استاد با توجه به این که انسان بی تعلق و بی تلقی نداریم و خالی الذهن هم نیستیم، چگونه می توانیم به علوم انسانی اسلامی مانند مدیریت اسلامی، علوم سیاسی اسلامی و غیره دست پیدا کنیم. معتقدیم که دین و آموزه های دینی در تولید علوم جدید نقش و حضور دارد. صحبت سر این است که دین و آموزه های دینی چگونه می توانند نقش آفرینی بکنند. در بحث اقتصاد یا مدیریت، عمده کسانی که داعیه دار و یا تئوری پرداز مدیریت اسلامی یا اقتصاد اسلامی هستند، آمدند یک سری علوم اقتصاد یا مدیریت رایج غربی را خواندند، بعد در تألیفات و مقالاتشان، آیات و روایات به آن اضافه کردند و نمونه هایی از سیره پیامبر(ص) و دیگر ائمه(ع) را به همراه آن ذکر کردند. در صورتی که مبنا را همان مبنای علوم اقتصاد یا مدیریت کنونی گذاشتند و حداکثر این که با رویکرد به فرهنگ دینی خودمان اثری تلفیقی و یا حتی التقاطی درآوردند و عنوان آن را مدیریت اسلامی یا اقتصاد اسلامی نامیدند. بحث بر سر این است که چون هیچ کسی خالی الذهن نیست و با توجه به علایقش دوره های مختلف اقتصاد، مدیریت، علوم اجتماعی، جامعه شناسی، علوم سیاسی کنونی را گذرانده است، اگر بخواهد در زمینه های اسلامی آن رشته ها تحقیق کند و تأثیرگذار باشد در زمانی که دوره ها و مکاتب مختلف کنونی این علوم جدید را مطالعه کرده و قطعاً از برخی از آموزه ها و مکاتبش تأثیر پذیرفته و با پیش فرض سراغ آیات و روایات می رود یا این که زمانی سراغ اسلامی کردن آن ها می رود و به آموزه های دینی می پردازد که به آن آموزه ها نزدیک تر است و سعی می کنند از این آموزه های علوم غربی گریزی به دین بزند، با این اوضاع و اوصاف چگونه می توانیم به علوم انسانی و اجتماعی اسلامی ناب دست پیدا کنیم.

**خالی الذهن نبودن عیب نیست

خالی الذهن نبودن، عیب نیست. فردی که علاقه مند به حوزه علوم اجتماعی یا سیاسی است می تواند با نگاهی نوآورانه و متأثر از آموزه های الهی تحقیق کند. چیزی که عیب است و مایه خسران خواهد شد این است که بیایند ـ و این کار طی ده بیست سال گذشته هم رایج است ـ آن را با آیات و احادیث مزین کنند. و این مایه تأسف است. تصورشان این است که با چنین حرکت ها و رویکردهایی، در اقتصاد می شود، نظام ربوی را با گفتن کلمه کارمزد برطرف کنند و با انواع و اقسام کلاه شرعی، اقتصاد فعلی را بانکداری اسلامی جلوه دهند. ما در اسلام، کلاه شرعی نداریم. پیش از این که کلاه سر شرع و دین بگذاریم کلاه بر سر خودمان گذاشته ایم. در واقع می فهمیم که چه کار داریم می کنیم؛ این ها واضح، مشخص و معین است و خودمان را نمی توانیم فریب دهیم.

اما چیزهای ایجابی که می توانم بیان کنم تا دین را به التقاط و تزئین کننده علوم نکشانیم و برای علوم جدید، شال سبز و عمامه و تسبیح نگذاریم ـ از این کارهایی که زیاد می کنند ـ بر می شمارم. نمی خواهم بگویم که الزاماً همه این افراد، نیات سوئی دارند، بر عکس، اغلب این افراد چه بسا نیات پسندیده و ممدوحی داشته باشند یا واقعاً نیات شان این است که در راه تولید علم دینی قدم بردارند منتها قدم ها و قدشان، کوچک تر از این کار بسیار بزرگ و سترگی است که باید انجام بشود؛ به نظرم در حد کمال و فهم خودشان دارند حرف می زنند، جای تحقیر و تخفیف و تکفیر نیست. خوب این نوع رویکردها و نگاه ها مردود است و جای بحث هم ندارد.

**ضرورت شناخت دقیق حوزه های معرفتی مربوطه

اولین کاری که باید انجام بدهیم این است که آن حوزه معرفتی را باید بشناسیم. مثلاً اگر کسی در جامعه شناسی چنین دغدغه های متعالی و مقدسی دارد، نمی تواند بگوید که من با جامعه شناسی کنونی کاری ندارم، می روم جامع المقدمات، سیوطی، مکاسب و رسائل می خوانم و دیگر کار تمام است و علوم دینی و حکمت سرازیر می شود. ما در برخی جاها این نوع نگرش ها را داشتیم.

**قدم هایی که جواب نداد

ما حتی قدم های جدی تر دیگری هم داشتیم و داریم منتها آنها هیچ کدام جواب نداده است. مراکزی داریم که هم اقتصاد درس دادند و هم معارف اسلامی و امید این بوده که دانشجو پس از گذراندن پنج سال یا هفت سال و استفاده از اساتید مختلف، پس از خواندن اقتصاد و اصول فقه و روایات و آیات، بعد ناگهانی این دو بحث با هم ترکیب شوند و نهالی جوانه ای بزند و کم کم میوه های اقتصاد اسلامی و یا جامعه شناسی اسلامی از آن فرد ثمر بدهد. متأسفانه این شیوه جواب نداده است. این که می گویم متأسفانه، از باب زحماتی است که یک عده در این مسیر کشیدند و عمری را در این راه خرج کردند و با حسن نیت هم این کار را کردند. تأسفش از این جهت است که اگر در آن زمان با یک فرد مطلع علم شناس مواجه می شدند که آیا این شیوه جواب می دهد یا نه؟ دیگر احتیاج نبود به یک تجربه وقت گیر، ناگوار و طولانی. از ابتدا هم این پروژه، عقیم و سترون بوده است و در این موضوع نباید تردید کرد. عکسش هم هست کسانی که حوزه می روند و دروس حوزوی می خوانند و تا سطوح خارج هم تحصیل می کنند و بعد هم می گویند می خواهیم وارد مباحث جامعه شناسی، علوم تربیتی، علوم سیاسی، اقتصاد، روان شناسی و مدیریت شویم. لذا هر دو طرف ماجرا را داریم که یک جور نفی آموزه های غربی است ولی وقتی که شروع به صحبت می کنند در نهایت می بینیم که این، مقداری روایات و احادیث است، چیز دیگری از تویش درنمی آید، آخرالامر می شود قال الصادق(ع) و قال الباقر(ع) که این هم کفایت نمی کند. قال الصادق(ع) و قال الباقر(ع)، بلاتردید منابع ماست اما صرف گفتن قال الصادق(ع) و قال الباقر(ع) هیچ مشکلی را حل نمی کند. این را الان هزار سال است که می گوییم.

