شعار سال: وقوع پدیده خشک‌سالی و کم‌آبی در کشور، موضوع تازه‌ای نیست، اما آنچه در دهه‌های اخیر چاشنی این پدیده طبیعی شده، تغییر اقلیم است که انسان به‌عنوان عامل اصلی این پدیده خطرناک، شناخته شده و هر روز به‌واسطه آسیب‌دیدگی لایه‌های جو زمین، بر شدت خشک‌سالی‌ها افزوده می‌شود یا حداقل نامنظم‌شدن بارش‌ها را در پی داشته است، اما آنچه در این میان بیش از هر چیز جای نگرانی دارد، حفاری‌های متعدد در گوشه و کنار کشور از جمله مناطق مختلف استان البرز برای استفاده غیرمجاز از سفره‌های زیرزمینی است؛ عملی که بیش از هر چیز، بیانگر بی‌توجهی به وضعیت آبخوان‌ها و بارش‌های کشور و البرز است.

حفر چاه‌های آب، آن هم در باغ‌ویلا‌های غیرمجاز استان البرز، خود موضوعی است که باید از جهات مختلف به آن پرداخت؛ چاه‌هایی که حفرشان به قیمت نابودی سفره‌های زیرزمینی تمام می‌شود و تعداد آن‌ها به بیش از ۱۱ هزار حلقه می‌رسد؛ اگرچه در دوسال اخیر با حکم قضایی و همکاری دستگاه‌های اجرایی، بسیاری از این ساخت‌وساز‌ها تخریب و چاه‌های غیرمجاز آن‌ها مسدود شده، اما هنوز تعداد زیادی از این بنا‌ها و چاه‌ها باقی مانده است.

این‌که هنوز بخش عمده‌ای از اراضی کشاورزی و باغی استان البرز با روش سنتی آبیاری غرق‌آبی انجام می‌شود نیز خود موضوعی است که باید به‌طور مفصل به آن پرداخت؛ هرچند در این سال‌ها، اقداماتی نیز برای توسعه آبیاری نوین در مزارع این استان انجام شده است.

کثرت جمعیت و در کنار آن برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی استان البرز برای مصارف کشاورزی، باغداری و باغ‌ویلاها، تهدیدی بزرگ در شرایط خشک‌سالی و کم‌بارشی است و فقط با انسداد چاه‌های غیرمجاز می‌توان تنش آبی را مهار کرد.

با این اوصاف، بی‌دلیل نیست که از عبارت «جرعه آب» برای منابع آبی استان البرز یاد می‌کنند، چراکه میزان دسترسی به این سفره‌ها از حدود ۲۰ تا ۴۰متر در دهه۷۰ اکنون به بیش از ۳۰۰متر رسیده و فرونشست زمین در دشت‌های این استان مانند شهرستان‌های نظرآباد، اشتهارد و ساوجبلاغ خود گواهی بر این مدعاست.

وضعیت منابع آبی استان البرز

استان البرز با مساحت حدود پنج‌هزار و ۸۰۰کیلومترمربع و بیش از سه‌میلیون نفر جمعیت، دارای دو سد و تعدادی رودخانه دائمی و فصلی است و حدود ۸۰درصد آب شرب، کشاورزی و صنعتی استان از سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شود.

طبق گزارش‌ها، وجود تعداد زیادی چاه آب غیرمجاز و برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، مهم‌ترین تهدید برای سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین در این استان ذکر شده است؛ هرچند دستگاه‌های متولی مانند شرکت آب منطقه‌ای البرز، اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز در سال‌های اخیر انجام داده، اما به موازات افزایش ساخت‌وساز‌ها در اراضی باغی و کشاورزی و منابع طبیعی، حفاری چاه‌های غیرمجاز به معضلی بزرگ برای آبخوان‌های استان تبدیل شده است.

این‌که در استان کم‌وسعت، میزان برداشت از منابع آبی در سطحی باشد که سطح دسترسی به سفره‌های زیرزمینی را بیش‌تر کند، خود خطری بزرگ برای آینده اکوسیستم استان و نسل‌های بعد به‌شمار می‌رود.

در این سال‌ها شرکت آب منطقه‌ای البرز با به‌کارگیری روش‌های مختلف و تشکیل تیم‌های نظارتی، اقدامات گسترده‌ای برای انسداد چاه‌های غیرمجاز انجام داده و به موازات آن، طرح‌های بزرگی مانند پروژه تغذیه مصنوعی دشت‌های هشتگرد و نظرآباد و فردیس به سرانجام رسانده، اما این اقدامات به تنهایی کافی نیست، بلکه باید سطح مشارکت مردم و احساس خطر نسبت به آینده منابع آبی منطقه در فرهنگ عامه ساکنان این استان نهادینه شود.

اگرچه برخی دستگاه‌های متولی مانند شرکت آب منطقه‌ای و اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اقدامات پیشگیرانه برای حفظ سفره‌های آب زیر‌زمینی انجام داده‌اند، اما به‌نظر می‌رسد باید سایر دستگاه‌های اجرایی مانند سازمان جهاد کشاورزی پای کار بیایند و با ترویج شبکه‌های آبیاری نوین و کشت محصولات کم‌آب‌بر به مهار تنش آبی کمک کنند.

انسداد چاه‌های غیرمجاز

در همین ارتباط، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای البرز به ایرنا گفت: با بستن چاه‌های غیرمجاز، آبخوان‌ها جان دوباره می‌گیرند.

بیوک رحیمی اظهار کرد: حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های غیرقانونی و بی‌رویه از آبخوان‌ها، وضعیت سفره‌های زیرزمینی را به‌سوی بحران پیش می‌برد.

