شعار سال: بشر امروز در یک دوره پیچیده زندگی می‌کند، یکی از مشخصات این دوره تخصصی شدن مسائل و وابستگی افراد به یکدیگر جهت استفاده از تخصص آنها برای تداوم یک زندگی متعادل است. با توجه به سرعت تغییر و پیشرفت در تمام ابعاد زندگی بشر امروز، توجه به کیفیت زندگی تحصیلی دانش‌آموزان نیز یک امر مهم است. وظیفه نهاد آموزش و پرورش به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی در آماده کردن دانش‌آموزانی که عامل توسعه کشور تلقی می‌شوند، برای مواجهه و سازگاری با هزارتوهای تمام نشدنی مقتضیات قرن بیست و یک بسیار حساس و سنگین است. نقش نظام آموزشی امروزه فقط یادگیری و انتقال دانش رسمی نیست، بلکه به همه ابعاد غیر تحصیلی نیز مربوط می‌شود ابعادی که اتفاقاً در سال‌های بعد به وضوح اهمیت خود را در فضای زندگی، کار و خلاقیت به رخ می‌کشد.

اما یکی از بزرگترین چالش‌هایی که سر راه معلمان امروز قد علم کرده این است که چطور تک تک دانش‌آموزان را به موفقیت تحصیلی برسانند. شناسایی عواملی که هم موجب بهبود عملکرد تحصیلی شود و هم سلامت روانشناختی دانش‌آموزان را ارتقا دهد از اهمیت خاص برخوردار است. از جمله این عوامل افزایش تاب‌آوری دانش‌آموزان است. مراد از تاب آوری، فرآیند سازگاری با زندگی استرس‌آمیز و پرچالش به شیوه‌ای است که فرد بتواند با مهارت‌های حمایتی و سازگاری از پس آن برآید. در واقع تاب آوری، ظرفیت تحمل سختی‌ها و اصلاح خود است. تمرکز بر تاب‌آوری به معنای این است که به جای داشتن یک دیدگاه معیوب و تمرکز بر عوامل خطرزا - اینکه مشکلات و خطرات چطور می‌توانند به رشد ناسالم و عدم موفقیت در زندگی تحصیلی و اجتماعی منجر شوند- دیدگاه تاب آورانه و قوت مداری را در پیش گیریم و بر عوامل پیشگیری‌کننده تمرکز کنیم: نقاط قوت شخصی، حمایت‌های رشدی و فرصت‌ها، موقعیت‌های محیطی و ویژگی‌های خانواده‌ها، مدارس، اجتماعات و گروه‌های همسالان که فلاکت‌ها و مشکلات را کاهش و رشد سالم و یادگیری موفقیت‌آمیز را ارتقا می‌دهند.

مدارس تاب آور و مدیریت استرس در کودک و نوجوان

مدارس بعد از خانواده‌ها، محتمل‌ترین محل برای دانش‌آموزان هستند تا آنها شرایطی را تجربه کنند که تاب‌آوری در آنان تقویت شود. جامعه بویژه مدارس باید توجه بیشتری به افزودن منابعی در زندگی کودک کنند که به طور مؤثری با عوامل پرخطر مقابله و عوامل محافظ را تقویت کند. تأکید باید روی روابط شخصی‌تر در محیط مدرسه، همکاری بین خانواده و مدرسه، کشف استعدادهای کودکان و تقویت آنها، قوت بخشیدن به راهبردهای یادگیری، انگیزش، خودکارآمدی، مهارت‌های دانش بنیادی و امیدواری باشد که مشوق سازگاری انسانی باشد.