**ضرورت تاریخی علم شناسی حوزه های مربوطه

لذا بحث ایجابی در این زمینه و اولین کارهایی که در این زمینه باید صورت بگیرد این است که باید علم شناسی انجام داد. بدون علم شناسی و دانستن این که به صورت نمونه اقتصاد، جامعه شناسی یا علوم سیاسی که جزو کلان رشته های علوم اجتماعی و اسلامی هستند، چیست و علم شناسی آن حوزه های خاص چیست نمی توان وارد میدان شد. ابتدا باید بدانیم و در این زمینه تحقیق کنیم. یعنی کسی که دغدغه جامعه شناسی اسلامی دارد، حتماً باید سیر تحول و تطور جامعه شناسی موجود غربی را کار بکند نه به مدد جزوات دانشگاهی! به مدد منابع لاتین و غربی!

**ضرورت مطالعه عمیق و استفاده از منابع لاتین آثار متفکران اصلی

با این جزوه های گلابی که غالب اساتید در دانشگاه ها بر سر دانشجویان می ریزند، چیزی درنمی آید. رک گفتم! خلاص! این یک گام. دوم این که خود جامعه شناسی را پس از مطالعه و تحقیق فراوان ـ که از مفروضات اولیه سخنان من است و اگر کسی جامعه شناسی موجود را نداند، نخواهد دانست که دنبال تولید چیست؟ چی را درست کند؟ قصد دارد نمونه دیگرش را درست کند ـ در سطحی فراتر از برنامه های قلابی ای که ما در دانشگاه ها داریم پیگیری می کنیم، کاملاً متفاوت، عمیق تر و کلان تر. یعنی این که منابع اصلی دورکیم و دیگران را مطالعه کنیم. با این جزوه ها و کتاب های ترجمه مغلوط افراد متفرقه ای که اکثراً آثار علوم انسانی و اجتماعی را در ایران ترجمه می کند، از دل آن ها چیزی درنمی آید. چند سال از دکترایتان بگذرد و برخی از منابع را به انگلیسی بخوانید و بفهمید و بعد ترجمه فارسی اش را جلوی خودتان بگذارید. آن وقت با خودتان می گویید که دورکیم کی این حرف ها را زده است؟ کجا؟ بنابراین این مسأله فوق العاده مهم است. بنابراین تاریخ تطور آن حوزه، دانستن خود آن زمینه به نحو قابل اتکا و قابل قبول مهم است.

**ضرورت علم شناسی فلسفی و روش شناسی و ارزش شناختی علوم

سوم این که در روش شناسی و معرفت شناسی آن حوزه، شروع به کار نماییم و فراتر از دورکیم، وبر، کارل مارکس و جانشینان اینان برود. یعنی سعی کند با علم شناسی، نه به معنای تاریخی اش که گفتم، بلکه به معنای فلسفی و روش شناختی و ارزش شناختی اش، که ارزش هایی که درون جامعه شناسی به صورت ظریفانه و پنهانی وجود دارد، بشناسد و دریابد. بنابراین ارزش شناسی آن حوزه علمی، فوق العاده مهم است. تلقی هایشان از انسان، جهان و ارزشها بدانیم.

**علوم جدید یک پارچه نیستند

شاید تصورمان این باشد که غربی ها یک جامعه شناسی دارند، یک نظریه راجع به عدالت دارند، یک نظریه راجع به آزادی، تورم، افسردگی و غیره دارند. ابداً این طوری نیست. این از بی خبری های شدید ماست. وقتی که جامعه شناسی و اندیشه های سیاسی را خوب کار بکنید متوجه می شوید که چقدر نظریه های متغایر و در برخی موارد متخالف و در بعضی موارد متعارض وجود دارد. باید تلاش بکنید که در یابید چرا نظریه های متفاوت و متخالف ارائه شده است؟ چرا هم زمان و در یک دوره و عصر و قرن و در یک قوم، کارل مارکس و جان استوارت میل با این که هر دو مال یک زمین و زمان هستند، نظریه های اجتماعی و سیاسی شان به مقدار زیادی در نقطه مقابل هم قرار دارند؟ روی این زمینه ها کار کنید. بعد خواهید دید که یک ارزش ها و مسائلی برای کارل مارکس ارزش بوده و بعد، آن ها به صورت نظریه وارد نظام فکری اش شده است و بدین صورت کلی اختلاف بین این ها به وجود می آید.

ما از سر جهل و بی سوادی مان همه چیز غرب را یک پارچه و یک تافته واحد می بینیم، فرورفتن و کاویدن آن ارزش ها و انسان شناسی، ارزش شناسی و هستی شناسی و فرجام یا غایت شناسی یکایک این ها فوق العاده مؤثر است. مقداری از این کارها را باید به مدد فلسفه علوم طبیعی ابتدائاً و سپس به مدد فلسفه علوم اجتماعی انجام بدهیم. اما پس از این که بر فلسفه علوم اجتماعی نائل آمدید و آگاه شدید و برخی آثار را خواندید، بعد متوجه می شوید که چقدر تفاوت نظر و تعارض و تخالف وجود دارد! این ها به کجا برمی گردد! خود غربی ها به شما می گویند. مقداری از راه را شما نیاز ندارید که از کسی کمک بگیرید و این مقدار راه می توانید با یک غربی که فیلسوف علوم اجتماعی است، بروید. مثلاً انسان اقتصادی که فلان نظریه پرداز مطرح می کند این مشخصات را دارد ولی مال کینز آن طوری است، مال نیدمن به گونه ای دیگر است. خود آن ها به شما می گویند.

