شعار سال: گرد و غبار مهمان ناخوانده‌ای که در چند سال گذشته مشکلات زیادی را برای بخش‌های مختلف کشور در غرب، شرق، جنوب و گاهی در شمال (البته به ندرت) ایجاد کرده است، البته شاید بهتر باشد که دیگر به آن مهمان نگوییم، چون گویی مانند صاحب خانه عمل می‌کند و قصد رفتن ندارد هر چند با اقداماتی که سازمان حفاظت محیط  زیست در چند سال گذشته انجام داده تا حد زیادی از شدت گرد و غبار کاسته شده، اما همچنان مشکل آفرین است.

در واقع توفان گرد و غبار یک رویداد طبیعی است که در مناطق خشک ونیمه خشک رخ می‌دهد و پیامد‌های نامطلوب بسیاری را به همراه دارد، این توفان زمانی ایجاد می‌شود که باد ذرات ریزدانه گرد و غبار را از سطح زمین به هوا بالا می‌برد که در پی آن خسارات زیادی متوجه کشاورزی، سلامت و محیط زیست یک جامعه می‌شود.

گاهی این گرد و غبار تا کیلومتر‌ها آن طرف‌تر می‌روند به طوری که در سال ۱۳۹۴ شاهد گرد و غبار در هوای تهران بودیم،  در سال‌های اخیر، گستردگی و شدت توفان‌های گرد و غبار در نواحی جنوب غرب ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی خاص خود موجب شده این پدیده یکی از عمده‌ترین مخاطرات زیست محیطی در این نواحی باشد از این رو دولت اقدامات خوبی را در این زمینه انجام داده و در چهار سال گذشته اعتباری حدود ۳۷۰ میلیون یورو - دلار از صندوق توسعه ملی برای مقابله با گرد و غبار هزینه شده است که نتایج رضایت بخش بود، اما گویا با بهتر شدن شرایط میزان اعتبار سالانه این کار را در حال کم شدن است، مثلا در سال ۹۸ اعتبار حدود ۱۰۰ میلیون یورو بود، اما در بودجه سال آینده به ۲۰ میلیون یورو کاهش یافته است که کارشناسان معتقدند این کار دوباره ما را به جای اولمان بر می‌گرداند، چون اقدامات صورت گرفته به مراقبت نیاز دارند.  

در این میان عوامل طبیعی و انسانی در بروز و شدت این پدیده دخیل هستند، چون مصرف بی رویه منابع آبی و خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها آن‌ها را به کانون گردو غبار تبدیل می‌کند که در کشور ما کم نیستند، با بررسی‌های صورت گرفته حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی شناسایی شد که از این میزان وسعت حدود یک میلیون و ۴۶۰ هزار هکتار مربوط به بستر تالابی است.

بررسی‌ها نشان داد که از این ۳۴.۶ میلیون هکتار حدود ۲۰ درصد آن با شدت زیاد و خیلی زیاد است که در استان‌های مختلف متفاوت است، همچنین محاسبات نشان داد که از این وسعت سالانه حدود ۴.۲۲ میلیون تن غبارخیزی داریم و این یعنی از بین رفتن توان زایش و باروری خاک که با ادامه این روند ضربه زیادی به بخش کشاورزی وارد خواهد شد.

البته در این میان منشاء گرد و غبار فقط داخلی نیست بلکه با مطالعات صورت گرفته مشخص شد که ۳۰۰ میلیون هکتار از کشور‌های اطراف ما کانون گرد و غبار دارند که قسمت عمده آن به همراه جریانات جوی به سمت کشور ما گسیل می‌شود، در واقع از شمال شرق کشور‌های ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان،  پاکستان و از سمت جنوب،  جنوب غرب و غرب کشور‌های عراق، سوریه، عربستان و اردن هستند که با توجه به فصل‌های مختلف گرد و غبار ان‌ها به سمت کشور ما می‌آید.