اما تاریخچه تاب‌آوری و خطرپذیری نشان می‌دهد که مدارس، محیط‌هایی حیاتی برای افزایش ظرفیت تاب آوری، سازگاری با مشکلات و گسترش بسط توانایی‌های اجتماعی، تحصیلی و حرفه‌ای هستند که در زندگی هر فرد ضروری به‌نظر می‌رسند. در این میان برنامه مدارس تاب آور می‌تواند ما را در رسیدن به این هدف یاری کند. از سال 1989 برنامه مدارس تاب آور در دنیا مبتنی بر راه حل‌های اثبات شده مدیریت استرس برای نوجوانان، والدین و مربیان ارائه شدند. این برنامه به معلمان و دانش‌آموزان کمک می‌کند که عوامل استرس زا را کنترل کرده و استرس دانش‌آموزان و فرسودگی معلم را کاهش دهند و جو مثبتی در مدرسه ایجاد کنند. برنامه مدارس بر اساس دیدگاه تاب آوری، مهارت‌های مقابله‌ای مبتنی بر پاسخ و ابزارهای مدیریت زندگی را برای کمک به مربیان و دانش‌آموزان جهت مدیریت استرس روزانه و اثربخشی مثبت بر عملکرد تحصیلی و سلامت دانش‌آموزان، در مدرسه به ارمغان می‌آورد.

این برنامه در جهت شکل‌گیری مدارس بدون استرس فعالیت نمی‌کند، بلکه ابزار مدیریت استرس را در مدارس فراهم می‌آورد که می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند. دانش‌آموزان وقتی فرصت این را داشته باشند که مهارت‌های حل مؤثر مسائل و پردازش اطلاعات را بیاموزند، متعاقباً تاب‌آوری تحصیلی را نیز تجربه می‌کنند، تکالیف خانه را انجام می‌دهند، در فعالیت‌های کلاسی شرکت می‌کنند؛ دنبال فرصت‌های هنری و ورزشی می‌روند و داخل و خارج از مدرسه به فعالیت های تفریحی می‌پردازند. هیچ کسی نمی‌تواند تضمین کند که کودکان با چالش‌های اجتماعی - اقتصادی روبه‌رو نمی‌شوند. با این حال معلمان این امکان را دارند که توانایی دانش‌آموز را برای مقابله با شرایط دشوار بالا برده و به آنها کمک کنند که تاب‌آوری را در خود پرورش دهند.

وقتی مدرسه به دانش‌آموز به چشم خطر نگاه نکند

تاب‌آوری در محیط آموزشی تاب‌آوری تحصیلی نام دارد و آن را به‌عنوان ظرفیت دانش‌آموزان در غلبه بر خطرات حاد و مزمن، چالش‌ها، شکست‌ها و فشارها که به‌عنوان تهدید‌های بزرگ در فرآیند تحصیلی به‌شمار می‌آیند تعریف می‌کنند. از سوی دیگر تاب‌آوری تحصیلی تنها محدود به دانش‌آموزان دارای پیشینه و شرایط نامطلوب نیست، بلکه همه دانش‌آموزان در فرایند تحصیلی خود، سطوحی از عملکرد ضعیف، ناملایمات، چالش‌ها و شکست‌ها را تجربه می‌کنند. تحقیقات نشان داده دانش‌آموزانی که در برنامه تاب‌آوری شرکت می‌کنند در حاضر شدن در کلاس و در نمرات خود پیشرفت دارند، عزت نفس آنها افزایش یافته و احساس استرس کمتری دارند، معنویت آنها افزایش یافته و حافظه آنها نیز عملکرد بهتری دارد و بیشتر «خودراهبر» می‌شوند.

مزیت برنامه تاب‌آوری این است که وقتی محیط محافظ شکل گرفت و فراوانی عوامل محافظ افزایش یافت، جو مدرسه و نحوه مراقبت و همچنین دستاوردهای تحصیلی بچه‌ها بهبود خواهد یافت. در این شرایط دانش‌آموزان آسیب‌پذیری کمتری در مقابل خطر مایل شدن به رفتارهای نامناسب خواهند داشت. در بافت زمینه مدرسه، تاب‌آوری می‌تواند بخوبی باعث تغییر دیدگاه از «خطر- محور» به «کودک – محور» شود. این امر باعث می‌شود که معلمان دست از نگاه به کودکان و خانواده‌هایشان از پس عینک بدبینی بردارند و دیدگاه جامع تری اتخاذ کنند که شامل نقاط قوت و ظرفیت‌های بچه‌ها نیز بشود.