از یک جا به بعد، یعنی بعد از انجام این علم شناسی حوزه خاص، آن وقت ساختار و قیافه جامعه شناسی برای خودتان عوض می شود و شکل دیگری پیدا می کند. از آن جا به بعد می توانید بگویید که ما راجع به انسان، چه می گوییم، الگوهای ما و معارف دینی ما راجع به انسان، دنیا، مال و ثروت چه می گویند؟ آن وقت می بینید که چقدر با تلقی های آدم اسمیت تفاوت دارد و بلکه تعارض دارد. و بعد می گویید که خوب! وقتی مبنا بر رقابت انسان ها برای کسب بیشتر مال و ثروت بگذارید، عجب نظریه های اقتصادی از آن در می آید. اما اگر مبنا را بر رقابت و تکاثر ثروت نگذارید و بر چیزهایی که قبول دارید بگذارید، آن وقت نظریه پردازی های شما عوض می شود. آن وقت برای حل معضلاتی که در جامعه با آن مواجه هستید، تورم، گرانی، بیکاری، رانت خواری، استثمار و در حوزه جامعه شناسی سیاسی آلودگی ها و مفاسد و مشکلات دولت مردان و حاکمان، بی تفاوتی سیاسی مردم، بزه کاری های سیاسی احزاب که معضلات عینی جامعه شماست، سعی می کنید با توجه به شناختی که از جامعه شناسی دارید و نیز از معارف و آموزه های دینی دارید، با اتکای به آن ها و با این شناخت، برای حل معضلات جامعه تان تلاش می کنید.

**نظریه یعنی تلاش برای شناخت معضلات جامعه

تا به حال شنیده اید که نظریه ها عبارتند از تلاش عالمان برای شناخت معضلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و امثال آن ها. یعنی ما یک پدیده های به نام تورم یا گرانی یا تولید ناخالص ملی کم یا فساد داریم که باید برایش فکر کنم. غربی هایی که نظریه پردازی می کنند برای این است که می خواهند پدیده ها و معضلاتی که با آن مواجه هستند را بشناسند و پس از شناختن، به حل شان بپردازند. نظریه ها یک چیزهایی از آسمان ها نیستند که یک دفعه بتوانند مشکلات ما را برطرف کنند. خیلی ساده شروع کنیم برای شناخت معضلات مبتلا به جامعه خودمان و بعد حل و رفع اش کنیم. این اقدام یعنی نظریه پردازی. این جور نیست که ما پس از خواندن ده بیست جلد کتاب نظریه پردازی را شروع کنیم و دیگر از امروز به بعد، نظریه پردازی کنیم. اساساً خود این ناهنجاری را دیدن، این که خودتان یک پدیداری را ناهنجاری ببینید، منوط به آن شبکه ارزشی و بینشی شماست. شما اگر فقر را، نابرابری های اجتماعی را معضل بدانید، می روید سراغ این که چرا در جامعه بوجود می آید؟ چه شده است که نابرابری های اجتماعی ظرف شانزده سال گذشته جامعه امروز ما، بیشتر شده است ولی اگر شما از ابتدا چیزی به نام نابرابری های اجتماعی را چیز منفی و مذمومی ندانید، این دانستن و دیدن معضلات برمی گردد به نظام ارزشی و بینشی شما. ممکن است که با امکانات دیگری که در فرهنگ ما وجود دارد مثل صله ارحام، بتوان برخی از معضلات روانی و روانکاوی و روان شناختی را حل و برطرف کرد. پیوندها و پیوستگی های خانوادگی یکی از منابع ماست.

اساساً نگاه به علوم به منزله چیزها یا پدیده های منعزل و جداشده، اساساً غلط است. تمام پدیدارهای اجتماعی، سیاسی، فردی، اقتصادی، بلا استثناء یک خاستگاه، زمینه و بستری دارند. آن ها را باید آن جا شناخت. و در آن خاستگاه هاست که نظریه ها ساخته می شوند. تمام نظریه پردازی ها تلاشی است برای شناختن معضلات مبتلا به آن جامعه و تلاش برای منحل کردن آن ها. می توان با این تجهیز و مراحلی که عرض کردم سراغ شناختن معضلات و حل آن هارفت. یقیناً این نکاتی را که به اختصار گفتم و خیلی از جزئیات را نگفتم، چیزی نیست که ظرف چهار سال و پنج سال و هفت سال به دست بیاید.

**راه طولانی

گاهی اوقات به دانشجویان سال اول برخورد می کنم، که می گویند آقای دکتر! من می خواهم جنبش نرم افزاری راه بیندازم. می خواهم تولید علم بکنم. از این افراد زیاد سراغ دارم. دانشجویانی که با یک دنیا عزم و اراده و با یک دنیا خلوص. راه طولانی است. انتظار این که حالا، در طی سه سال پنج جلد کتاب را بخوانیم و در دو سه تا سمینار و کلاس و دوره شرکت کنیم و بعد بگوییم که حالا دیگر وقتش شده است: من الان فلان نوشته را که گبر نصارای فلان شده نوشته را اصلاح می کنم درست نیست و این جوری کار پیش نمی رود. عمر می خواهد.

این که گفتم تاریخ تطور علوم اجتماعی را که مال غرب است بشناسید برای این که یک خرده بفهمیم که کارل مارکس یک دفعه و یک باره مشهور نشد. این آدم چی فکر می کرده است؟ ما چیزی به نام تاریخ عقاید (Historical Ideas) و سیر تحول و تطور اندیشه ها به صورت جدی در ایران نداریم. در هر حوزه ای که می خواهید کار جدی بکنید، خواندن سیر تحول و تطور آن حوزه، چشمان شما را چندین برابر بازتر و هوشیارتان می کند که عجب! فلانی آن زمان این حرف ها را می زده است؟ بعد این اتفاقات افتاده و تغییر و تعدیل ها رخ داده و حالا دارد این حرف ها را می زند. پس این وحی منزل نیست. خودش هم شک و تردیدهایی داشته است. وقتی که شما سیر تطور فردی را بخوانید دنبال قهرمان نمی گردید. باید احساس اعتماد به نفس بکنید. لذا همه این چیزهایی را که فکر می کنید بنویسید و پای هر نوشته هم تاریخ بگذارید. برای چاپ شان عجله نکنید. یعنی پس از مطالعات و تحقیق، شروع کنید به نوشتن و نگویید که من! نمی توانم. باید خواند، فکر کرد و نوشت و پس از علم شناسی آن حوزه و سیری که گفتم، سراغ معضلات مبتلا به جامعه مان برویم. این راه برای کسانی است که چنین اعتقادی دارند و می خواهند کاری کنند.

** با این حساب و با مطالعات عمیق، علم شناسی، فلسفه آن علوم و فلسفه علوم اجتماعی و محدودیت وقتی که دانشجویان در دانشگاه ها دارند چگونه می توان این مباحث را جمع کرد.