شناسایی ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی

علی محمد طهماسبی دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست گفت: برای مقابله با گرد و غبار اولین کاری که انجام دادیم منابع گرد و غباری داخل و خارج کشور را شناسایی کردیم،  یعنی چشمه‌های غبارخیزی را در همه کشور از کوچکترین تا بزرگترین استان‌ها مطالعه کردیم و بر این اساس حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی را شناسایی کردیم.

وی افزود: بر این اساس در استان‌های مختلف کانون‌های غبارخیزی از وسعت حدود هفت هزار هکتار تا ۵.۸ میلیون هکتار با شدت‌های مختلف پراکنده است که با رسیدن به این اطلاعات، استان‌ها را با توجه به شدت و ضعف اولویت بندی کردیم.

طهماسبی اظهار داشت: از این ۳۴.۶ میلیون هکتار غبار خیز حدود ۲۰ درصد آن با شدت زیاد و خیلی زیاد است البته در استان‌های مختلف متفاوت است، محاسبات نشان داد که از این وسعت سالانه حدود ۴.۲۲ میلیون تن غبارخیزی داریم بر این اساس طبق طراحی و اولویت بندی استان‌ها اقدامات مختلفی را انجام دادیم.

کاشت ۱۱۰ هزار هکتار نهال 

طهماسبی به اقدامات صورت گرفته در راستای کاهش گرد و غبار اشاره کرد و گفت: از جمله این اقدامات نهالکاری و بوته کاری حدود ۱۱۰ هزار هکتار از کانون‌های گرد و غباری در سه سال گذشته است که با همکاری دستگاه‌های مرتبط به ویژه سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری انجام شده است، بخشی هم که در مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست بود توسط این سازمان انجام شد، همچنین بیش از ۲ میلیون هکتار مدیریت چرای دام و قرق چه در مناطق تحت مدیریت چه در مناطق منابع ملی یعنی مراتعی که در اختیار وزارت کشاورزی است انجام شد که نتایج بسیار خوبی به همراه داشت.

مدیریت کشاورزی حفاظتی 

وی ادامه داد: حدود ۵۰ هزار هکتار کشاورزی حفاظتی در اراضی کشاورزی انجام دادیم، چون حدود ۴.۵ میلیون هکتار از ۳۴.۶ هکتار کانون‌های غبار خیز،  کشاورزی است،  وقتی کشاورز زمین را شخم می‌زند در فاصله تا زمان کاشت غبار به هوا بلند می‌شود،  یا سال‌هایی که زمین آیش است و برای استراحت و تجدید قوا کاشته نمی‌شود، همچنین زمین‌هایی که رها شده اند، تمام این‌ها کانون‌های گردو غباری هستند که اگر کشت کنند و سبز شود دیگر غبارخیزی نخواهند داشت، مدیریت این بخش خیلی مهم است، چون بیشترین خسارت را از این ناحیه می‌بینیم، چون عناصر ریزدانه خاک از بین می‌رود و حاصلخیزی خاک کاهش می‌یابد و به دنبال آن شاهد کم شدن تولید خواهیم بود.

انجام ۳۰۰ کیلومتر لایروبی و ۳ هزار هکتار بادشکن 

دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست گفت: اصلاح بر روی مجاری آبی هم از دیگر اقدامات صورت گرفته بود به طوری که با اصلاح این مجاری آب به راحتی در زمین و مزارع پخش می‌شود که بر این اساس حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر لایروبی مناطق انجام شد.

وی افزود: در این میان حدود یک میلیون و ۴۶۰ هزار هکتار از تالاب‌ها منشاء گرد و غبار هستند که با لایروبی صورت گرفته آب مورد نیاز تالاب‌ها راحت‌تر و بدون مانع وارد بستر تالاب‌ها می‌شود،  البته این آمار مربوط به سال گذشته است و احتمالا با توجه به بارندگی‌های اخیرتا حدودی از وسعت غبارخیزی تالاب‌ها کاسته شده است.

طهماسبی با اشاره به اینکه در سه سال و نیم گذشته حدود ۳ هزار کیلومتر بادشکن زنده و غیر زنده ایجاد کردیم گفت: در واقع همان کاشت نهال است، اما تفاوت باد شکن زنده این است که معمولا در اطراف مزارع و در یک تا دو ردیف انجام می‌شود، اما نهال کاری در مناطق غبار خیز در وسعت زیاد انجام می‌شود.

