چرایی رکوردشکنی ۱۰ ساله افت تحصیلی در کشور

زمانی که رضامراد صحرایی در یک سخنرانی از رسیدن نظام آموزشی کشور به قله و الگوی جهانی شدن آن حرف زد، اکثر کارشناسان حوزه آموزش و پرورش این سوال برای‌شان پیش آمد که آیا واقعاً منظور همین نظام آموزشی است که حالا هم رکورد افت تحصیلی را شکسته و هم رکورد افزایش آمار ترک تحصیل دانش‌آموزان را؟ مراد صحرایی زمانی چنین ادعایی کرد که بر اساس آمار مرکز پژوهش‌های مجلس، افت تحصیلی در سال‌های ۱۴۰۱-۱۴۰۲ در کشور طی ۲۵ سال گذشته بی‌سابقه بوده است. این روند، اما کنترل نشد و حتی در سال ۱۴۰۳ هم با اعلام معدل ۱۰ و نیم دانش‌آموزان پایه‌های دهم و یازدهم و دوازدهم، این واقعیت تلخ یک بار دیگر خود را نشان داد. اگر بخواهیم به دلایل افت تحصیلی و ترک تحصیل دانش‌آموزان نگاه کنیم و به یک جمع‌بندی کلی برسیم، باید بگوییم نبود عدالت آموزشی، نادیده گرفتن پرورش در کنار آموزش، برخورد‌های سلیقه‌ای و ایدئولوژیک در انتخاب معلم به‌علاوه عاملی مانند فقر عمده‌ترین عوامل بروز این آمار‌های فاجعه‌بار در نظام آموزشی ما هستند.

شعارسال: بر اساس آمار‌های رسمی و غیررسمی، روند افت تحصیلی در کشور از ۱۰ سال گذشته آغاز شده و شدت گرفته است، اما این روند با ورود ویروس کرونا به کشور شتاب بیشتری گرفت و البته حتی بعد از تمام شدن پاندمی و برخلاف ادعا‌های مسئولان آموزش و پرورش، این روند نه‌تن‌ها کندتر نشد که رکورد‌های تازه‌ای از خود به جا گذاشت.
زمانی که رضامراد صحرایی در یک سخنرانی از رسیدن نظام آموزشی کشور به قله و الگوی جهانی شدن آن حرف زد، اکثر کارشناسان حوزه آموزش و پرورش این سوال برای‌شان پیش آمد که آیا واقعاً منظور همین نظام آموزشی است که حالا هم رکورد افت تحصیلی را شکسته و هم رکورد افزایش آمار ترک تحصیل دانش‌آموزان را؟ مراد صحرایی زمانی چنین ادعایی کرد که بر اساس آمار مرکز پژوهش‌های مجلس، افت تحصیلی در سال‌های ۱۴۰۱-۱۴۰۲ در کشور طی ۲۵ سال گذشته بی‌سابقه بوده است. این روند، اما کنترل نشد و حتی در سال ۱۴۰۳ هم با اعلام معدل ۱۰ و نیم دانش‌آموزان پایه‌های دهم و یازدهم و دوازدهم، این واقعیت تلخ یک بار دیگر خود را نشان داد. اما مساله اینجاست که چه عواملی باعث بروز چنین اتفاقاتی در حوزه آموزش و پرورش کشور شده است. شاید پاندمی کرونا و ناآشنایی نظام آموزشی ما با آموزش مجازی و دسترسی‌نداشتن تمام دانش‌آموزان به وسایل مانند گوشی تلفن همراه و تبلت یکی از دلایل باشد، اما این روند خیلی قبل از پاندمی کرونا آغاز شده و درست دو سال بعد از پایان یافتن همه‌گیری کرونا رکورد شکسته است.

نگاهی به آمار‌های رسمی ترک تحصیل از ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۳
بر اساس آمار‌هایی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده، تعداد دانش‌آموزانی که ترک تحصیل کرده‌اند در سال‌های ۱۳۹۳-۱۳۹۴ عددی بالغ بر ۳۴۷ هزار و ۲۰۳ نفر بوده است. همین آمار در سال‌های ۱۳۹۸-۱۳۹۹ کاهشی ۲۲ درصدی پیدا کرده و به ۲۷۰ هزار و ۵۵۵ نفر رسیده است. اما در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ این آمار با رشد سه درصدی به ۲۷۹ هزار و ۱۹ نفر افزایش یافته است.

در بخش دیگری از همین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، آمار افرادی که در سال تحصیلی ۱۳۹۴-۱۳۹۵ ترک تحصیل کرده‌اند در تمامی مقاطع تحصیلی به ۸۶۲ هزار و ۷۷۷ نفر رسیده که البته در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ این عدد با رشد ۲۶ درصدی به ۹۱۱ هزار و ۲۷۲ نفر افزایش پیدا کرده است. اما آمار‌های روی کاغذ در سال تحصیلی ۱۰۳-۱۴۰۴ از بازماندن ۷۹۰ هزار دانش‌آموز از تحصیل خبر می‌دهند؛ آماری که به عقیده کارشناسان، نمی‌تواند دقیق باشد و البته همین آمار هم در بین جمعیت ۱۶ میلیون نفری دانش‌آموزی کشور رقمی نگران‌کننده و فاجعه‌بار است.