– جمع آن فقط با ممارست، جدیت و با عمر گذاشتن حاصل می شود. نمی دانم که شما چقدر مرحوم علامه طباطبایی را می شناسید ولی گاهی اوقات که خودم در حوزه، راجع به مرحوم علامه طباطبایی صحبت می کنم جدید است و حسابی گوش می دهند. مرحوم علامه در زمانی که خیلی ها مشغول زنده باد، مرده باد، مشغول سخنرانی و خطابه و خیلی از کارها بودند، اگر آن دوران را مطالعه اجتماعی بکنید و وضعیت آن دوران را بدانید شاید خیلی خوب هم باشد و محمدحسین طباطبایی طلبه جوان و بی نشانی بوده که در آن شرایط می بیند حزب توده و اندیشه های مارکسیستی خیلی جدی در جامعه فرهنگی به معنای مرسوم خودمان یعنی معلمان و آموزش و پرورشی ها، و هم در جامعه ارتشیان ما (افسران توده ای معروف بودند همچنان که فرهنگیان توده ای معروف بودند) یعنی تشکل های بزرگ صنفی درست می کردند، این قدر طرفدار پیدا کرده بودند و کار می کردند. بروشور در سطوح مختلف داشتند. کارگران بروشورهای مخصوصی داشتند که یک جور ارتباط عاطفی با آن ها برقرار می کرد. با معلمان یک جور دیگر و با ارتشیان هم به گونه ای دیگر و هکذا. و بسیار هم مؤثر واقع می شد. به تعبیر «بلسان قومهم» قشنگ حرف می زدند. مرحوم علامه طباطبایی، احساس خطر می کند تمام عمرش را می گذارد برای این که ماتریالیسم را بشناسد. تک و تنها. نه فقط تک و تنها، بلکه زمانی که یک مقدار مطالعاتشان به جایی رسید که قابل عرضه بود و می توانست برای عده ای مطرح یا صحبت بکند و مغالطات فلسفی ماتریالیسم را بیان بکند، به سرعت از طرف مرجعیت تامه حوزه به ایشان اخطار داده شد که یا دروس حوزوی تان را ادامه می دهی یا شهریه ات قطع می شود. شهریه طلبه، همه چیز طلبه است چرا که شئون مالی د یگری ندارد. مرحوم علامه می ایستد و آن درس و بحث فلسفی خودش را ادامه می دهد. آن وقت یکی از شاگردانش می شود شهید مطهری. بحث های فلسفی می کرده تا بتواند رویاروی این جریان سیاسی اجتماعی فلسفی فرهنگی بایستد. یک عمر کار می کند. بعد از انقلاب که فوت می کند تازه ایشان به واسطه حضرت امام(ره) و تجلیلی که از ایشان به عمل می آید، یک مقداری شناخته می شود. عموماً از این جهت، با توجه به فکر و اندیشه ام می گویم که، خیلی ما راه داریم تا از لحاظ سازمان دهی به جا، مناسب و مؤثر و تشکیلاتی شدن به آنها برسیم. می خواهم بگویم این طور نیست که یک جریان حاضر و آماده ای باشد که کالاهای معرفتی را مصرف کند، یا راه شسته رفته ای آماده است. راه بسیار طولانی، پرسنگلاخ و بی حمایت. حمایتی هم از شما شاید نشود.

**ضرورت تغییر وضعیت کنونی حوزه ها و دانشگاه های ما

حوزه کماکان و تقریباً در فقه فردی گرفتار است. دانشگاه هم که رو به قبله غرب است. همان مترجمین و مفسرین آثار غربی ها. حوزه در واقع یک جور آب به آسیاب دانشگاه می ریزد با کاری نکردن و یا کماکان این همه انرژی و هزینه را صرف کردن یکی از مهم ترین محصولاتش می شود توضیح المسائل. ما با رساله های علمیه می خواهیم نظام تربیتی منحط شتر گاو پلنگی مان که در مذهبی ترین مدارس ما، بدترین و مستهجن ترین کالاها رد و بدل می شود آن هم توسط دختران چادری یک چشم(!) با رسائل و مکاسب و رساله های علمیه می خواهیم آن ها را اصلاح کنیم؟ اقتصاد ما کاملاً با بانک جهانی و صندوق بین المللی پول اداره می شود! اقتصاد ما عمدتاً و اکثراً و قاطباً و علی العموم با توجه به شاخص ها و راه کارهای صندوق بین المللی پول، این دو بزرگ ترین نهاد نظام سرمایه داری بین المللی آمریکایی اروپایی اداره می شود. تا زمانی که اوضاع حوزه ها و دانشگاه های ما همین است وضعیت مان اینگونه است.

**بازتولید معرفتی، لازمه حیات انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی، جان و حیاتش مرهون یک چنین بازتولید معرفتی است. اگر این صورت نگیرد دیر یا زود مستحیل می شویم. الآن هم در موضع گیری های سیاسی سیاست خارجی است که یک مقدار هویت مستقل از غرب داریم. اگر آن هویت را برداریم، ما فرقی با غرب نداریم. فقط بعضی هایمان خود را می پوشانند. نظام اقتصادی ما را تحزب مان را تکاثر ثروتمان را نظام بانکی و مالی مان را نگاه کنید. چه فرق هایی با غربی ها داریم. و این راه، (راه تولید علم و جنبش نرم افزاری) راه مقدس، طولانی و اجرآمیز است و ابداً راه شسته رفته ای نیست. از لحاظ زمانی، باید برای آن نسلی حساب بکنید، حداقل این که این نسل باید کار بکنند. اگر دو سه نسل مجدّانه کار کنیم آن وقت آرام آرام، یک آثاری در می آید که نسل های بعدی به این ها نگاه کلاسیک می کنند. مثل امروزه که غربی ها به کتاب «سرمایه» کارل مارکس یا «تقسیم اجتماعی» دورکیم نگاه می کنند. آن ها هم فکر نمی کردند که دارند سنگ بنا می گذارند. نه هیوم، نه کانت، نه دورکیم، نه ژان ژاک روسو، مونتسکیو، هیچ کدام شان این فکر را نمی کردند.

بنابراین اصلاً راه کوتاه و شسته رفته ای که فکر کنید، بعد از ده بیست سال، یک گلزاری می شود. ما در چند صد سال در این زمینه ها استراحت کامل، بلکه تعطیل کامل بوده ایم. لذا راه، راه بسیار طولانی است و مقدس. عزم و اراده می خواهد، تفکر، تحقیق و مجاهده.