افزایش ایستگاه‌های اندازه گیری گرد و غبار 

وی اظهار داشت: ۱۸۸ ایستگاه اندازه گیری و پایش غبار را راهبری کردیم و در این مدت حدود ۶۰ ایستگاه به ناوگان اندازه گیری اضافه کردیم که می‌توانند ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون و کمتر از ۱۰ میکرون را اندازه گیری کنند،  اقدام خوبی که شده این است که این ایستگاه‌ها را دورافتاده‌ترین و غبارخیزترین مناطق مستقر کردیم، چون یک بررسی اولیه که انجام داده بودیم نشان داد که سنخیتی بین پراکنش ایستگاه‌ها با مراکز غبار خیز وجود ندارد بیشتر در مراکز استان‌ها یا مناطق کمتر غبارخیز که اعتبار بیشتری داشتند متمرکز شده بودند که میان این پراکنش تناسب ایجاد کردیم.

تهیه برنامه ۱۰ ساله مدیریت کانون‌های گرد و غبار 

دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست افزود: همچنین در حال تهیه یک برنامه ۱۰ ساله بر اساس کانون‌های داخلی گرد و غبار هستیم، در این برنامه وظیفه تمام دستگاه‌ها در ۱۰ سال منتهی به سال ۱۴۱۰ مشخص می‌شود که در حال انجام است، در آن میزان اعتبار، حجم عملیات، پراکنش کار‌هایی که باید انجام شود و نوع کار‌ها مشخص می‌شود.

وی اظهار داشت: در ۳ سال گذشته کار‌ها بر اساس شناخت و انسجام خاصی پیگیری شده است که نتیجه آن کاهش محسوس روز‌های گرد و غباری در کشور است،  مثلا دو استان خیلی مهم از لحاظ گرد و غبار مانند سیستان و بلوچستان و خوزستان را در ۴ سال گذشته به طور مداوم رصد کردیم که بررسی‌ها نشان می‌دهد تعداد روز‌های توام با گرد و غبار و دید افقی آن‌ها بسیار بهبود یافته است، البته بخشی مربوط به اقلیم است، اما واقعا یک بخش‌هایی به ویژه در خوزستان در اثر اقدامات صورت گرفته است.

وی تاکید کرد: برای مقابله با گرد و غبار تغییر رویه‌ای ایجاد کردیم یعنی آمدیم اقدامات کم هزینه، اما اثر بخش‌تر را برجسته کردیم مانند مدیریت چرای دام و قرق،  درست است که یک مساله اجتماعی و کار در این زمینه مشکل است، اما چون کم هزینه بود روی آن کار کردیم و نتیجه هم داد.

تغییر رویکرد از مقابله به مدیریت و سازگاری 

طهماسبی با اشاره به اینکه اکنون بر اساس آیین نامه‌ای که دولت ابلاغ کرده بود کار می‌کنیم گفت: البته رویکرد این آیین نامه فقط مقابله بود و ما برای اینکه بتوانیم مسیری را برای انجام کار‌های پیشگیرانه،  هشدار دهنده و اصلاحی باز کنیم به آیین نامه اصلاحیه‌ای دادیم که مراحل آن در حال طی شدن است،  در کمیسیون زیربنایی دولت کارهایش انجام شده  و به زودی ابلاغ می‌شود، در این اصلاحیه بیشتر رویکرد  به سمت مشارکت با بهره بردار است نه اینکه فقط دولت به تنهایی اقدام کند.

وی ادامه داد: بر این اساس اسم آیین نامه قبلی که " آیین نامه مقابله " بود یعنی فقط رویکرد آن به سمت مقابله متمرکز بود را به " آیین نامه  مدیریت، سازگاری و مقابله " تغییر دادیم، چون در این مدت به این نتیجه رسیدیم که مقابله به تنهایی جواب نمی‌دهد.

