شعار سال: اعتبارات پژوهشی دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌های علمی کشور در لایحه ۱۴۰۰، روی کاغذ حدود ۳۰ تا ۵۹ درصد افزایش یافته است، اما آن‌طور که متولیان امر پژوهش در کشور اعلام می‌کنند، این میزان اعتبار فقط و فقط می‌تواند جوابگوی تامین هزینه‌های جاری و حقوق کارکنان این واحد‌های علمی باشد؛ چراکه هم قیمت مواد اولیه و تجهیزات موردنیاز به شکل سرسام‌آوری بالا رفته و هم حقوق کارکنان بیشتر شده است و همه این‌ها باید از محل همین افزایش بودجه تامین شود. این یعنی احتمالا فعالیت‌های پژوهشی کشور در بهترین حالت ممکن، همانند امسال خواهد بود و امکان توسعه و حمایت بیشتر از آن وجود نخواهد داشت؛ یعنی سال ۱۴۰۰، منهای ارتقای پژوهش.

بی‌مهری به پژوهش، سابقه‌ای دیرینه دارد و همواره میزان حمایت از آن در بودجه‌های سالانه به قدری کم است که افزایش ۵۰ درصدی اش هم مرهمی بر درد آن نیست و نمی‌تواند امیدوارکننده باشد. اگرچه مقوله پژوهش و فناوری در اسناد و برنامه‌های بالادستی، همواره موردتاکید بوده، اما شواهد حاکی است میزان توجه برنامه‌ریزان و مدیران کشور به آن‌ها کافی نبوده است و محققان و مراکز تحقیقاتی حال و روز بودجه‌ای خوبی ندارند. سال ۱۴۰۰ آخرین سال برنامه ششم توسعه است که در آن بار‌ها به اهمیت حمایت از پژوهش و وظایف دولت و دستگاه‌های اجرایی در این خصوص اشاره شده است. همچنین در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ هم تاکید شده است که ایران باید تا حدود ۴ سال دیگر، جایگاه اول علمی و فناوری را در سطح منطقه آسیای جنوب‌غربی داشته باشد، اما به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی‌ها و حمایت‌ها از پژوهش به هیچ‌وجه منطبق با این سیاست‌ها نیست و علاوه بر تبعات بلندمدت، هم‌اکنون نیز مشکلاتی را ایجاد کرده است.

آن‌طور که «محمد وحیدی» نایب رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات، در جلسه علنی دو هفته قبل مجلس اعلام کرد، سالانه ۱۴۵ هزارنفر در حوزه تحصیلی از کشور مهاجرت می‌کنند که از این تعداد ۱۰۵ هزار نفر تحصیلات دانشگاهی دارند. وحیدی این آمار را به معنای خروج روزانه ۲۰ مهندس و نخبه دارای مدارک کارشناسی تا دکترا دانست و تعداد بازگشت این نخبگان را ناچیز اعلام کرد. وحیدی به این نکته هم اشاره کرد که: «در بین ۹۸ کشوری که نخبگان خود را با مهاجرت از دست می‌دهند، ایران جزو کشور‌های با بالاترین آمار قرار دارد». هرچند درباره آمار مهاجرت نخبگان اعداد مختلفی وجود دارد، اما هیچ‌کس اصل آن را تکذیب نمی‌کند و بدون‌شک نبود حمایت کافی از پژوهش و پژوهشگر یکی از دلایل مهم این مهاجرت‌هاست.

طی روز‌های اخیر و در بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۰، بار دیگر کم‌توجهی دولت به حوزه پژوهش و فناوری مورد انتقاد قرار گرفته است. از آن جمله اظهارنظر‌های این مسئولان و کارشناسان است:
* غلامحسین رحیمی معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم: اهل شکایت و گله نیستیم، اما اگر کشوری می‌خواهد در سطح جهان رتبه بالایی در حوزه پژوهش و فناوری داشته باشد، مدیران ارشد آن حوزه باید قضاوت کنند که چقدر از این حوزه حمایت شود.
* سعید سرکار دبیر ستاد توسعه فناوری نانو: بودجه ۱۴۰۰ ستاد نانو تنها ۱۶ درصد افزایش داشته، نانوتکنولوژی ایران در مرحله پیشگامی دنیاست، ولی ظرف سه‌سال اخیر با تصویب چنین بودجه‌هایی این فناوری را منکوب کردند؛ آثار این منکوب‌کردن یک تا دو سال دیگر مشهود می‌شود.

* سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور: بودجه معاونت علمی ریاست‌جمهوری طی ۱۰ سال گذشته فقط دو برابر افزایش داشته و در بودجه سال آینده هم ۲۳ درصد افزایش داشته است. با این‌حال ما توانسته‌‎ایم کمک‌های خوبی از صندوق توسعه، با حمایت دولت و مجلس و موافقت مقام معظم رهبری دریافت کنیم و این بودجه‌ها در حوزه پژوهش کمک خوبی کرده است.

در این بین سازمان برنامه و بودجه، از وضعیت بودجه‌های پژوهشی در لایحه ۱۴۰۰ دفاع کرده و گفته است: «اعتبارات برنامه‌های پژوهشی در قانون بودجه سال ۱۳۹۹ برای دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری معادل ۱۲۲۱میلیارد تومان است که این اعتبار در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰ معادل ۱۹۴۳ میلیارد تومان با رشدی معادل ۵۹ درصد برآورد گردیده است».

با این حال، خبر خراسان از جلسه روز گذشته کمیسیون‌های تخصصی مجلس حاکی است که با وجود این پاسخ سازمان برنامه و بودجه، همچنان انتقاد‌ها از وضعیت اعتبارات پژوهشی پابرجاست و حتی وزارت علوم هم در صف منتقدان قرار دارد. «احمدحسین فلاحی» سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در گفتگو با خراسان درباره جلسه عصر دیروز این کمیسیون اظهار کرد: در این جلسه نمایندگان وزارت علوم از میزان افزایش بودجه‌های پژوهشی درنظرگرفته‌شده انتقاد کردند و خواستار افزایش آن شدند. به گفته فلاحی، علاوه بر دانشگاه، بودجه پژوهشی آموزش و پرورش، فنی و حرفه‌ای و برخی دیگر از مجموعه‌ها نیز مورد انتقاد است و در مواردی حتی با رشد منفی اعتبارات مواجه‌ایم.

رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی هم دل پردردی دارد و می‌گوید: میزان افزایش بودجه پیش‌بینی‌شده برای مراکز پژوهشی کشور به طور متوسط زیر ۳۰ درصد است و شاید فقط بتواند جوابگوی افزایش حقوق کارکنان و هزینه‌های جاری باشد. دکتر «قدیر رجب‌زاده» می‌افزاید: «این وضعیت بودجه‌ای ما را نگران می‌کند و دستیابی به هدف‌گذاری‌هایی منطبق بر برنامه ششم توسعه را دشوار خواهد کرد». وی تصریح می‌کند: «علاوه بر افزایش هزینه‌های جاری، پژوهشکده‌ها در تهیه مواد اولیه، دستگاه‌ها و تجهیزات موردنیاز در پژوهش‌ها هم مشکلاتی دارند که نیازمند حمایت بودجه‌ای است». دکتر رجب‌زاده به این نکته نیز اشاره می‌کند که با تلاش‌های انجام‌شده در این پژوهشکده، برنامه فروش دانش فنی و انجام پژوهش‌های کاربردی در دستور کار بوده، اما این درآمد‌های اختصاصی فقط حدود ۲۰ درصد از هزینه‌های مورد‌نیازشان را تامین می‌کند، ضمن این‌که با سختی و دشواری مضاعفی برای پژوهشگران همراه است.