سئوال: استاد با توجه به این که انسان بی تعلق و بی تلقی نداریم و خالی الذهن هم نیستیم، چگونه می توانیم به علوم انسانی اسلامی مانند مدیریت اسلامی، علوم سیاسی اسلامی و غیره دست پیدا کنیم. معتقدیم که دین و آموزه های دینی در تولید علوم جدید نقش و حضور دارد. صحبت سر این است که دین و آموزه های دینی چگونه می توانند نقش آفرینی بکنند. در بحث اقتصاد یا مدیریت، عمده کسانی که داعیه دار و یا تئوری پرداز مدیریت اسلامی یا اقتصاد اسلامی هستند، آمدند یک سری علوم اقتصاد یا مدیریت رایج غربی را خواندند، بعد در تألیفات و مقالاتشان، آیات و روایات به آن اضافه کردند و نمونه هایی از سیره پیامبر(ص) و دیگر ائمه(ع) را به همراه آن ذکر کردند. در صورتی که مبنا را همان مبنای علوم اقتصاد یا مدیریت کنونی گذاشتند و حداکثر این که با رویکرد به فرهنگ دینی خودمان اثری تلفیقی و یا حتی التقاطی درآوردند و عنوان آن را مدیریت اسلامی یا اقتصاد اسلامی نامیدند. بحث بر سر این است که چون هیچ کسی خالی الذهن نیست و با توجه به علایقش دوره های مختلف اقتصاد، مدیریت، علوم اجتماعی، جامعه شناسی، علوم سیاسی کنونی را گذرانده است، اگر بخواهد در زمینه های اسلامی آن رشته ها تحقیق کند و تأثیرگذار باشد در زمانی که دوره ها و مکاتب مختلف کنونی این علوم جدید را مطالعه کرده و قطعاً از برخی از آموزه ها و مکاتبش تأثیر پذیرفته و با پیش فرض سراغ آیات و روایات می رود یا این که زمانی سراغ اسلامی کردن آن ها می رود و به آموزه های دینی می پردازد که به آن آموزه ها نزدیک تر است و سعی می کنند از این آموزه های علوم غربی گریزی به دین بزند، با این اوضاع و اوصاف چگونه می توانیم به علوم انسانی و اجتماعی اسلامی ناب دست پیدا کنیم.

خالی الذهن نبودن عیب نیست

خالی الذهن نبودن، عیب نیست. فردی که علاقه مند به حوزه علوم اجتماعی یا سیاسی است می تواند با نگاهی نوآورانه و متأثر از آموزه های الهی تحقیق کند. چیزی که عیب است و مایه خسران خواهد شد این است که بیایند ـ و این کار طی ده بیست سال گذشته هم رایج است ـ آن را با آیات و احادیث مزین کنند. و این مایه تأسف است. تصورشان این است که با چنین حرکت ها و رویکردهایی، در اقتصاد می شود، نظام ربوی را با گفتن کلمه کارمزد برطرف کنند و با انواع و اقسام کلاه شرعی، اقتصاد فعلی را بانکداری اسلامی جلوه دهند. ما در اسلام، کلاه شرعی نداریم. پیش از این که کلاه سر شرع و دین بگذاریم کلاه بر سر خودمان گذاشته ایم. در واقع می فهمیم که چه کار داریم می کنیم؛ این ها واضح، مشخص و معین است و خودمان را نمی توانیم فریب دهیم.

اما چیزهای ایجابی که می توانم بیان کنم تا دین را به التقاط و تزئین کننده علوم نکشانیم و برای علوم جدید، شال سبز و عمامه و تسبیح نگذاریم ـ از این کارهایی که زیاد می کنند ـ بر می شمارم. نمی خواهم بگویم که الزاماً همه این افراد، نیات سوئی دارند، بر عکس، اغلب این افراد چه بسا نیات پسندیده و ممدوحی داشته باشند یا واقعاً نیات شان این است که در راه تولید علم دینی قدم بردارند منتها قدم ها و قدشان، کوچک تر از این کار بسیار بزرگ و سترگی است که باید انجام بشود؛ به نظرم در حد کمال و فهم خودشان دارند حرف می زنند، جای تحقیر و تخفیف و تکفیر نیست. خوب این نوع رویکردها و نگاه ها مردود است و جای بحث هم ندارد.

**ضرورت شناخت دقیق حوزه های معرفتی مربوطه

اولین کاری که باید انجام بدهیم این است که آن حوزه معرفتی را باید بشناسیم. مثلاً اگر کسی در جامعه شناسی چنین دغدغه های متعالی و مقدسی دارد، نمی تواند بگوید که من با جامعه شناسی کنونی کاری ندارم، می روم جامع المقدمات، سیوطی، مکاسب و رسائل می خوانم و دیگر کار تمام است و علوم دینی و حکمت سرازیر می شود. ما در برخی جاها این نوع نگرش ها را داشتیم.

**قدم هایی که جواب نداد

ما حتی قدم های جدی تر دیگری هم داشتیم و داریم منتها آنها هیچ کدام جواب نداده است. مراکزی داریم که هم اقتصاد درس دادند و هم معارف اسلامی و امید این بوده که دانشجو پس از گذراندن پنج سال یا هفت سال و استفاده از اساتید مختلف، پس از خواندن اقتصاد و اصول فقه و روایات و آیات، بعد ناگهانی این دو بحث با هم ترکیب شوند و نهالی جوانه ای بزند و کم کم میوه های اقتصاد اسلامی و یا جامعه شناسی اسلامی از آن فرد ثمر بدهد. متأسفانه این شیوه جواب نداده است. این که می گویم متأسفانه، از باب زحماتی است که یک عده در این مسیر کشیدند و عمری را در این راه خرج کردند و با حسن نیت هم این کار را کردند. تأسفش از این جهت است که اگر در آن زمان با یک فرد مطلع علم شناس مواجه می شدند که آیا این شیوه جواب می دهد یا نه؟ دیگر احتیاج نبود به یک تجربه وقت گیر، ناگوار و طولانی. از ابتدا هم این پروژه، عقیم و سترون بوده است و در این موضوع نباید تردید کرد. عکسش هم هست کسانی که حوزه می روند و دروس حوزوی می خوانند و تا سطوح خارج هم تحصیل می کنند و بعد هم می گویند می خواهیم وارد مباحث جامعه شناسی، علوم تربیتی، علوم سیاسی، اقتصاد، روان شناسی و مدیریت شویم. لذا هر دو طرف ماجرا را داریم که یک جور نفی آموزه های غربی است ولی وقتی که شروع به صحبت می کنند در نهایت می بینیم که این، مقداری روایات و احادیث است، چیز دیگری از تویش درنمی آید، آخرالامر می شود قال الصادق(ع) و قال الباقر(ع) که این هم کفایت نمی کند. قال الصادق(ع) و قال الباقر(ع)، بلاتردید منابع ماست اما صرف گفتن قال الصادق(ع) و قال الباقر(ع) هیچ مشکلی را حل نمی کند. این را الان هزار سال است که می گوییم.

