شعار سال: روز صفر آبی روزی هست که ذخایر آب قابل استفاده یک شهر یا منطقه به‌میزانی کاهش یابد که آب لوله‌کشی برای مردم قطع شده و فقط از طریق سهمیه‌بندی (مثلاً از تانکر‌ها یا مراکز توزیع آب) به شهروند‌ها آبرسانی صورت گیرد.این اصطلاح اولین بار وقتی که برای شهر "کیپ‌تاون" در آفریقای جنوبی در سال ۲۰۱۸ اعلام شد مورد توجه همگان قرار گرفت. یعنی مخازن آب شهر در آستانه خالی شدن بوده و ممکن بود آب لوله‌کشی برای میلیون‌ها نفر قطع شود. با شروع پاییز، نه‌تنها تهران از وضعیت تنش آبی عبور نکرده، بلکه به مراتب تنش آبی پاییز می‌تواند از تنش آبی تابستان شدیدتر باشد؛ بهتر است قبل از رسیدن به روز بحران، اقدامات پیشگیرانه انجام شود و همچون یک شهر پرآب و بدون تنش، به ادامه مصرف آب نپرداخت.

بحران بزرگ آب کیپ‌تاون که به «روز صفر آبی» معروف شد، در سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸ به اوج رسید. خشکسالی از حدود ۲۰۱۵ شروع شده بود، اما در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ ذخایر سد‌ها به پایین‌ترین سطح تاریخی رسیدند. در اوایل ۲۰۱۸ شهرداری کیپ‌تاون اعلام کرد که شهر تا چند ماه دیگر به «روز صفر» می‌رسد (روز تخمینی ابتدای آوریل ۲۰۱۸ تعیین شد). اما با اجرای محدودیت‌های شدید مصرف و همچنین بارش‌های مناسب در نیمه دوم ۲۰۱۸، شهر توانست از رسیدن به «روز صفر» جلوگیری کند.

تفاوت تهران با کیپ‌تاون چیست؟

تهران اولین تفاوت عمده‌ای که با شهر کیپ‌تاون دارد، این است که یک شهر چندمنبعی برای تأمین آب است که به جز ۵ سد تأمین‌کننده آب سطحی، از منابع زیرزمینی نیز برای تأمین آب بهره می‌گیرد.پس هرچه به‌خاطر خشکسالی‌ها و کم‌بارشی‌ها از منابع سد‌های تهران کاسته شود، با جایگزینی منابع آب زیرزمینی، کمبود‌های فعلی تاحدودی جبران می‌شود؛ پس روز صفر آبی برای تهران مطرح نیست.اما این به‌معنای آن نیست که وضعیت تهران مخاطره آمیز نیست، ذخایر سد‌های تهران که در تابستان سال جاری به پایین‌ترین حد تاریخی خود رسیده بودند و تهران خشک‌ترین تابستان نیم‌قرن اخیر را تجربه کرد، در دو ماهه پایانی تابستان مصرف شدند و با عدم آغاز بارش‌های پاییزی، اکنون سد‌های تأمین کننده آب تهران در وضعیت نامناسبی قرار دارند.

منابع زیرزمینی نیز اگرچه به‌کمک تأمین آب تهران می‌آیند، اما به‌دلیل سال‌ها برداشت نامتعارف و غیربهینه، محدودیت‌هایی در مسیر حفر‌های چاه‌های جدید و عمیق‌تر کردن چاه‌های موجود دارند و این‌طور نیست که ۱۰۰ درصد کاهش از منابع سطحی را بتوان با منابع زیرزمینی پوشش داد. ضمن‌آنکه مسائل مربوط به کیفیت آب هم اجازه افزایش سهم منابع زیرزمینی را در مواردی نمی‌دهد.

چرا شهر کیپ‌تاون به روز صفر آبی نرسید؟

در شهر کیپ‌تاون آفریقای جنوبی برای جلوگیری از رسیدن به روز صفر آبی، اقدامات پیشگیرانه متعددی انجام شد.
*** محدودیت مصرف آب خانگی و قوانین تشویقی/تنبیهی: تعیین سقف مصرف برای هر نفر؛ ابتدا حدود ۸۷ لیتر در روز، بعد کاهش تا حدود ۵۰ لیتر به ازای هر نفر در روز.

*** ممنوعیت استفاده غیرضروری از آب: پر کردن استخرها، شستشوی ماشین‌ها و باغ‌ها با منابع آب شهری ممنوع شد.

*** افزایش تعرفه آب و جریمه برای مصرف‌کننده‌های پرمصرف: علی‌رغم اینکه مصرف خانگی کاهش یافت، کسانی که بیشتر مصرف می‌کردند با هزینه بیشتر یا محدودیت‌های بیشتری مواجه شدند.

*** کاهش فشار در شبکه آبرسانی و بهبود زیرساخت‌ها: فشار آب شبکه را پایین آوردند تا اتلاف آب از لوله‌ها کاهش بیابد.

*** تعمیر و نگهداشت شبکه لوله‌ها برای کاهش نشت‌ها

*** کمپین‌های اطلاع‌رسانی گسترده: رسانه‌ها، تابلوها، مقایسه مصرف منطقه‌ها، هشدار درباره زمان باقی‌مانده مخازن.

*** مشارکت مردم در صرفه‌جویی و رفتار روزمره‌شان: کوتاه‌تر دوش گرفتن، کمتر شستشو، استفاده از آب خاکستری، کاهش مصرف برای شست‌وشوی بیرونی و غیرضروری

*** استفاده از منابع جایگزین و برنامه‌ریزی بلندمدت

*** آبیاری کمتر در بخش کشاورزی، محدود کردن سهم آن از استفاده آب در سد‌ها

*** پروژه‌هایی برای استفاده مجدد از آب (re-use): تصفیه فاضلاب، برنامه‌ی آب جدید برای تأمین میلیون‌ها لیتر آب اضافی از منابع مختلف مثل آب زیرزمینی، آب دریا، و غیره.

