شعار سال: «من قول می‌دهم، یکی از اولویت‌های دولت دوازدهم محیط‌زیست خوزستان باشد»، این وعده روحانی در سخنرانی انتخاباتی ۲۶اردیبهشت‌ماه سال۹۶ در اهواز بود. وعده‌ای که برای تحقق آن میلیارد‌ها تومان هزینه شد.

خشکی ۹۰درصدی هورالعظیم و شروع خروش ریزگرد‌ها در ایران

اوایل سال۱۳۸۲ بود که خوزستانی‌ها با یک پدیده زیست‌محیطی مواجه شدند و تا اواخر دهه۸۰ با این پدیده با کم‌ترین میزان چاره‌اندیشی‌های مسئولان دست‌وپنجه نرم می‌کردند. در آن زمان کانون اصلی تولید این ریزگردها، عراق و بین‌النهرین عنوان می‌شد و کارشناسان امر معتقد بودند این جنایت را هم باید به جنایت‌های صدام اضافه کنیم که برای از بین بردن شیعیان حتی از خشک کردن آب تالاب هورالعظیم هم نگذشته بود و تا زمان سقوط صدام که آب دوباره به روی این تالاب باز شد، بیش‌تر از ۹۰ درصد این تالاب خشک شده بود.

با خشک شدن تالاب هورالعظیم، یکی از مهم‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی ایران هم شکل گرفت. دوسوم تالاب هورالعظیم در کشور عراق و یک‌سوم آن در ایران واقع است؛ علاوه‌بر تغییرات آب‌وهوایی منطقه و دستکاری صدام عوامل دیگری نیز همچون عدم‌اختصاص حقابه و خشک کردن بخشی از تالاب به‌منظور حفاری‌های وزارت نفت ایران به خشک شدن بخش بزرگی از این تالاب منجر شد.

با اوج‌گیری ریزگرد‌ها در آسمان ایران، کارگروه‌های مختلفی هم شکل گرفت. سازمان هواشناسی ایران با تجزیه و تحلیل داده‌ها، منشأ گردوخاک را داخلی دانست و مکان خیزش گردوخاک را بخش‌های جنوبی استان خوزستان معرفی کرد.

با فعالیت این کارگروه‌ها مشخص شد علاوه‌بر عراق و حتی گمانه‌هایی از ورود ریزگرد‌های عربستانی، به‌دلیل خشک‌سالی‌های پیاپی و تخریب جنگل‌های زاگرسی کانون‌های داخلی تولید ریزگرد هم فعال شده‌اند. کارشناسان بهداشتی وقوع این پدیده را برای سلامتی مضر دانسته و اعلام کردند، ریزگرد‌ها موجب تشدید بیماری‌های قلبی و ریوی و حتی بروز سرطان می‌شوند.

فعالیت‌های بین‌المللی که رنگی دستوری گرفت

دولت برای مقابله با کانون‌های زمستانه گردوغبار که منشأ خارجی داشتند به تلاش‌های بین‌المللی روی آورد و قطعنامه پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران با عنوان مقابله با ریزگرد‌ها پس از ۵/۲ ماه مذاکره از سوی نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در نیویورک در آذرماه سال۹۵ با اجماع تمامی کشور‌ها در کمیته دوم مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید.

نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل، راه مقابله با پدیده ریزگرد‌ها را همکاری جدی در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی دانست و گفت: تصویب قطعنامه پیشنهادی کشورمان در مجمع عمومی سازمان ملل متحد نشان‌دهنده تبدیل شدن این موضوع به یک مسأله جهانی است. تیرماه سال بعد با حضور نمایندگانی از ۴۳کشور کنفرانس بین‌المللی ابتکار به‌منظور ارائه راهکار‌های مناسب جهانی شکل گرفت. در جریان برگزاری نشست نمایندگان ترکیه به‌دلیل انتقاد ایران از ساخت ۲۲سد و اشاره به این‌که این سد‌ها می‌تواند منشأ تولید ریزگرد‌ها باشند، معترض شدند و این کنفرانس که با هیاهوی رسانه‌ای و هزینه بسیاری برگزار شد، به‌دلیل این‌که با فشار یک قطعنامه بین‌المللی تشکیل شده بود، با همراهی کشور‌های درگیر مواجه نشد.

دولت بار‌ها اعلام کرد که برای راضی کردن عراقی‌ها به پرداخت حقابه هورالعظیم نمی‌توان کاری انجام داد، چون این کشور با یک خشک‌سالی بلندمدت مواجه بوده و نیازمند تأمین آب در بخش‌های دیگر است؛ ضمن این‌که عراق جنگ‌زده اولویت‌های دیگری به غیر محیط‌زیست دارد.