**ضرورت تاریخی علم شناسی حوزه های مربوطه

لذا بحث ایجابی در این زمینه و اولین کارهایی که در این زمینه باید صورت بگیرد این است که باید علم شناسی انجام داد. بدون علم شناسی و دانستن این که به صورت نمونه اقتصاد، جامعه شناسی یا علوم سیاسی که جزو کلان رشته های علوم اجتماعی و اسلامی هستند، چیست و علم شناسی آن حوزه های خاص چیست نمی توان وارد میدان شد. ابتدا باید بدانیم و در این زمینه تحقیق کنیم. یعنی کسی که دغدغه جامعه شناسی اسلامی دارد، حتماً باید سیر تحول و تطور جامعه شناسی موجود غربی را کار بکند نه به مدد جزوات دانشگاهی! به مدد منابع لاتین و غربی!

ضرورت مطالعه عمیق و استفاده از منابع لاتین آثار متفکران اصلی

با این جزوه های گلابی که غالب اساتید در دانشگاه ها بر سر دانشجویان می ریزند، چیزی درنمی آید. رک گفتم! خلاص! این یک گام. دوم این که خود جامعه شناسی را پس از مطالعه و تحقیق فراوان ـ که از مفروضات اولیه سخنان من است و اگر کسی جامعه شناسی موجود را نداند، نخواهد دانست که دنبال تولید چیست؟ چی را درست کند؟ قصد دارد نمونه دیگرش را درست کند ـ در سطحی فراتر از برنامه های قلابی ای که ما در دانشگاه ها داریم پیگیری می کنیم، کاملاً متفاوت، عمیق تر و کلان تر. یعنی این که منابع اصلی دورکیم و دیگران را مطالعه کنیم. با این جزوه ها و کتاب های ترجمه مغلوط افراد متفرقه ای که اکثراً آثار علوم انسانی و اجتماعی را در ایران ترجمه می کند، از دل آن ها چیزی درنمی آید. چند سال از دکترایتان بگذرد و برخی از منابع را به انگلیسی بخوانید و بفهمید و بعد ترجمه فارسی اش را جلوی خودتان بگذارید. آن وقت با خودتان می گویید که دورکیم کی این حرف ها را زده است؟ کجا؟ بنابراین این مسأله فوق العاده مهم است. بنابراین تاریخ تطور آن حوزه، دانستن خود آن زمینه به نحو قابل اتکا و قابل قبول مهم است.

**ضرورت علم شناسی فلسفی و روش شناسی و ارزش شناختی علوم

سوم این که در روش شناسی و معرفت شناسی آن حوزه، شروع به کار نماییم و فراتر از دورکیم، وبر، کارل مارکس و جانشینان اینان برود. یعنی سعی کند با علم شناسی، نه به معنای تاریخی اش که گفتم، بلکه به معنای فلسفی و روش شناختی و ارزش شناختی اش، که ارزش هایی که درون جامعه شناسی به صورت ظریفانه و پنهانی وجود دارد، بشناسد و دریابد. بنابراین ارزش شناسی آن حوزه علمی، فوق العاده مهم است. تلقی هایشان از انسان، جهان و ارزشها بدانیم.

**علوم جدید یک پارچه نیستند

شاید تصورمان این باشد که غربی ها یک جامعه شناسی دارند، یک نظریه راجع به عدالت دارند، یک نظریه راجع به آزادی، تورم، افسردگی و غیره دارند. ابداً این طوری نیست. این از بی خبری های شدید ماست. وقتی که جامعه شناسی و اندیشه های سیاسی را خوب کار بکنید متوجه می شوید که چقدر نظریه های متغایر و در برخی موارد متخالف و در بعضی موارد متعارض وجود دارد. باید تلاش بکنید که در یابید چرا نظریه های متفاوت و متخالف ارائه شده است؟ چرا هم زمان و در یک دوره و عصر و قرن و در یک قوم، کارل مارکس و جان استوارت میل با این که هر دو مال یک زمین و زمان هستند، نظریه های اجتماعی و سیاسی شان به مقدار زیادی در نقطه مقابل هم قرار دارند؟ روی این زمینه ها کار کنید. بعد خواهید دید که یک ارزش ها و مسائلی برای کارل مارکس ارزش بوده و بعد، آن ها به صورت نظریه وارد نظام فکری اش شده است و بدین صورت کلی اختلاف بین این ها به وجود می آید.

ما از سر جهل و بی سوادی مان همه چیز غرب را یک پارچه و یک تافته واحد می بینیم، فرورفتن و کاویدن آن ارزش ها و انسان شناسی، ارزش شناسی و هستی شناسی و فرجام یا غایت شناسی یکایک این ها فوق العاده مؤثر است. مقداری از این کارها را باید به مدد فلسفه علوم طبیعی ابتدائاً و سپس به مدد فلسفه علوم اجتماعی انجام بدهیم. اما پس از این که بر فلسفه علوم اجتماعی نائل آمدید و آگاه شدید و برخی آثار را خواندید، بعد متوجه می شوید که چقدر تفاوت نظر و تعارض و تخالف وجود دارد! این ها به کجا برمی گردد! خود غربی ها به شما می گویند. مقداری از راه را شما نیاز ندارید که از کسی کمک بگیرید و این مقدار راه می توانید با یک غربی که فیلسوف علوم اجتماعی است، بروید. مثلاً انسان اقتصادی که فلان نظریه پرداز مطرح می کند این مشخصات را دارد ولی مال کینز آن طوری است، مال نیدمن به گونه ای دیگر است. خود آن ها به شما می گویند.