افت تحصیلی و ترک تحصیل به عوامل متعددی بستگی دارد
علی میرزایی، کارشناس آموزش و پژوهشگر اجتماعی، دراین‌باره می‌گوید: «نمی توانیم یک عامل را به‌تن‌هایی باعث بروز چنین آمار‌های تلخی بدانیم. وقتی از افت تحصیلی و ترک تحصیل دانش‌آموزان حرف می‌زنیم مسائل زیادی می‌توانند در این زمینه دخیل باشند. اگر بخواهیم مساله را به دوران کرونا محدود کنیم، باید بگوییم بی‌تجربه بودن سیستم آموزشی ما در مواجهه با آموزش مجازی یکی از دلایل عمده افت تحصیلی در دوران پاندمی بوده است. از طرف دیگر دسترسی‌نداشتن تمام دانش‌آموزان به وسایل الکترونیک عامل افزایش ترک تحصیل در سال‌های پاندمی بوده است.»

او می‌افزاید: «متاسفانه ما هم در زمینه آموزش نیروی معلم مسلط بر تدریس در فضای مجازی دچار مشکلات عدیده بوده و هستیم و همین امر باعث شد روند افت تحصیلی در زمان پاندمی کرونا و مجازی شدن کلاس‌های درس سرعت بیشتری بگیرد؛ هم ناآشنایی با نحوه تدریس در کلاس‌های مجازی این کلاس‌ها را به محلی برای تولید محتوای طنز در فضای مجازی تبدیل کرده بود. از یک طرف هم دانش‌آموزانی بودند که به دلیل محرومیت حتی توان حضور در همین کلاس‌های مجازی را نداشتند.»

این پژوهشگر اجتماعی توضیح می‌دهد: «اما مساله اینجاست که افت تحصیلی در کشور ما قبل از پاندمی کرونا و در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ آغاز شد. در آن زمان تغییر در روند آموزشی کشور و جابه‌جایی‌هایی که صورت می‌گرفت یکی از دلایل این افت تحصیلی بود. از سوی دیگر در همان سال‌ها بود که اولین اعتراضات فرهنگیان به معیشت آغاز شد.»

میرزایی می‌گوید: «از طرف دیگر تبعیضی که بین دانش‌آموزان مدارس دولتی و غیرانتفاعی روزبه‌روز بیشتر و عیان‌تر می‌شد یکی دیگر از علل دلزدگی و افت تحصیلی دانش‌آموزان به‌خصوص در مدارس دولتی بود. ضمن اینکه خدمات آموزشی هم به دلیل همان نارضایتی‌های معیشتی به طرز چشمگیری افت کیفیت پیدا کرد.»

ترک تحصیل و افت تحصیلی در سایه فقر
این کارشناس آموزش در بخش دیگری از توضیحات خود به مساله فقر و تاثیر آن بر افزایش میزان ترک تحصیل و همچنین افت تحصیلی دانش‌آموزان اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «ما نمی‌توانیم در هیچ موردی از مسائل و مشکلات اجتماعی مساله فقر را نادیده بگیریم. ترک تحصیل و افت تحصیلی هم به‌نوعی آسیب و مشکل اجتماعی هستند.»

او اضافه می‌کند: «رکوردشکنی ترک تحصیل در کشور ما طی دو سال گذشته به طور واضح نشان از ناتوانی مردم در تامین هزینه‌های آموزشی فرزندان‌شان دارد. مساله فقط طلب پول کردن مدارس از اولیای دانش‌آموزان نیست؛ مساله تهیه ملزومات مدرسه مانند کیف و لباس فرم و البته کتاب و دفتر است که تورم افسارگسیخته باعث شده بسیاری از خانواده‌ها توان تامین این ملزومات را نداشته باشند.»

افت تحصیلی و استفاده از نیروی غیرمتخصص در مدارس
علی میرزایی در ادامه به مساله افت تحصیلی به طور اخص اشاره می‌کند و می‌گوید: «متاسفانه آخرین آماری که از میانگین معدل دانش‌آموزان تهیه شده فاجعه‌بار است. اما این مساله هم دلایل خاص خودش را دارد. طی سال‌های گذشته به‌خصوص از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ ما با اخراج معلمان باتجربه و رد صلاحیت معلمان باسابقه در آموزش و پرورش مواجه بودیم. این اتفاق در حالی رخ داد که معلمان بی‌تجربه و بعضاً فارغ‌التحصیلانی که هیچ آموزشی برای اداره کلاس درس و نحوه انتقال مفاهیم به دانش‌آموزان ندیده بودند جای این معلمان را گرفتند.»

او ادامه می‌دهد: «بیشترین آسیب را هم در این میان مدارس دولتی متحمل شدند، چون مدارس غیرانتفاعی می‌توانند از معلمان خارج از چارچوب آموزش و پرورش هم استفاده و با عناوین حق‌التدریسی و... از آن‌ها دعوت به کار کنند. اما در مدارس دولتی چنین امکانی وجود ندارد. طی این بازه زمانی، معلمانی به مدارس دولتی راه یافتند که حتی نحوه صحیح برخورد با دانش‌آموز را هم نمی‌دانستند چه برسد به اینکه بخواهند در تدریس موفق عمل کنند.»

این کارشناس آموزش در آخر می‌گوید: «در مجموع اگر بخواهیم به دلایل افت تحصیلی و ترک تحصیل دانش‌آموزان نگاه کنیم و به یک جمع‌بندی کلی برسیم، باید بگوییم نبود عدالت آموزشی، نادیده گرفتن پرورش در کنار آموزش، برخورد‌های سلیقه‌ای و ایدئولوژیک در انتخاب معلم به‌علاوه عاملی مانند فقر عمده‌ترین عوامل بروز این آمار‌های فاجعه‌بار در نظام آموزشی ما هستند.»