شعار سال: براساس گزارش
سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی
که اکنون در حدود 100 میلیارد دلار در سال است، در سال ٢٠٥٠ میلادی به رقم پنج
تریلیون دلار خواهد رسید.
کشور ایران با داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم جهان و داشتن تنوع گیاهی بیشتر از قاره
اروپا، هماکنون تنها 600 میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به خود
اختصاص داده است که از این مقدار نیز بخش عمدهای مربوط به صادرات زعفران به میزان
250 تا 450 میلیون دلار است که بهطور عمده در شهرستان قائن در استان خراسان جنوبی
کشت میشود.
در مجموع سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی به یکدرصد نیز نمیرسد و تنها
شش دهم درصد است.
استفاده از فرآوردههای گیاهان اعم از ساقه، ریشه، گل، میوه آنها تا صمغ و
شیرابه، رزین و سایر فرآوردههای زیستی که مصارف دارویی و صنعتی و خوراکی دارند،
بهرهبرداری از محصولات فرعی جنگل و مرتع نامیده میشود که از دیرباز در کشورهای
جهان ازجمله در کشور ایران نیز مرسوم بوده است. بدیهی است اهداف زیستشناختی و بومشناختی
مانند تولید بذر علوفه در قسمت مراتع یا استفاده از چوب و درختان در جنگل مشمول
این تعریف نمیشود، با این تعریف استفاده از چوب و سلولز در بخش جنگل و ارزش علوفهای
گیاهان در بخش مرتع را چه در شکل صنعتی یا سنتی آن بهرهبرداری اولیه یا اصلی و
بهرهمند شدن از سایر خواص و ارزش آنان مانند استفاده از مصارف دارویی یا صنعتی را
بهرهبرداری ثانویه یا فرعی طبقهبندی میکنند. خاستگاه گیاهان دارویی و محصولات فرعی،
گستره سبز جنگلها و مراتع و منبع درآمد خانوارهای بسیاری در مناطق روستایی و
عشایری است که بهرهبرداری از طبیعت و بهتبع آن صادرات محصولات فرعی جنگلی و
مرتعی باید با حفظ و توسعه این مجموعه زنده که در مجموع بومسازگانهای شکنندهای
دارند همراه باشد.
کارشناس محصولات فرعی جنگلی و مرتعی گفت: استفاده دارویی از گیاهان جنگلهای شمال
به دو بخش گونههای «درختی و درختچهای» و گونههای «مرتعی، علفی و بوتهای» تقسیم
میشود.
عیسی بوداغی افزود: گونههای درختی و درختچهای شامل ازگیل، انار جنگلی، انجیر،
انگور فرنگی خاردار (گالِش انگور)، تمشک، پسته، سرو کوهی، جل، خاس، خُرْمندی،
دارواش، دغْدغک، ریشْبُز، زالزالک، زرشک، سیب جنگلی، شاهبلوط، شمشاد، شیرخِشت،
فندق، عُنّاب، کولهخاس، گردو، گلابی جنگلی، گوجه جنگلی، گون، لیلکی (Lilaki)، نسترن جنگلی،
نمدار و هفتکول است.
این کارشناس اظهار داشت: در بین گیاهان مرتعی، علفی و بوتهای، گونههایی همچون
پلم، اِکلیل کوهی، آویشن، بادرنْجْبُویه، بارْهنگ، باریجه، بنفشه، بذرُالبنج و
بُومادران از گیاهان شاخص به شمار میروند. وی در بیان برخی از استفادههای دارویی از
گیاهان جنگلهای شمال یادآور شد: از تمام گل، برگ، پوست شاخه و ریشه، پوست میوه و
دانه، عصاره و آب انار استفاده درمانی میشود و عصاره پوست درخت و پوست ریشه انار
بهدلیل وجود آلکالوئیدها ضد انگل است.
بوداغی ادامه داد: برگ درخت جل و فرآوردههای آن در داروخانهها با نام لوریه سریز
عرضه میشود و آب مقطر آن دارای خاصیت ضد تشنج و تسکیندهنده سرفه است و در هنگام
تنگی نفس، سیاهسرفه، تنجِشهای (اسپاسمهای) دردناک معده و روده، استفراغ و بیخوابی
مصرف میشود.
وی اضافه کرد: از شیرخشت، مادهای به نام «مان» بهدست میآید که برای رفع تشنگی
و قطع تبهای غیرعفونی استفاده میشود و مصرف عُنّاب، آرامکننده اعصاب و مقوی
عمومی بدن است.