از یک جا به بعد، یعنی بعد از انجام این علم شناسی حوزه خاص، آن وقت ساختار و قیافه جامعه شناسی برای خودتان عوض می شود و شکل دیگری پیدا می کند. از آن جا به بعد می توانید بگویید که ما راجع به انسان، چه می گوییم، الگوهای ما و معارف دینی ما راجع به انسان، دنیا، مال و ثروت چه می گویند؟ آن وقت می بینید که چقدر با تلقی های آدم اسمیت تفاوت دارد و بلکه تعارض دارد. و بعد می گویید که خوب! وقتی مبنا بر رقابت انسان ها برای کسب بیشتر مال و ثروت بگذارید، عجب نظریه های اقتصادی از آن در می آید. اما اگر مبنا را بر رقابت و تکاثر ثروت نگذارید و بر چیزهایی که قبول دارید بگذارید، آن وقت نظریه پردازی های شما عوض می شود. آن وقت برای حل معضلاتی که در جامعه با آن مواجه هستید، تورم، گرانی، بیکاری، رانت خواری، استثمار و در حوزه جامعه شناسی سیاسی آلودگی ها و مفاسد و مشکلات دولت مردان و حاکمان، بی تفاوتی سیاسی مردم، بزه کاری های سیاسی احزاب که معضلات عینی جامعه شماست، سعی می کنید با توجه به شناختی که از جامعه شناسی دارید و نیز از معارف و آموزه های دینی دارید، با اتکای به آن ها و با این شناخت، برای حل معضلات جامعه تان تلاش می کنید.

**نظریه یعنی تلاش برای شناخت معضلات جامعه

تا به حال شنیده اید که نظریه ها عبارتند از تلاش عالمان برای شناخت معضلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و امثال آن ها. یعنی ما یک پدیده های به نام تورم یا گرانی یا تولید ناخالص ملی کم یا فساد داریم که باید برایش فکر کنم. غربی هایی که نظریه پردازی می کنند برای این است که می خواهند پدیده ها و معضلاتی که با آن مواجه هستند را بشناسند و پس از شناختن، به حل شان بپردازند. نظریه ها یک چیزهایی از آسمان ها نیستند که یک دفعه بتوانند مشکلات ما را برطرف کنند. خیلی ساده شروع کنیم برای شناخت معضلات مبتلا به جامعه خودمان و بعد حل و رفع اش کنیم. این اقدام یعنی نظریه پردازی. این جور نیست که ما پس از خواندن ده بیست جلد کتاب نظریه پردازی را شروع کنیم و دیگر از امروز به بعد، نظریه پردازی کنیم. اساساً خود این ناهنجاری را دیدن، این که خودتان یک پدیداری را ناهنجاری ببینید، منوط به آن شبکه ارزشی و بینشی شماست. شما اگر فقر را، نابرابری های اجتماعی را معضل بدانید، می روید سراغ این که چرا در جامعه بوجود می آید؟ چه شده است که نابرابری های اجتماعی ظرف شانزده سال گذشته جامعه امروز ما، بیشتر شده است ولی اگر شما از ابتدا چیزی به نام نابرابری های اجتماعی را چیز منفی و مذمومی ندانید، این دانستن و دیدن معضلات برمی گردد به نظام ارزشی و بینشی شما. ممکن است که با امکانات دیگری که در فرهنگ ما وجود دارد مثل صله ارحام، بتوان برخی از معضلات روانی و روانکاوی و روان شناختی را حل و برطرف کرد. پیوندها و پیوستگی های خانوادگی یکی از منابع ماست.

اساساً نگاه به علوم به منزله چیزها یا پدیده های منعزل و جداشده، اساساً غلط است. تمام پدیدارهای اجتماعی، سیاسی، فردی، اقتصادی، بلا استثناء یک خاستگاه، زمینه و بستری دارند. آن ها را باید آن جا شناخت. و در آن خاستگاه هاست که نظریه ها ساخته می شوند. تمام نظریه پردازی ها تلاشی است برای شناختن معضلات مبتلا به آن جامعه و تلاش برای منحل کردن آن ها. می توان با این تجهیز و مراحلی که عرض کردم سراغ شناختن معضلات و حل آن هارفت. یقیناً این نکاتی را که به اختصار گفتم و خیلی از جزئیات را نگفتم، چیزی نیست که ظرف چهار سال و پنج سال و هفت سال به دست بیاید.

**راه طولانی

گاهی اوقات به دانشجویان سال اول برخورد می کنم، که می گویند آقای دکتر! من می خواهم جنبش نرم افزاری راه بیندازم. می خواهم تولید علم بکنم. از این افراد زیاد سراغ دارم. دانشجویانی که با یک دنیا عزم و اراده و با یک دنیا خلوص. راه طولانی است. انتظار این که حالا، در طی سه سال پنج جلد کتاب را بخوانیم و در دو سه تا سمینار و کلاس و دوره شرکت کنیم و بعد بگوییم که حالا دیگر وقتش شده است: من الان فلان نوشته را که گبر نصارای فلان شده نوشته را اصلاح می کنم درست نیست و این جوری کار پیش نمی رود. عمر می خواهد.

این که گفتم تاریخ تطور علوم اجتماعی را که مال غرب است بشناسید برای این که یک خرده بفهمیم که کارل مارکس یک دفعه و یک باره مشهور نشد. این آدم چی فکر می کرده است؟ ما چیزی به نام تاریخ عقاید (Historical Ideas) و سیر تحول و تطور اندیشه ها به صورت جدی در ایران نداریم. در هر حوزه ای که می خواهید کار جدی بکنید، خواندن سیر تحول و تطور آن حوزه، چشمان شما را چندین برابر بازتر و هوشیارتان می کند که عجب! فلانی آن زمان این حرف ها را می زده است؟ بعد این اتفاقات افتاده و تغییر و تعدیل ها رخ داده و حالا دارد این حرف ها را می زند. پس این وحی منزل نیست. خودش هم شک و تردیدهایی داشته است. وقتی که شما سیر تطور فردی را بخوانید دنبال قهرمان نمی گردید. باید احساس اعتماد به نفس بکنید. لذا همه این چیزهایی را که فکر می کنید بنویسید و پای هر نوشته هم تاریخ بگذارید. برای چاپ شان عجله نکنید. یعنی پس از مطالعات و تحقیق، شروع کنید به نوشتن و نگویید که من! نمی توانم. باید خواند، فکر کرد و نوشت و پس از علم شناسی آن حوزه و سیری که گفتم، سراغ معضلات مبتلا به جامعه مان برویم. این راه برای کسانی است که چنین اعتقادی دارند و می خواهند کاری کنند.

**با این حساب و با مطالعات عمیق، علم شناسی، فلسفه آن علوم و فلسفه علوم اجتماعی و محدودیت وقتی که دانشجویان در دانشگاه ها دارند چگونه می توان این مباحث را جمع کرد.