چرا تاب‌آوری برای کودکان ما حیاتی است؟

‌پژوهش‌های مختلف و پژوهشی که از سوی مرکز همیاری برای یادگیری تحصیلی- اجتماعی و هیجانی صورت گرفته است، نشان می‌دهند که یادگیری تحصیلی، اجتماعی و هیجانی از یکدیگر جدا نیستند و تمامی دانش‌آموزان، صرفنظر از اینکه در محیط پرخطر قرار گرفته باشند یا نه، نیاز به ترکیبی از آموزش مهارت‌های تحصیلی، اجتماعی و هیجانی دارند تا بتوانند در دنیایی که قرار است در آن با چالش‌های زیادی روبه‌رو باشند، موفقیت‌آمیز زندگی کنند. با این حال هنوز سیستم آموزشی در درک و اجرای این مفهوم مشکل دارد. در واقع سیستم آموزشی ما با تأکیدی که روی امتحان‌های کوتاه مدت دارد، بیشتر از اینکه عاملی برای کاهش استرس باشد، به میزان استرس می‌افزاید. این هم از دلایلی است که نشان می‌دهد چرا تاب‌آوری برای دانش‌آموزان ما جنبه حیاتی دارد. تاب‌آوری به دانش‌آموزان ما کمک می‌کند نه تنها با نیروهایی که از بیرون در مدرسه به آنها وارد می‌شود و آنها را دچار استرس می‌کند مقابله کنند، بلکه با نیروهای بسیاری که از درون خود مدرسه برمی‌خیزد و بر استرس آنها دامن می‌زنند نیز برخورد مؤثری داشته باشند. کودکان تاب‌آور به لحاظ اجتماعی توانمند بوده و دارای مهارت‌های زندگی مانند حل مسأله، تفکر انتقادی و توانایی برای اقدام هستند. به علاوه بچه‌های تاب آور حس هدفمندی داشته و آینده مثبتی را برای خودشان پیش‌بینی می‌کنند. آنها در مدرسه و زندگی‌شان علایقی خاص و حس هدفمندی و انگیزه برای رسیدن دارند. مدارس توان آن را دارند که تاب‌آوری را در خود ایجاد کنند. حتی اگر موانعی هم برای ایجاد تاب‌آوری در مدارس وجود داشته باشد، معلمان می‌توانند فضای تاب‌آوری را ایجاد کنند فضایی که به‌طور بسیار قوی با موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان در ارتباط باشد. معلمان می‌توانند با تلاش خود بر موانع تاب‌آوری در مدارس غلبه کنند.

پژوهش‌هایی که درباره تاب‌آوری انجام شده‌اند، از حس فوریت و ضرورت حکایت دارند. دلایل بسیاری برای این پدیده وجود دارد. اولاً به علت افزایش پیچیدگی تکنولوژی در اواخر قرن بیستم، تعداد افرادی که با ناملایمات روبه‌رو می‌شوند و تعداد ناملایمات و فجایع، در حال افزایش است و افراد بسیاری در معرض خطرات هستند. کودکان تاب آور دارای ویژگی‌های خاص و با روش‌های خاص درک کردن خود و دنیا هستند که این در نوجوانان و جوانانی که در برخورد با چالش‌ها موفق نبوده‌اند، به آسانی قابل درک و رؤیت نیست. طرز فکری که کودکان درباره خودشان دارند بر رفتارها و مهارت‌های آنها تأثیرگذار است.

از مدرسه استرس زا تا مدرسه استرس زدا

اگرچه مهم‌ترین منبع برای پرورش و بالندگی تاب‌آوری در کودکان و نوجوانان خانواده است اما پس از خانواده، دومین عنصر تأثیرگذار مدرسه است. مدارس ابتدایی و کارکنان آنها نقشی کلیدی در رشد کودکان بازی می‌کنند. از آنجا که تحصیلات اجباری تنها مرحله‌ای مقدماتی برای ورود به یادگیری مادام‌العمر در زندگی و دوران بزرگسالی شایسته است، کیفیت زمانی که کودکان ما در مدرسه سپری می‌کنند - دست کم یک سوم زمان فعالیت روزانه را اشغال می‌کند - بسیار حائز اهمیت است. بواسطه تعلیم و تربیت جامع و دانش‌آموز محور که شامل حال تمام کودکان و نوجوانان شود باید محرک‌ها و فرصت‌های کافی در اختیار آنها قرار بگیرد تا شایستگی‌های مختلف، مهارت‌های زندگی و خوش‌بینی نسبت به زندگی در آنها رشد کند. مدرسه و معلمان برای تمامی‌ کودکان و بویژه آنهایی که خانواده‌هایش قادر به تحقق نقش خود نیستند، فرصت، شانس و مسئولیت دارند که پا پیش بگذارند و اهداف وسیع‌تر آموزشی و مهارتهای زندگی را پوشش دهند. تحقیقات دو محقق - ورنر و اسمیت – نشان می‌دهد در مدارس تاب‌آور معلمان به دفعات به مدل مثبتی برای کودکان تبدیل شده‌اند؛ مدلی که بیرون از حلقه اعضای خانواده کودک قرار داشته است. به علاوه سرگذشت‌های زندگی شخصی بسیاری نشان می‌دهد مدرسه و معلمان چه نقش مهمی‌ ایفا کرده‌اند تا کفه ترازو از خطر به سوی تاب‌آوری سنگینی کند.