*** پاک‌سازی گیاهان مهاجم مصرف‌کننده‌ی زیاد آب در حوزه‌ تأمین آب سد‌ها

*** تعیین مراحل و مقررات اضطراری و برنامه روز صفر

*** تعریف مراحل محدودیت مصرف (Level ۱ تا Level ۷) برای بازرسی و اعمال محدودیت‌ها به تدریج.

*** آمادگی لجستیکی برای توزیع آب در نقاط خاص اگر روز صفر فرابرسد.

خطر جیره‌بندی پاییزه آب برای تهران

اگرچه روز صفر آبی برای تهران متصور نیست، اما "جیره‌بندی آب" در تهران کمتر از "روز صفر آبی" نخواهد بود و در صورت ادامه وضعیت فعلی که به‌نظر می‌رسد ارگان‌های دولتی مربوطه تنش آبی پاییز را جدی نگرفته و اطلاع‌رسانی‌ها آنقدر افت کرده که مردم در چنین شرایطی، مصارف عادی خود را دارند و ظاهر شهر هم با شرایط تنش‌آمیز فعلی هیچ همسویی ندارد، آبیاری فضای سبز شهری حتی روی آبیاری آسفالت‌ها هم ادامه دارد، رسیدن به روز جیره‌بندی آب (ساعت‌ها قطعی مستمر در برخی مناطق با برنامه‌ریزی) و یا قطعی‌های ناشی از افت شدید فشار آب شبکه، آنطور که در میانه تابستان شاهد بودیم، در روز‌های پایانی مهرماه، بعید به‌نظر نمی‌رسد.

ضرورت استفاده از تجارت "کیپ‌تاون" برای تهران

در مدیریت وضعیت آبی سال ۲۰۱۸ شهر کیپ‌تاون، می‌توان این تجارب را برای نرسیدن به شرایط روز صفر آبی و جلوگیری از تشدید بحران، مشاهده کرد و به‌کار بست.پیش‌آگاهی و برنامه‌ریزی پیشگیرانه: نباید منتظر رسیدن به بحران شد؛ باید قبل از کمبود شدید آب برنامه‌ی جایگزین منابع آب، مدیریت تقاضا و زیرساخت‌ها آماده باشند.

بهینه‌سازی مصرف آب در بخش‌های مختلف:

 بخش خانگی و شهری: قوانین محدودیت مصرف، تعرفه‌های پلکانی، آموزش عمومی

 بخش کشاورزی: تغییر روش‌های کشاورزی، کاشت محصولات مقاوم به خشکی، آبیاری مدرن

*** مشارکت مردم و اطلاع‌رسانی: ایجاد حس اضطرار و مسئولیت مشترک؛ اطلاع‌رسانی شفاف و مرتب درباره وضعیت ذخایر، مصرف منطقه‌ای، هشدار‌ها

*** تنوع منابع آب: استفاده از آب‌های خاکستری، فاضلاب تصفیه شده

*** اصلاح زیرساخت‌ها: تعمیر و نگهداشت لوله‌ها برای جلوگیری از نشت؛ بهبود شبکه توزیع، کاهش فشار آب به موقع، سیستم‌های مدیریت فشار

*** مقررات و مشوق اقتصادی؛ تعرفه‌گذاری هوشمندانه: بالاتر کردن قیمت برای مصرف زیاد، پشتیبانی برای کسانی که امکان صرفه‌جویی سختی دارند؛ جریمه و ممنوعیت استفاده‌ی غیرضروری

*** انعطاف در مدیریت بحران: سیاست‌ها باید قابل تعدیل باشند؛ وقتی بارندگی یا وضعیت بهتر می‌شود، محدودیت‌ها را تغییر داد؛ وقتی وخامت بیشتر شد، اقدامات شدیدتری اعمال کرد.

کم‌توجهی عمومی به مسئله امروز تهران

با شروع پاییز، نه‌تنها تهران از وضعیت تنش آبی عبور نکرده، بلکه به مراتب تنش آبی پاییز می‌تواند از تنش آبی تابستان شدیدتر باشد، آنچه مسئولان را نسبت به شرایط تنش آمیز پاییزه، خوش‌بین کرده و سطح اطلاع‌رسانی‌ها کاهش یافته و حتی فشار آب شبکه در تهران نسبت به دوماه قبل، تعدیل شده، این است که میزان مصارف آب با کاهش دمای هوا کاهش نسبی داشته، اما به‌موازات آن، ذخایر آب سد‌ها نیز کاهش نسبی داشته و این مسئله می‌تواند در صورت به‌تأخیر افتادن بارش‌های موثر پاییزی، تشدیدکننده تنش آبی در تهران باشد.

بهتر است قبل از رسیدن به روز بحران، اقدامات پیشگیرانه در تهران انجام شود و همچون یک شهر پرآب و بدون تنش، به ادامه مصارف افسارگسیخته آب خانگی، شهری و ... نپرداخت.

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال،برگرفته از تسنیم. منتشره در تاریخ 11 مهرماه 1404. کدخبر:3414393 . https://www.tasnimnews.com.