– جمع آن فقط با ممارست، جدیت و با عمر گذاشتن حاصل می شود. نمی دانم که شما چقدر مرحوم علامه طباطبایی را می شناسید ولی گاهی اوقات که خودم در حوزه، راجع به مرحوم علامه طباطبایی صحبت می کنم جدید است و حسابی گوش می دهند. مرحوم علامه در زمانی که خیلی ها مشغول زنده باد، مرده باد، مشغول سخنرانی و خطابه و خیلی از کارها بودند، اگر آن دوران را مطالعه اجتماعی بکنید و وضعیت آن دوران را بدانید شاید خیلی خوب هم باشد و محمدحسین طباطبایی طلبه جوان و بی نشانی بوده که در آن شرایط می بیند حزب توده و اندیشه های مارکسیستی خیلی جدی در جامعه فرهنگی به معنای مرسوم خودمان یعنی معلمان و آموزش و پرورشی ها، و هم در جامعه ارتشیان ما (افسران توده ای معروف بودند همچنان که فرهنگیان توده ای معروف بودند) یعنی تشکل های بزرگ صنفی درست می کردند، این قدر طرفدار پیدا کرده بودند و کار می کردند. بروشور در سطوح مختلف داشتند. کارگران بروشورهای مخصوصی داشتند که یک جور ارتباط عاطفی با آن ها برقرار می کرد. با معلمان یک جور دیگر و با ارتشیان هم به گونه ای دیگر و هکذا. و بسیار هم مؤثر واقع می شد. به تعبیر «بلسان قومهم» قشنگ حرف می زدند. مرحوم علامه طباطبایی، احساس خطر می کند تمام عمرش را می گذارد برای این که ماتریالیسم را بشناسد. تک و تنها. نه فقط تک و تنها، بلکه زمانی که یک مقدار مطالعاتشان به جایی رسید که قابل عرضه بود و می توانست برای عده ای مطرح یا صحبت بکند و مغالطات فلسفی ماتریالیسم را بیان بکند، به سرعت از طرف مرجعیت تامه حوزه به ایشان اخطار داده شد که یا دروس حوزوی تان را ادامه می دهی یا شهریه ات قطع می شود. شهریه طلبه، همه چیز طلبه است چرا که شئون مالی د یگری ندارد. مرحوم علامه می ایستد و آن درس و بحث فلسفی خودش را ادامه می دهد. آن وقت یکی از شاگردانش می شود شهید مطهری. بحث های فلسفی می کرده تا بتواند رویاروی این جریان سیاسی اجتماعی فلسفی فرهنگی بایستد. یک عمر کار می کند. بعد از انقلاب که فوت می کند تازه ایشان به واسطه حضرت امام(ره) و تجلیلی که از ایشان به عمل می آید، یک مقداری شناخته می شود. عموماً از این جهت، با توجه به فکر و اندیشه ام می گویم که، خیلی ما راه داریم تا از لحاظ سازمان دهی به جا، مناسب و مؤثر و تشکیلاتی شدن به آنها برسیم. می خواهم بگویم این طور نیست که یک جریان حاضر و آماده ای باشد که کالاهای معرفتی را مصرف کند، یا راه شسته رفته ای آماده است. راه بسیار طولانی، پرسنگلاخ و بی حمایت. حمایتی هم از شما شاید نشود.

*ضرورت تغییر وضعیت کنونی حوزه ها و دانشگاه های ما

حوزه کماکان و تقریباً در فقه فردی گرفتار است. دانشگاه هم که رو به قبله غرب است. همان مترجمین و مفسرین آثار غربی ها. حوزه در واقع یک جور آب به آسیاب دانشگاه می ریزد با کاری نکردن و یا کماکان این همه انرژی و هزینه را صرف کردن یکی از مهم ترین محصولاتش می شود توضیح المسائل. ما با رساله های علمیه می خواهیم نظام تربیتی منحط شتر گاو پلنگی مان که در مذهبی ترین مدارس ما، بدترین و مستهجن ترین کالاها رد و بدل می شود آن هم توسط دختران چادری یک چشم(!) با رسائل و مکاسب و رساله های علمیه می خواهیم آن ها را اصلاح کنیم؟ اقتصاد ما کاملاً با بانک جهانی و صندوق بین المللی پول اداره می شود! اقتصاد ما عمدتاً و اکثراً و قاطباً و علی العموم با توجه به شاخص ها و راه کارهای صندوق بین المللی پول، این دو بزرگ ترین نهاد نظام سرمایه داری بین المللی آمریکایی اروپایی اداره می شود. تا زمانی که اوضاع حوزه ها و دانشگاه های ما همین است وضعیت مان اینگونه است.

*بازتولید معرفتی، لازمه حیات انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی، جان و حیاتش مرهون یک چنین بازتولید معرفتی است. اگر این صورت نگیرد دیر یا زود مستحیل می شویم. الآن هم در موضع گیری های سیاسی سیاست خارجی است که یک مقدار هویت مستقل از غرب داریم. اگر آن هویت را برداریم، ما فرقی با غرب نداریم. فقط بعضی هایمان خود را می پوشانند. نظام اقتصادی ما را تحزب مان را تکاثر ثروتمان را نظام بانکی و مالی مان را نگاه کنید. چه فرق هایی با غربی ها داریم. و این راه، (راه تولید علم و جنبش نرم افزاری) راه مقدس، طولانی و اجرآمیز است و ابداً راه شسته رفته ای نیست. از لحاظ زمانی، باید برای آن نسلی حساب بکنید، حداقل این که این نسل باید کار بکنند. اگر دو سه نسل مجدّانه کار کنیم آن وقت آرام آرام، یک آثاری در می آید که نسل های بعدی به این ها نگاه کلاسیک می کنند. مثل امروزه که غربی ها به کتاب «سرمایه» کارل مارکس یا «تقسیم اجتماعی» دورکیم نگاه می کنند. آن ها هم فکر نمی کردند که دارند سنگ بنا می گذارند. نه هیوم، نه کانت، نه دورکیم، نه ژان ژاک روسو، مونتسکیو، هیچ کدام شان این فکر را نمی کردند.بنابراین اصلاً راه کوتاه و شسته رفته ای که فکر کنید، بعد از ده بیست سال، یک گلزاری می شود. ما در چند صد سال در این زمینه ها استراحت کامل، بلکه تعطیل کامل بوده ایم. لذا راه، راه بسیار طولانی است و مقدس. عزم و اراده می خواهد، تفکر، تحقیق و مجاهده.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از وبسایت حلال، تاریخ انتشار: 10 اسفند 1389، کدخبر:729 ، www.halaltec.ir