از دیدگاه دیگر مدرسه و کلاس درس خود ممکن است سیستمی ‌باشند که کودک را در معرض تهدیدات بسیاری قرار دهند از قبیل طرد، انتقاد، زورگویی و شیوه‌های نامناسب آموزشی. این امر بیانگر نیاز مبرم به ارتقای تاب‌آوری در بافت زمینه مدرسه و ایجاد کلاس‌های تاب‌آور است. توجه خاصی باید به کودکانی مبذول شود که نیازهای خاص داشته، آسیب‌پذیری آنها بیشتر است و ممکن است غفلت یا نادیده گرفتن نیازهای آنها مشکلات جدیدی برایشان به همراه بیاورد. در چنین موقعیتی پرورش تاب‌آوری کار بس دشواری است.

تحقیقات روشن ساخته که روابط مثبت اجتماعی، دیدگاه‌ها و هیجان‌های مثبت، توانایی کنترل رفتار، احساس شایستگی، کلید ارتقای تاب‌آوری در افراد است. چرا یک دانش‌آموز می‌تواند بر موانع غلبه کند و دیگری نمی‌تواند خود را با شرایط وفق دهد؟ چه چیزی سبب می‌شود دانش‌آموزی بر اوضاع اطرافش تسلط داشته باشد و دیگری غرق مشکلاتش شود؟ شناسایی خصوصیات مشترک دانش‌آموزان تاب‌آور می‌تواند نخستین گام برای ساختن تاب‌آوری در دانش‌آموزان باشد.

به‌طور سنتی رویکردهایی که به مشکلات وجود دارد از زاویه پیشگیری به مسأله نگاه می‌کند که به مدل اپیدمولوژیکی سلامت عمومی‌تعلق دارد. در حال حاضر تحقیقات میان فرهنگی درباره تاب‌آوری دیدگاه مسأله را تغییر داده‌اند و از مدل ارتقا تبعیت می‌کنند که بهینه‌سازی نقاط قوت و عوامل تاب‌آوری را برای دانش‌آموزان در معرض خطر تشویق می‌کند. مدرسه تاب آور، مدرسه‌ای است که دانش‌آموزان آن به لحاظ هیجانی، اجتماعی و تحصیلی به‌صورت موفقیت‌آمیز عمل می‌کنند. در این مدرسه تمام عوامل موجود در آن اعم از دانش‌آموزان، والدین، کادر مدرسه و معلمان تحت آموزش قرار می‌گیرند. نتایج اجرای این پژوهش نشان می‌دهد که تاب‌آوری در این نوع مدارس معلمان افزایش و فرسودگی شغلی آنها کاهش یافته، مهارت‌های اجتماعی و تاب‌آوری تحصیلی دانش‌آموزان ارتقا یافته است، در نهایت اینکه اعتماد والدین به مدرسه بیشتر شده و رابطه والدین با کودکان آنها نیز بهبود یافته است. این برنامه آموزشی برای اولین بار در مقطع ابتدایی دو مدرسه دخترانه در منطقه دو شهر تهران و در یکی از شهرستان‌های استان تهران - شهر قدس - اجرا شده است و پیش‌بینی می‌شود که بتوان در مناطق دیگر آموزش و پرورش نیز اجرا کرد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ایران ، تاریخ انتشار -------، کدمطلب: 471478، www.iran-newspaper.com