وی ادامه داد: در راستای اجرای تکالیف شرکت آب منطقه‌ای البرز، طرح احیاء و تعادل‌بخشی و برنامه سازگاری با کم‌آبی در استان البرز به اجرا درآمده است.

رحیمی بیان کرد: مقابله با حفر چاه‌های غیرمجاز در دستور کار معاونت حفاظت و بهره‌برداری و مدیران امور آب در شهرستان‌های استان البرز قرار دارد.

وی از برخورد قاطع با متخلفان حفر چاه‌های غیرمجاز خبر داد و گفت: سال گذشته با هماهنگی و همراهی دستگاه قضایی و نیروی انتظامی استان، ۵۴دستگاه حفاری غیرمجاز در البرز توقیف شد. همچنین در این مدت با انسداد ۵۰۲حلقه چاه غیرمجاز، ۵/۱۲ میلیون مترمکعب از برداشت‌های غیرمجاز آب از سفره‌های زیرزمینی استان کاسته شده است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای البرز اظهار کرد: ۲۰ گروه گشت و بازرسی در سطح استان مشغول پایش و ردیابی تخلفات مربوط به منابع آبی هستند و با هماهنگی مراجع ذی‌ربط، به‌طور جدی با متخلفان برخورد خواهد شد.

اجرای طرح تغذیه مصنوعی برای نجات آبخوان‌ها

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان البرز نیز گفت: طرح تغذیه مصنوعی دشت‌های هشتگرد و نظرآباد، از سال۸۰ در دو فاز و با هدف انتقال آب‌های جاری و آب رودخانه کردان به سفره‌های آب زیرزمینی استان و پیشگیری از آثار تخریبی سیلاب‌ها به اجرا درآمده است.

داوود نجفیان افزود: این پروژه با تغذیه ۵/۸ میلیارد مترمکعب آب در سال، نقش مهمی در تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی استان به‌خصوص در دشت هشتگرد و نظرآباد دارد که سال گذشته به بهره‌برداری رسید. علاوه بر این، کمک به کنترل سیلاب‌های رودخانه کردان در فصول پربارش، از دیگر اثرات این پروژه است.

وی ادامه داد: فاز نخست این طرح بین سال‌های۸۰ تا ۹۲ زیر نظر شرکت آب منطقه‌ای استان تهران اجرا شد، اما فاز دوم پروژه از سال۹۲ تاکنون زیر نظر شرکت آب منطقه‌ای البرز اجرا شده است.

نجفیان بیان کرد: مطالعات این پروژه به علت برداشت‌های بی‌رویه آب و بیلان منفی سفره‌های آب زیرزمینی به‌سبب گسترش روز‌افزون فعالیت‌های کشاورزی، باغداری، صنعتی، کارگاهی و توسعه سکنی‌گزینی همراه با ازدیاد جمعیت در دستور کار قرار گرفت.

وی افزود: ساماندهی رودخانه کردان از نظر کنترل فرسایش و حفاظت کناره‌ها در سواحل راست و چپ و حذف موانع مزاحم و بحزان‌زا در طول مسیر رودخانه، پاک‌سازی منطقه از نخاله‌ها و باقی‌مانده سازه‌های تخریب‌شده و فرسوده و تصرفات غیرمجاز از بستر رودخانه، ایمن و زیباسازی پشت سازه‌های حفاظت سواحل برای استفاده مردم و اشتغال‌زایی برای روستاییان و سایر قشر‌ها از اهداف اجرای این پروژه است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان البرز با ابراز نگرانی شدید از وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی استان گفت: در واقع ذخیره‌های آیندگان استان در زمان کنونی به مصرف رسیده و اگر فرهنگ‌سازی لازم در زمینه مصرف و مقابله با حفر چاه‌های غیرمجاز صورت نگیرد، تنش آبی البرز تشدید خواهد شد که در آن صورت فاجعه‌بار است.

گفتنی است طرح تغذیه مصنوعی دشت فردیس نیز یکی دیگر از اقداماتی است که مراحل تکمیلی خود را می‌گذارند. با افتتاح این طرح، سالانه بیش از ۶۰میلیون مترمکعب آب به سفره‌های زیرزمینی استان البرز تزریق می‌شود.

علاوه‌بر این، اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان داری در شرایط کنونی برای نجات سفره‌های آب زیرزمینی، اقدام موثری به‌شمار می‌رود که کارشناسان امور آب استان البرز نیز بر توسعه این پروژه‌ها تأکید دارند. با این حال نکته حائز اهمیت در خصوص مهار تنش آبی در البرز، انسداد چاه‌های غیرمجاز، فرهنگ‌سازی برای مصرف بهینه آب در بخش‌های شرب، کشاورزی، صنعت و دیگر مصارف است. اگر مردم و به‌خصوص کشاورزان و باغداران، مصارف آب را مدیریت کنند و در بخش شرب نیز به استاندارد‌ها توجه شود، می‌توان به ذخیره آب برای آیندگان در استان البرز و سایر مناطق کشور امیدوار بود. در عین حال، برخورد قاطع با عوامل حفاری چاه‌های غیرمجاز، مهم‌ترین اقدام برای مدیریت منابع آبی است.

لازم به ذکر است ایجاد شبکه جامع آب در استان البرز با نام «رینگ سراسری»، طرحی مطلوب و ارزشمند است که اکنون توسط دستگاه‌های اجرایی در دست اقدام قرار گرفته. اگر این طرح که بخشی از آن اجرایی شده، در اسرع وقت محقق شود، می‌توان در بخش شرب و صنعت وضعیت آبی استان را مدیریت کرد و مناطقی مانند اشتهارد که با بحران کم‌آبی مواجه هستند، از این وضعیت نجات می‌یابند.


شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از سبزینه، تاریخ انتشار: ۲ تیر ۱۴۰۰، کد خبر: sabzineh.org، ۹۶۹۸۴