شعار سال: در میان ناباوری، درگیریهای ناگورنو- قراباغ با وجود توافق و اعلام دو آتش بس، ادامه یافته است. هزاران کشته و زخمی نتیجه جنگ یک ماهه است. جمهوری آذربایجان تا اینجا موفق شده بخشهایی از شعار سال: مناطق را تصرف کند. ممکن است باکو بتواند مناطق بیشتری را نیز به کنترل خود درآورد و احتمال دارد روندهای جدیدی شکل بگیرد. اکنون سخن گفتن از آتش بس کار دشواری است. چون تلاشهای پشت پرده و فعالیتهای میدانی روسیه در باره آتش بس موفق نبوده است. وانگهی به پیشنهاد ایران برای آتش بس و میانجیگیری، طبق معمول بی اعتنایی شده است. افکار عمومی هر دو فکر میکنند چرا باید در چنین وضعیتی حرف از آتش بس زد؟
افکار عمومی در باکو بر آن اند که فعلا دور، دورِ پیروزی است باید ادامه دهند. افکار عمومی ارمنی نیز فکر میکنند نباید در شرایط ضعف تن به آتش بس داد. سناریوهای پیش رو میتواند نشان دهد جنگ دوم قفقاز جنوبی که از ۶ مهر ماه ۱۳۹۹ آغاز شده چه سمت و سویی خواهد داشت. در اینجا از میان سناریوهای مطرح، در نوشتههای کارشناسان ایرانی شش سناریو که بیشتر مورد توجه بوده ارائه میشود. توجه به این سناریوها میتواند تکلیف طرفهای دیگر، نقش بازیگران و درک افکار عمومی و ناظران را روشنتر کند:
سناریو ۱: با اعلام آتش بس انسان دوستانه مناقشه بار دیگر در وضع موجود منجمد و دو طرف به جمع آوری پول و سلاح تا جنگ بعدی مشغول و به ویژه نقاط ضعف خود در این جنگ را جبران و برای غافلگیر کردن طرف مقابل در جنگ بعدی بی صبرانه انتظار میکشند.
سناریوی ۲: جنگ قراباغ با پیروزی چشمگیر جمهوری آذربایجان به پایان میرسد و همه اراضی مورد ادعای آذربایجان به این کشور برمی گردد و قراباغیها نیز کلا یا به ارمنستان متواری میشوند یا میپذیرند به عنوان شهروند جمهوری آذربایجان به زندگی خود در منطقه ادامه دهند. ارمنستان هم میپذیرد که دور پیروزی تمام شده و باید با آذربایجان به زندگی مسالمت آمیز بپردازد. در چنین وضعیتی کسانیکه ادعا میکردند قراباغ راه حل نظامی ندارد باید از تحلیل اشتباه خود پوزش بخواهند. مجسمههای آتاترک، اردوغان و نتانیاهو در میدانهای جمهوری آذربایجان برپا میشود و الهام علی اُف از مجلس این کشور لقب «فاتح الهام» را دریافت میکند.
سناریو ۳: جنگ فرسایشی میشود. استفاده از فن آوریهای نظامی ترکیه، اسرائیل و روسیه موجب تلفات و ویرانی گسترده میشود. جنگ به قطب بندی سیاسی منجر و حامیان جمهوری آذربایجان و ارمنستان جنگ قراباغ را به نبرد «نیابتی» تبدیل میکنند. مناقشه همچون خاری در گلوی دو ملت میماند. جنگ شهرها و جنگ علیه تاسیسات زیرساختی گسترش مییابد. جنگجویان مزدور از گوشه و کنار جهان برای کسب درآمد به این منطقه وارد میشوند و نفرت دو طرف از یکدیگر روزافزون میشود. گروه مینسک و سازمان ملل و کشورهای مداخلهگر مرتبا بیانیه میدهند و سعی میکنند از نمد درگیری کلاهی نزد افکار عمومی بسازند. کسانی که پیش بینی کرده بودند قراباغ راه حل نظامی ندارد مرتبا یادآور میشوند که چنین وضعیت رقت انگیزی را پیش بینی کرده بودند.