وی افزود: این اقدامات و روند شناسایی کانون‌های غبارخیزی داخلی را با همکاری دستگاه‌های مرتبط مانند سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان هواشناسی و سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدن انجام دادیم.

شناسایی ۳۰۰ میلیون هکتار منشاء گرد و غبار خارجی 

طهماسبی درباره کانون‌های خارجی گفت: بر اساس مطالعات منشاء یابی خارجی حدود ۳۰۰ میلیون هکتار اطراف ما مناطق غبار خیز وجود دارد و قسمت عمده آن با توجه به جریانات جوی به سمت کشور ما گسیل می‌شود،  از شمال شرق کشور‌های ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان،  پاکستان و از سمت جنوب،  جنوب غرب و غرب کشور‌های عراق، سوریه، عربستان و اردن هستند که با توجه به فصل‌های مختلف گرد و غبار آن‌ها به سمت کشور ما می‌آید.

وی افزود: برای مقابله با این گرد و غبار‌های خارجی،  برنامه عمل گرد و غبار خارجی را در دستور کار داریم، با کشور‌های همسایه خیلی  رایزنی کردیم،  تا حدودی هم زمینه را فراهم کردیم، اما کشور‌های هدف ما بحث مربوط به گرد و غبار اصلا اولویتشان نیست به حدی مساله دارند که به مقوله گرد و غبار ورود نمی‌کنند خیلی تلاش کردیم جلسات متعددی داشتیم، اما نتیجه چندانی نداشت.

 دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد:، اما برای اینکه دستمان پر باشد،  برنامه عملی منطبق بر آن ۳۰۰ میلیون هکتار مناطق گردو غبار خیز تهیه کردیم،  یعنی کشور‌ها را به ۴ ناحیه شمال شرقی، شرق، جنوب غربی و غرب تقسیم کردیم و دنبال این هستیم که با هر کدام از کشور‌ها و ناحیه‌ها یک زیر برنامه تهیه کنیم که در حال انجام هستیم،  تلاش می‌شود اردیبشهت تا خرداد سال آینده تمام شود.

وی اظهار داشت: با توجه به شرایط موجود تلاش و اولویت ما انجام اقدامات داخلی است تا در بخش خارجی حرفی برای گفتن داشته باشیم از این رو در سه سال گذشته بیشتر تمرکز ما بر کانون‌های داخلی بود.

اعتبارات مقابله با گرد و غبار کاهش نیابد 

طهماسبی گفت: در سه سال گذشته که امسال سال چهارم است در مجموع حدود ۳۷۰ میلیون یورو برای مقابله با گرد و غبار هزینه کردیم البته سال‌های اول و دوم یعنی ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بر اساس دلار بود و سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ بر حسب یورو تخصیص یافت، با این حساب چیزی حدود ۳۷۰ یورو - دلار از صندوق توسعه ملی برای انجام اقدامات مقابله با گرد و غبار برداشت شده که از این میزان ۳۰ درصد آن برای مقاوم سازی سیستم برق در مقابله با گرد و غبار اختصاص یافته است و ۷۰ درصد دیگر هم برای صرف این اقدامات شد.

وی اظهار داشت:، چون با اقدامات صورت گرفته وضعیت گرد و غبار تا حدودی بهتر شده مقداری اعتبارات کاهش یافت مثلا سال ۹۸ حدود ۱۰۰ میلیون یورو اعتبار داشتیم، اما در بودجه سال آینده ۲۰ میلیون یورو در نظر گرفته شده که ۳۰ درصد آن هم برای سیستم برق اختصاص می‌یابد.

دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: نباید اعتبارات کاهش یابد، چون اقدامات صورت گرفته به مراقبت نیاز دارد، اگر به حال خود رها شوند دوباره گرد و غبار باز خواهد گشت، برای این منظور با سازمان برنامه و بودجه مکاتبات زیادی داشتیم که امیدواریم نتیجه بخش باشد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از ایرنا، تاریخ انتشار: ۱۷ بهمن ۹۹، کد خبر: ۸۴۲۰۵۵۴۴، irna.ir