشاعردرفن شاعري و تسلط به ادبيات كرمانجي و نيزتسلط شاعر برجغرافياي شمال خراسان حكايت مي كند .

ايشان در ادامه اين اشعار مي افزايد: " ... چي بويم سا شايجاني، شايجان شاهي جهانه ئه و وه به رفوبارانه، وه كاني يي نه ره وانه ... وا چيا كيميايه، به رفي له وي ده وايه ئه و سرفي په روه ردگار ، سه وا شاه وگه دايه گه ر بويژيم خاكي وي، زير وزيوه ره وايه رووحي من تي قهقهي ئه و مه زهه ري خودايه كه س ناويني مينا من خادي له وي ئاشكار ... "( … در وصف شايجان چه بگويم، آن شاه جهان است.

آن كوهستاني پر از برف وباران و چشمه هاي روان است اين كوه كيمياست. برف آن دواست. همانند سفره اي است كه پروردگارجهان براي شاه و گدا گسترانيده است. رواست كه بگويم خاك آن با ارزش چون زرو زيور است . دراين كوهستان روح انسان شاد مي شود، چراكه آن جلوه و مظهر وجود خداست و هيچكس چون من خدا را چنين آشكاردر آنجا نمي بيند...) ابيات مزبور نشان مي دهد، ايشان اعتقاد راسخ دارند كه طبيعت و نعمات خدادادي موجود در آن به عنوان مخلوق پروردگارجهان ، ضمن آنكه چون كيميا و زر وزيور با با ارزش مي باشند، به قشرخاصي نيزتعلق ندارند و مي بايست همه افراد بشر اعم از غني و فقير از آن بهره مند شوند .

همچنين اين عارف كرمانج در ابيات ديگري به نحو احسن از زيبايي ها وعوارض طبيعي بهره مي گيرد . به طوري كه در يك بيت از چهار عارضه ي طبيعي نام مي بردو مي گويد :" له چيان وله جوولگان ، له زاوان و ده مانه ره قيوان له قه سدي من ، تير دانين له كه واني ... " (... در كوهها ودشت ها، در دره ها ودامنه ها رقيبان به قصد جانم تير در كمان نهاده اند...) جعفرقلي يارو معشوق خود را در دل طبيعت ودامنه كوهسار زيباتر مي بيند ودر وصف او مي سرايد :" ... مه يي كي سيسه بوزه گوهه رچينا ده ماني..."يعني: يار من مانند شترماده سفيد رنگ ويا كبوتري چاهي در دامنه كوهسار است .

ايشان كه ديدگاه عرفاني و مذهبي نسبت به طبيعت دارد، در قطعه ديگري به نام "چياي هه زار مه چيتي"(كوه هزار مسجد ييلاق عشاير كرمانج) اين كوهستان راچنين توصيف مي كند :" ... ئاوي كانيان ره وانه مينا نهري سه لسه بيل ... " يعني : در كوهستان هزار مسجد آب چشمه ها مانند نهربهشتي سلسبيل روان وجاري است.

در پایان و در یک جمع بندی اجمالی می توان اذعان نمود که کشور عزیزمان ایران متشکل از اقوام مختلف و در برگیرنده گنجینه های بسیار ارزشمندی ازادبیات و فرهنگ ها در مناطق و استان های مختلف می باشد و توجه به این مهم به منزله ارتقاء فرهنگ و ادبیات سرتاسر ایران زمین است و به عبارت بهترحفاظت و توسعه فرهنگ و ادبیات فاخرایران زمین یک وظیفه همگانی است . امید است فرهنگ دوستان و متخصصین و علاقمندان به ادبیات بومی و فرهنگ اقوام ،تلاش های بیشتری را در راستای معرفی ادبیات و فرهنگ اقوام مختلف ایران به جهانیان معمول دارند.

پي نوشت ها :

هنرمنداني كه خداوند متعال به آنها موهبت بزرگي چون سرودن شعر وداستان و نواختن دوتار را بخشيده است .

مورخين براين عقيده اند كه كرد هاي دوره ساساني نام برخي از ايلات وطوايف خود را برروي كوهستان ها مي نهاده اندكه كوهستان شايجان يا شاهيجان و زيلان از جمله آنهاست و نيز شايجان يكي از نام هاي زنان كرمانج است . (توحدي،1371 )

در كرمانجي شمال خراسان به كوهي كه دو قله مشابه و نزديك به هم داشته باشد، دوچينگ اطلاق مي كنند . مانند : كوه دو چينگ در شمال شهر آشخانه مركز شهرستان مانه وسملقان .

نویسنده: بهمن هوشمند

منابع ومآخذ :

1- ابراهيمي ، م . و متيني ، پ . ، ايران ما ، (كردها، اقوام ايراني) جلد اول ، 1385.

2- ابراهيمي ، م .(شه پول )، تحقيقي پيرامون ادبيات و زبان كردي ، منتشره در ماهنامه ايران مهر ، 1386.

3- احمدي ، ح . ، ژئومرفولوژي كاربردي ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ دوم ،1374 .

4 - بدليسي ، ا . ش . ، شرفنامه ، به كوشش محمد عباسي ، موسسه انتشارات اميركبير، تهران ، 1343.

5- تاباني ، ح . ، وحدت قومي كرد و ماد ، منشاء نژاد ، تاريخ تمدن كردستان، انتشارات گستره، تهران، 1380 .

6- توحدي ، ك . ا . ، ديوان عرفاني جعفر قلي زنگلي ، انتشارات واسع ، مشهد ، 1381 .

7- سرهنگ شيخ عبدالوحيد،كردهاوسرزمينشان(با مقدمه ژنرال ايوب خان رييس جمهور اسبق پاكستان) ، ترجمه: عباسي ، ص. ، انتشارات ناصرخسرو، مهاباد،1378 .

8 - شاكري ، ر. ع . ،‌ اتركنامه (تاريخ جامع قوچان) ، انتشارات امير كبير،‌ تهران، چاپ دوم ، 1381 .

با اندكي تلخيص و اضافات برگرفته از پايگاه خبري تحليلي اخبار شيروان، تاریخ انتشار: 16 شهريور 1395، کد مطلب: ۳۹۷۹۲:www. newssh.ir