سناریو ۴: جمهوری آذربایجان بخشی از اراضی اطراف قراباغ را آزاد میکند. حمایت بین المللی از ارمنستان افزایش مییابد. برخی کشورها قراباغ کوهستانی را به عنوان جمهوری آرتساخ به رسمیت میشناسند. یا حتی قراباغ به روسیه ملحق میشود. تکلیف کار یک سره میشود. پیشنهادی که پشت میز مداکره مطرح بود یعنی آزادی شهرستانهای اطراف قراباغ، در ازای شناسایی موجودیت قراباغ در نتیجه جنگ حاصل میشود. معلوم میشود که راه حل نظامی راه حل نبوده و با وجود کشتهها و زخمیهای بسیار کار را دشوارتر کرده است. ارمنستان علیرغم شکست در میدان نبرد، پیروز نهایی میشود. جمهوری آذربایجان بازنده است. هر چند به هر ترتیب ممکن است عدهای از سیاسیون و اقتصادیون آن کشور از اینکه از بار سنگین قراباغ خلاص شدند خوشحال بشوند و همراه با ارامنه جشن «رهایی» بگیرند.
سناریوی ۵: برای کاهش تلفات، آتش بس انساندوستانه مستقر میشود. ایران و روسیه ارامنه را ملزم میکنند که تمامیت ارضی آذربایجان را بپذیرد و قراباغ بر اساس مدلهایی از توافق، که قبلا بین طرفین مناقشه حاصل شده بود، اما اجرا نشده بود، با ضمانت بین المللی به فدراسیون و یا کنفدراسیون جمهوری آذربایجان ملحق میشود و همکاریهای اقتصادی آذربایجان و ارمنستان تشویق میشود. تمامیت ارضی آذربایجان تامین میشود. حقوق شهروندان ارمنی قراباغ آذربایجان ضمانت میشود و روابط دو کشور همسایه عادیسازی میشود و توافقنامه صلح امضاء میشود. به این ترتیب الگوی فضایی قدرت در جمهوری آذربایجان از الگوی ناحیهای (اعطای خودمختاری تفویضی به یک ناحیه مشخص) به الگوی فدرال تبدیل میشوند و جمهوری خودمختار قراباغ کوهستانی وضعیتی همانند جمهوری خودمختار نخجوان پیدا میکند. در نهایت این سناریو کشورهایی که به جای کمک به حل و فصل مسالمت آمیز از طریق به جان هم انداختن همسایگان دنبال منافع خود بودند باید مواخذه شوند.
سناریوی ۶: درگیری دو طرف ادامه مییابد. ویرانیها و تلفات بیشتر میشود. فروشندگان سلاح به تجارت خود رونق میدهند. دستهایی به موازنه این درگیریها و محدود کردن و تداوم آن مشغول میشوند. از قراباغ برای بسیج سیاسی و تهییج احساسات یا شکل دادن به کودتا و انقلابهای مخملی در قفقاز، تحریک قومی در ایران، تحریک مذهبی در روسیه و بازی با لابی ارمنی در آمریکا و فرانسه سوء استفاده میشود. در این میان ترکیه برای تسویه حساب با ارامنه و فشار به ارمنستان در مورد ادعای دردسرساز ارامنه با عنوان نسل کشی و ارمنستان غربی به سوء استفاده از باکو ادامه میدهد. نسلها میگذرد و قراباغ رکورد طولانیترین مناقشه جهان را به یدک میکشد. گروه مینسک به عنوان پرسابقهترین گروه فعال در زمینه حل مناقشات ارضی شناخته میشود. فاجعه رقم میخورد.
سالار سیف الدینی، پژوهشگر مسائل سیاسی
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت انتخاب، تاریخ انتشار: ۶ آبان ۱۳۹۹، کد خبر:۵۸۱۸۳۱، www.entekhab.ir