شعار سال:  سد گتوند علیا یکی از سیاسی‌ترین سدهای ایران است. سدی که «حبیب‌الله بیطرف» وزیر نیروی زمان اجرای آن می‌گوید حتی آبگیری گتوند هم سیاسی بود. اگرچه آب خروجی این سد اکنون کیفیت قابل قبولی دارد اما میزان شوری (EC) آب در ارتفاع 145 تا کف مخزن بین چهار هزار میکروموس تا 200 هزار میکروموس است و کارشناسان درباره آن نگران هستند. معاون مطالعات پایه و طرح‌های جامع منابع آب سازمان آب و برق خوزستان نیز اخیراً با اشاره به تشکیل کارگروهی در وزارت نیرو برای از سرگیری طرح علاج بخشی سد گتوند، گفت: تخلیه آب شور از مخزن سد در این کارگروه در حال بررسی است.

هوشنگ حسونی‌زاده می‌گوید: «از همان ابتدا کارشناسان متوجه گنبد نمکی شده و آن را به مسئولان اعلام کرده بودند اما پاسخ این بود که سد مشکلی ندارد و پرونده از دستورکار خارج شد. بعد از انتصاب شمسایی به عنوان مجری سد گتوند، پرونده بایگانی شده آن دوباره به جریان افتاد و با تشکیل تیم فنی ثابت کرد که این سد مشکلاتی دارد اما در آن زمان بدنه سد حدود 70 درصد پیشرفت داشت. به آبگیری سد گتوند نیز اعتراض کردیم، اما در آن زمان به هشدارهای ما درباره اثرات سد گتوند که منجر به نابودی خوزستان می‌شود توجهی نشد. تمام مکاتبات و مستندات آن موجود است.»

گتوند، بلندترین سد خاکی کشور و آخرین سد روی رودخانه کارون است که در25 کیلومتری گتوند در خوزستان قرار دارد. بیشترین میزان تولید انرژی برقابی در میان نیروگاه‌های برقابی کشور از این سد انجام می‌شود اما جانمایی اشتباه این سد و قرار گرفتن سازند نمکی گچساران در مخزن آن از یک سو و اصرار مسئولان سه دولت به ساخت و آبگیری از سوی دیگر با مخالفت شدید کارشناسان حوزه آب و محیط زیست همراه بود.

در این باره هدایت فهمی، معاون مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو گفت: «برخی گمان می‌کنند که ساخت و آبگیری گتوند نتیجه ضعف کارشناسی است اما این تفکر غلطی است. چراکه کارشناسان داخلی و خارجی و بدنه کارشناسی وزارت نیرو تماماً مخالف ساخت این سد در مختصات فعلی آن هستند. گتوند نتیجه اشتباه مدیریتی است نه مهندسی.»

او سد گتوند را ناشی از تصمیمات نادرست مدیریتی طی چند دولت دانست و گفت: «بعد از جنگ ایران و عراق جوی به راه افتاده بود که باید بزرگ‌ترین‌ها و عظیم‌ترین‌ها را بسازیم و رکورد بزنیم. در همین دوره با وجود اینکه کارشناسان نسبت به مسأله گنبد نمکی کف مخرن هشدار داده بودند، دستور مطالعه مجدد در دولت سازندگی و ساخت در دولت اصلاحات و آبگیری در دولت عدالت و مهرورزی داده شد. در حالی که مشاوران امریکایی، چینی و ایرانی نسبت به مشکلات شوری آب مخزن هشدار داده بودند.» فهمی ادامه داد: «حتی زمانی که برخی از مشاوران گزینه پتوی رسی برای کاهش شوری آب را مطرح می‌کردند، بدنه کارشناسی وزارت نیرو هشدار داده بود که این راهکار کافی نیست.»

این کارشناس حوزه آب کشور می‌گوید: «آن زمان توسعه نیروگاه‌های برقابی اهمیت ویژه‌ای یافته بود. مسئولان می‌خواستند که بزرگ‌ترین مخزن را با دیواره‌هایی مرتفع ایجاد و بیشترین انرژی برق را با استفاده از آن تولید کنند. درحالی که ساخت سد در مکان دیگری بر روی رودخانه کارون با حجم و تولید انرژی کمتر منطقی‌تر بود. موضوعی که کارشناسان روی آن اتفاق نظر داشتند. اما به هر حال این سد ساخته شد و در شرایط فعلی تخلیه آن به صلاح کشور نیست. از این رو باید مدیریت مخزن انجام شود.»