مقابله با ریزگرد‌ها با دریافت بودجه‌های میلیاردی

اما تلاش‌های دولت دوازدهم برای مقابله با ریزگرد‌ها با جلب بودجه‌های میلیاردی ادامه یافت و حتی در آخرین سال مدیریت این دولت، در لایحه بودجه برای برنامه تثبیت شن‌های روان و مقابله با بیابان‌زایی، ۲۰میلیارد و ۲۱۰میلیون تومان درخواست شد که البته بخش مهمی از این اعتبارات همچون سال گذشته برای هزینه‌های جاری مانند حقوق و دستمزد کارکنان و هزینه ارائه خدمات‌عمومی مصرف می‌شود.

در این بین ۴/۱۴ میلیارد تومان آن نیز برای راهبری طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی و کانون‌های بیابان‌زا در ۷۵هزار هکتار از اراضی کشور صرف می‌شود و شش‌میلیارد تومان نیز برای راهبری و اجرای طرح‌های مشترک بین‌المللی در این زمینه هزینه خواهد شد.

سازمان محیط‌زیست نمی‌تواند با ریزگرد‌ها مقابله کند

علی درویشی، کارشناس ریزگردها، نحوه پرداختن به مسأله گردوغبار در کشور را مانند دیوار کجی توصیف کرد که بر پایه خشت کجی که سال‌ها قبل نهاده شده بود، بنا شد. وی تأکید کرد: هر چند داستان گردوغبار محیط‌زیستی است؛ اما راه مقابله با آن زیست‌محیطی نبوده و به‌راحتی از طریق سازمان حفاظت محیط‌زیست قابل انجام نیست.

این کارشناس ریزگرد تخصیص بودجه جداگانه برای مقابله با گردوغبار را نوعی سوءاستفاده از بحران دانست و گفت: در واقع بحرانی به‌وجود آمده که راهکار آن صرفاً پول نیست، بلکه نیازمند ظرفیت‌سازی، ترویج و همکاری‌های منطقه‌ای و جهانی است.

طی سه‌سال فعالیت دولت دوازدهم بودجه گردوغبار روند افزایشی داشت و به ترتیب ۱۰۰میلیون دلار، ۷۰میلیون دلار و ۳۰میلیارد تومان برای مهار ریزگرد‌ها اختصاص داده شد.

شریعتی، استاندار وقت خوزستان، مدعی شد از محل هزینه‌کرد این بودجه‌ها ۳۰هزار هکتار از کانون‌های اصلی ریزگرد‌های خوزستان به زیرکشت رفت و به‌واسطه احداث کانال ۱۰هزار هکتار از کانون‌های ریزگرد مرطوب‌سازی، بوته‌سازی و بیش از ۱۰۰هزار هکتار نیز مدیریت شد.

بارش‌های سیلابی بهاره و زمستانه دو سال گذشته نیز به کمک هورالعظیم آمد و بیش از ۹۰درصد از تالاب هورالعظیم به‌دلیل بارش خوب آبگیری شد. این اتفاق برای بیش‌تر تالاب‌های کشور که در اثر خشک‌سالی رفته‌رفته به کانون‌های ریزگرد تبدیل شده بودند، نیز افتاد.

ترسالی به کمک آمد، اما کارساز نبود.

اما استاندار وقت خوزستان آبگیری هورالعظیم را نه یک در اثر یک پدیده جوی، بلکه از دستاورد‌های دولتی دانسته و گفت: هم‌اکنون منشأ اکثر ریزگرد‌ها در استان خارجی است و دولت درحال رایزنی جهت رفع آن است.

آن‌چنان زمانی از ادعای مهار ریزگرد‌ها و تأثیر روش‌های مقابله با آن نگذشت که با بازگشت دوباره یک‌سال کم‌بارش، ریزگرد‌ها هم به ریه‌های بازگشتند؛ به‌طوری‌که حتی آسمان تهران در نخستین‌ماه سال غبارآلود شد و مدیر کارگروه مقابله با گردوغبار سازمان محیط‌زیست نیز خبر از بازگشت مجدد ریزگرد‌ها در فصل خشک سال و فعال شدن مجدد کانون‌های آن داد.

علی درویشی، کارشناس ریزگردها، نیز با تأکید بر این‌که همچنان اثری از هزینه‌های دلاری و ریالی دولت برای مقابله با ریزگرد‌ها نمی‌بینیم، به مهر گفت: دولت درباره هزینه‌کرد این بودجه‌ها باید شفاف‌سازی کند.

هر چند شعار دولت دوازدهم در مقابله با ریزگرد‌ها اعترافی به این واقعیت بود که دولت یازدهم در حل بحران‌های زیست‌محیطی ازجمله ریزگرد که مهم‌ترین بحرانی بود که با آن دسته و پنجه نرم می‌کرد، موفقیتی نداشت؛ اما گویا هزینه‌های میلیاردی و دست بردن در صندوق ملی توسعه نیز نتوانست وعده دولت دوازدهم را برای مقابله با ریزگرد‌ها به ثمر بنشاند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از سبزینه، تاریخ انتشار:۹ خرداد ۱۴۰۰، کد خبرک ۹۵۹۷۹، www.sabzineh.org