این کارشناس افزود: آبِ پوست سبز گردو برای التیام زخم و شستوشوی آن و بیماریهای
پوستی و قارچی و اِگزما مفید است.
به گفته وی، دم کرده گل درختِ نمدار بهصورت دهان شویه، برای رفع التهاب مخاط
دهان مفید است و گیاه پلم، خاصیت ضدعفونیکننده و التیامدهنده زخم دارد. این کارشناس گفت: ریشه گیاه باباآدم، دفعکننده
اسید اوریک و پایین آورنده قند خون است و برگ بارْهنگ، برای التیام زخم استفاده میشود. به گفته کارشناسان، بهرهبرداری از گیاهان
دارویی بدون داشتن طرح و برنامه مشخص و علمی، باعث آسیب رسیدن به طبیعت و حتی
انقراض آن گیاه میشود. بنابراین برنامهها و اهداف در بهرهبرداری از گیاهان
دارویی باید روشن باشد و از کار بیبرنامه خودداری شود. یک مدرس مجتمع منابع طبیعی کلارآباد در اینباره
گفت: مهمترین اصل در بهرهبرداری از گیاهان دارویی جنگل و مرتع، اصل بهرهبرداری پایدار
یا اصل استمرار تولید است.
مصطفی عبدالله پور افزود: باید به اندازهای از گیاهان دارویی برداشت شود که نه
تنها به ادامه حیات آن گیاه لطمهای وارد نشود، بلکه بتواند رویش آن را بهبود بخشد. وی اظهار داشت: برداشت بیش از رویش باعث
ایجاد بیتعادلی در ساختار گیاه یا در جامعه گیاهی و حتی زنجیره محیط زیست میشود. او تأکید کرد: بهرهبرداری از گیاهان دارویی
باید در سال، مقدار ثابتی باشد و اصل حفظ و احیاء و توسعه در آن رعایت شود و بهصورت
معدن به آن نگاه نشود.
عبداللهپور یادآور شد: تاکنون در عرصه جنگلها و مراتع، طرحهای جنگلداری و مرتعداری
فقط برای برداشت چوب و علوفه تهیه میشد و درباره محصولات غیرچوبی و گیاهان دارویی
کار زیادی نشده است.
وی بیان کرد: با توجه به تنوع گیاهان دارویی و تنوع اقلیمی و متفاوت بودن وضع
اقتصادیـ اجتماعی بهرهبرداران و کمبود اطلاعات، تنظیم چارچوب و دستور جامع و بینقص
برای آینده نزدیک، مشکل به نظر میرسد؛ اما میتوان اصول کلی برای آن برشمرد. او با تأکید بر اینکه زمان و مقدار برداشت
از گیاه باید مشخص باشد، تأکید کرد: گیاهان دارویی جنگلها و مراتع را براساس
تأثیر بهرهبرداری بر حفظ و توسعه گیاه به سه دسته تقسیم میکنند. عبداللهپور توضیح داد: دسته اول محصولاتی
هستند که بهرهبرداری از آن تأثیر نامطلوبی بر روی گیاه یا جامعه گیاهی ندارد؛
زیرا پراکنش جغرافیایی و زمان محصولدهی آنها گسترده است که گلگاوزبان، خطمی،
خاکشیر، و قُدُّومه از این نوع هستند.
مدرس مجتمع منابع طبیعی کلارآباد افزود: دسته دوم گیاهانی با پراکنش محدود یا گلدهی
همزمان مانند ثعلب و آویشن و لاله واژگون هستند که بهرهبرداری بیحساب، زادآوری
آنها را به خطر میاندازد و بهطور کلی نباید برداشت تجاری شوند. وی ادامه داد: گروه سوم محصولاتی هستند که با
رعایت اصول و ضوابطی میتوان از آنها بهرهبرداری تجاری کرد، مانند وشا، کتیرا،
سقز، باریجه، آنغُوزه، گلابی جنگلی، علف گاوزبان. کارشناسان میگویند: گلگاوزبان گیاهی بومی
ایران است که فقط در رشتهکوه البرز میروید و نباید با گیاه گاوزبان که در اروپا
و دیگر مناطق میروید و خواص درمانی آن، گاه متضاد با اینگونه است، اشتباه شود. مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری
سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: در نیمرخ شمالی البرز (منطقه
هیرکانی) 46 گونه درختی و درختچهای و 81 گونه علفی در 56 خانواده در بخش گیاهان
دارویی و محصولات فرعی شناسایی شده که روستاییان حاشیه جنگل و مرتع آنها را بهطور
سنتی بهرهبرداری و به بازار عرضه میکنند. محمدعلی معصومی افزود: گونههایی که دارای
رویشگاه طبیعی انبوه و نیمهانبوه و گاه تُنُک در مناطق جنگلی و مرتعی هستند برحسب
فراوانی نسبی آنها بهرهبرداری سنتی میشوند و قسمتی از معاش مردم منطقه را تأمین
میکنند.