به گفته سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، موضوع افزایش بودجه‌های پژوهشی پیگیری خواهد شد و نمایندگان این کمیسیون در کمیسیون تلفیق بودجه ۱۴۰۰، برای تحقق آن تلاش خواهند کرد. این تلاش‌ها شاید یکی از راهکار‌هایی باشد که بتواند محققان و پژوهشگران کشور را به آینده امیدوار سازد و از اتفاقات تلخی همچون مهاجرت نخبگان به‌دلیل نبود حمایت پیشگیری کند.

چرا پژوهش مهم است؟

ممکن است این سوال مطرح باشد که در شرایط محدودیت‌های بودجه‌ای کشور، چرا باید همچنان پژوهش در اولویت برنامه‌ریزی بودجه‌ای قرار داشته باشد. پاسخ به این سوال کاملا واضح است و نگاهی به تجربه جهانی چرایی آن را روشن می‌کند. امروزه اکثر کشور‌های پیشرفته جهان، تمرکز اصلی خود را روی حوزه پژوهش و فناوری گذاشته‌اند، چراکه نه تنها پیشرفت در این زمینه اعتبار جهانی و مزایای مهم آن از جمله رفع نیاز‌های داخلی هر کشوری را به همراه خواهد داشت، بلکه درآمد‌های حاصل از فناوری‌های دانش‌بنیان توانسته است اقتصاد آن‌ها را نیز متحول کند. به گزارش مهر و براساس آخرین آمارها، سهم پژوهش ازتولید ناخالص داخلی (G.D.P)، در کره‌جنوبی ۳.۶ درصد، ژاپن ۳.۴ درصد، آلمان ۲.۹ درصد، آمریکا ۲.۸ درصد، فرانسه ۲.۳ درصد، چین ۲ درصد، روسیه ۱.۵ درصد و در هند یک درصد اعلام شده است. هم‌اکنون این سهم در ایران، حدود نیم درصد است و باید تا سال ۱۴۰۴ با افزایش حدود ۸ برابری، به ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی برسد؛ اتفاقی که با وضعیت فعلی بودجه‌ریزی‌ها، تحقق آن ممکن نخواهد بود.

دبیر مجمع پژوهشگاه‌های کشوردر گفتگو با خراسان اعلام کرد:

دکتر «حسین میرزایی» دبیر مجمع پژوهشگاه‌های کشور هم در گفتگو با خراسان درباره مشکلات ناشی از ناکافی بودن بودجه پژوهش می‌گوید: «به نظر می‌رسد با میزان فعلی افزایش بودجه‌های پژوهشی، پژوهشگاه‌های کشور فقط امکان حفظ شرایط موجود را داشته باشند و طرح‌های پژوهشی کلان و میان‌مدت دچار مشکل شود». وی تصریح می‌کند: «هرچند شورای عتف حمایت ضمنی خود را از طرح‌های کلان پژوهشگاه‌ها اعلام کرده، اما مطمئنا در آن‌جا هم مشکلات بودجه‌ای وجود دارد و نمی‌توان چندان به تحقق قطعی آن امیدوار بود». به گفته دکتر میرزایی، «جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی» و «تعامل برای بهره‌مندشدن از بودجه‌های نظام پژوهش و فناوری بین‌المللی» دو راهکار برای عبور از این شرایط است، هرچند که در حوزه بین‌الملل نیز مشکلاتی همچون تحریم‌ها وجود دارد و کار را دشوار کرده است.

 

اما نکته مهمی که دکتر میرزایی بر آن تاکید می‌کند، این است: «پژوهشگران از شرایط خاص کشور اطلاع دارند و همه می‌دانیم منابع درآمدی دولت محدود است، اما برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران باید به این مسئله توجه داشته باشند که سرعت رشد و توسعه فناوری در منطقه و جهان بسیار بالاست و اگر ما پژوهش و فناوری را در اولویت بودجه‌ریزی قرار ندهیم، خیلی زود دچار یک عقب‌افتادگی تاریخی می‌شویم که جبران‌ناپذیر خواهد بود».

 

شعار سال با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه خراسان،تاریخ انتشار:25آذر1399،www.khorasannews.com