تعدادی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی در حال حاضر در بازار و اغلب در بازار
تهران و شهرستانهای تابع شمال کشور همواره دارای توجیه اقتصادی بوده است و طی
سالیان متمادی بهرهبرداری میشود.
این مسئول سازمان جنگلها بیان کرد: میوه درخت خُرمندی برای تهیه دوشاب و مصارف
خوراکی؛ میوه گوجه جنگلی برای تهیه رب و لواشک؛ میوه ازگیل برای تهیه رب و ترشی
استفاده میشود.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور
گفت: میوه زرشک ضمن استفاده محلی و سنتی برای تهیه مربا و پختن پلو بهصورت انبوه
در مازندران جمعآوری و به مراکز مصرف در تهران و شهرهای شمالی کشور ارسال میشود. معصومی بیان کرد: برداشت میوه شاهبلوط به
دست افراد بومی در منطقه امامزاده ابراهیم گیلان بهصورت یک حرفه درآمده است و در
فصل بذردهی درختان جنگلی و همچنین درختان کاشته شده افراد در محوطههای مسکونی و
باغها آن را جمعآوری میکنند و به بازار مصرف در شهرستانها ازجمله شهرستان رشت
عرضه میشود و استفاده آن بهصورت تنقلات است. معصومی افزود: میوه پسته جنگلی یکی دیگر از
محصولات فرعی است که رویشگاه اینگونه در شهرستان مراوه تپه در شرق استان گلستان
است و بهرهبرداری از آن به دست بهرهبرداران محلی با انعقاد قرارداد با اداره کل
منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان انجام میشود و یکی از مواد اولیه تولید
شیرینی است.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور
گفت: درباره سرشاخه همیشک و شمشاد گفت: با توجه به ممنوعیت بهرهبرداری از این دو
گونه در جنگلهای شمال کشور، بهدلیل زیبایی خاص شاخه و برگِ این دو گونه، برای
تزئین دستهگل استفاده میشود.
او ادامه داد: این دو گونه از جنگل جمعآوری و به گلفروشیها عرضه میشود؛ البته
درباره همیشک با توجه به قدرت زیاد جستدهی در صورت برنامهریزی و اعمال نظارت
صحیح در برداشت آن میتوان از اینگونه بهرهبرداری اصولی کرد که در این صورت ضمن
تأمین نیاز بازار، حفظ و حراست هم میشود و از بهرهبرداری غیرمجاز آن جلوگیری میشود.
به گفته معصومی، از میوه درختچه ولیک به صورت خوراکی استفاده میشود؛ ولی گل این
درختچه را جمعآوری و برای مصارف دارویی به عطاریها و مراکز فرآوری گیاهان دارویی
عرضه میکنند.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور
تصریح کرد: از میوه تمشک برای تهیه مربا و شربت و تزئین شیرینی استفاده میشود. او تاکید کرد: ریشه درختچه کولهخاس دارای
مصرف دارویی است؛ ولی مصرف داخلی ندارد و در سالهای گذشته با هدف صادرات جمعآوری
میشد، ولی بهتازگی برای حفظ عرصههای جنگلی که رویشگاههای راش را شامل میشود،
بهرهبرداری آن غیرمجاز اعلام شد و به نظر میرسد در صورت تحقیق لازم در میزان
تأثیر برداشت در زادآوری درختان راش، با توجه به فراوان بودن کولهخاس در
زیرآشکوبِ راشستانها، میتوان از ریشه آن بهرهبرداری کرد. معصومی درباره گیاه والک که نوعی سیر کوهی
خوراکی با نام علمی Allium akaka است،
اظهار داشت: این گیاه که به سبزی کوهی نیز معروف است در شهرستان آمل در مراتع مشجر
کریکچشمه و لاکوه و غرب و جنوب غربی امامزاده قاسم و مراتع اطراف آن دارای
رویشگاه طبیعی به مساحت تقریبی چهار تا پنج هزار هکتار است. مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری
سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور بیان کرد: در بهرهبرداری از محصولات فرعی
و گیاهان دارویی مرتعی با توجه به سرشت گونههای مرتعی، گفتنی است اکثر قریب به
اتفاق اینگونهها دارای خواص دارویی هستند که از قدیم به دست افراد بومی برای
مداوای بیماریهای مختلف مصرف میشد و هماکنون نیز مصارف دارویی دارد. وی افزود: به استثنای تعداد معدودی که مصرف
خوراکی دارند از قبیل زمینساقه، گیاه مُهرسلیمان (شقاقل ایرانی) و میوه کمای
جنگلی یا کوزیره، اغلبِ افراد محلی و روستایی اینگونهها را جمعآوری و برای مصرف
خود یا عرضه به عطاریها و مراکز تهیه گیاهان دارویی استفاده میکنند که ازجمله
مهمترین اینگونهها میتوان باریجه و خشخاش سیاه و آویشن و گلگاوزبان را نام
برد.
معصومی یادآور شد: گیاه باریجه در شمال کشور دارای یک محدوده رویشی در منطقه آمل
است که اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران- ساری با هدف پایش برای
آن طرح بهرهبرداری تهیه کرده است؛ ولی به استثنای موارد محدودی، بهرهبرداری آن
انبوه نشده است و تنها برداشتهای محدود محلی برای مصارف سنتی در آن صورت میپذیرد.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره آویشن اظهار داشت: اینگونه دارای پراکنش بسیار وسیعی در عرصههای مرتعی شمال کشور است که اغلب به دست افراد بومی جمعآوری و برای مصرف محلی و مقداری نیز در بازار شهرهای شمالی عرضه میشود. وی تصریح کرد: گلگاوزبان یکی از فراوانترین گونههای دارویی در شمال کشور است که حتی به دست مردم بومی کشت میشود و افراد بومی و همچنین واسطهها آن را به مراکز تولید فرآوری گیاهان دارویی عرضه میکنند. معصومی یادآور شد: چند گونه دیگر ازجمله چای کوهی، کاکوتی، قُدُّومه، خاکشی (خاکشیر)، گلبابُونه، شاهتره، ریشه گزنه، پونه خودرُو، گُلپر، اِکلیل کوهی، گلبنفشه که اغلب مصرف سنتی دارند، پس از جمعآوری به عطاریها و مراکز فروش گیاهان دارویی در شهرهای مجاور عرضه میگردد. وی درباره مشکلات فرآوری و تولید گیاهان دارویی در شمال کشور گفت: نبود اطلاعات دقیق از مساحت و میزان تولید و نحوه برداشت به دست جنگلنشینان و روستاییان و همچنین ناآگاهی جنگلنشینان از نوع محصولات موجود در جنگلهای حاشیه روستاها از معضلات این بخش است. مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور ادامه داد: نبود بهرهبرداری اصولی و صحیح از این منابع تجدیدشونده در مسیر احیاء و توسعه پایدار و قانونمند نبودن طرحهای مصوب محصولات فرعی و بهتبع عدم دریافت عواید دولت در این خصوص از دیگر مشکلات است. معصومی خاطرنشان کرد: البته در حال حاضر در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران- ساری طرح بهرهبرداری باریجه و در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان طرح پسته جنگلی قازان قایه تصویب شده و بهرهبرداری انجام میشود. وی با اشاره به اینکه مساحت مراتع شمال کشور در حدود سهمیلیون هکتار است پیشنهاد کرد سالانه 500 هزار هکتار از این مراتع در ادارات کل چهارگانه شمال (بخش مرتعی) شناسایی و کار تهیه طرحهای بهرهبرداری و احیا برای آن انجام شود. نظارت بر اجرای طرحهای بهرهبرداری محصولات فرعی و اجرای کارگاههای آموزشی در ادارات کل با تدریس کارشناسان خبره برای شناسایی بیشتر و استفاده بهینه از این محصولات از دیگر کارهای لازم است. معصومی یادآور شد: با توجه به سیاستهای کلان کشور ازجمله سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور مبنیبر اجرای طرحهای جنگلداری چندمنظوره با صرفه اقتصادی، برای کاهش هزینهها و اتلاف وقت و ایجاد اشتغال در جوامع روستایی حاشیه جنگل، احیاء و توسعه و بهرهبرداری علمی و اصولی از این نعمت خداداد ضروری است. در ایران نزدیک به هشتهزار گونه گیاهی میروید که دوهزار و 250 گونه آن خاصیت دارویی و معطر دارد.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار -، شماره: 45562