منظور از مدیریت مخزن تخلیه آب شور از مخزن سد است. مطالعات علاج‌بخشی سد گتوند در سال 94 به مؤسسه آب دانشگاه تهران واگذار شد و این مؤسسه گزارش خود را به سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی (کارفرمای مطالعات) ارائه داد. فهمی می‌گوید: «پیشنهاد نهایی مؤسسه آب دانشگاه تهران نیز مدیریت مخزن بود.» ناگفته نماند که این مؤسسه در مطالعات خود سد گتوند را به عنوان یک خطای ملی معرفی کرده است.

370 هکتار زمین کشاورزی با 85 هزار بهره بردار کشاورزی در پایین دست سد گتوند قرار دارد که ممکن است هر لحظه فعالیت‌شان تحت تأثیر کیفیت آب این سد قرار بگیرد. البته اندازه گیری‌های دقیق نشان می‌دهد که میزان شوری (EC) آب در محل بند تنظیمی گتوند 1190 میکروموس است. حداکثر مطلوب این شاخص 1650 میکروموس و حداکثر مجاز آن 2500 میکروموس است. از این رو شرایط آب خروجی این سد در حال حاضر حتی بهتر از مقیاس مطلوب است. با این حال ورود پساب کشاورزی و عبور آب رودخانه کارون از زهکش شورعقیلی شوری آب کارون را به 24 هزار و850 میکروموس می‌رساند که رقم بسیار بالایی است. بنابراین علت شوری رود کارون سد گتوند نیست و مسئولان مدام با مدیریت مخزن از افزایش شوری آب خروجی از سد جلوگیری می‌کنند.

نگاهی به مطالعات امریکایی‌ها و چینی‌ها

پس از بررسی توانایی بالقوه برقابی حوضه آبریز رودخانه کارون در دهه40‍ هجری شمسی (60 میلادی) مسأله توسعه و ایجاد مخازن ذخیره‌ای بزرگ بین کیلومتر 490 رودخانه (محل کنونی سد مخزنی شهید عباسپور) و کیلومتر 800 رودخانه از اولویت خاصی برخوردار گردید. جهت توسعه رودخانه کارون در بخش بین گتوند و سد شهید عباسپور (کیلومتر 371.6 رودخانه)، پیشنهادهایی توسط شرکت «هارزا» امریکا در سال 1346، «موننکو» فرانسه در سال 1354 و «ایکرز» کانادا در سال 1361 ارائه شد. اولین ساختگاه در پایین دست سد شهید عباسپور، پروژه «گدارلندر» بود که مطالعات آن توسط مشاوران مشانیر - لامایر انجام شد. تقریباً اغلب مشاوران نسبت به خطرات گنبد نمکی واقع در محل کنونی مخزن هشدار داده بودند.

از این رو سه ساختگاه پایین دست نیز توسط این مشاوران مورد بررسی قرار گرفت که موقعیت تقریبی آنها عبارت‌است از: اول کیلومتر 440 رودخانه، دوم کیلومتر 419 رودخانه و سوم که شامل دو زیرگزینه کیلومتر 383 رودخانه و کیلومتر 377 رودخانه بود.

در نهایت قرارداد خدمات مهندسی پروژه «گتوندعلیا» توسط کارفرما با مشاوران مشانیر-کایتک منعقد می‌گردد که هدف از آن بررسی و امکان‌سنجی اجرای طرح در ساختگاه فعلی بوده است. در مجموع مطالعات اولیه توسط شرکت‌های مشانیر و کایتک چین در سال 1376 پایان یافت و توسط شرکت لامایر مورد بازنگری قرار گرفت. در سال 1382 شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس به عنوان مشاور طرح جهت تکمیل مطالعات مرحله دوم و نظارت بر عملیات اجرایی انتخاب شد.عملیات احداث تونل‌های انحراف طرح سد و نیروگاه گتوندعلیا در اردیبهشت ماه سال 1376 و عملیات اصلی ساختمانی سد در سال 1380 آغاز شد و انحراف کامل آب رودخانه نیز پس از پایان عملیات اجرایی فرازبند، در اردیبهشت ماه سال 1382 صورت گرفت و در آخر سال 91 آبگیری این سد نیز انجام شد. معاون مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو می‌گوید: «اکنون که این سد ساخته و بهره‌برداری شده، نمی‌توان محل ساخت را تغییر داد. لذا باید راهکار دیگری در نظر گرفت. از جمله مدیریت مخزن، تبخیر آب اعماق مخزن و استفاده از نمک آن و یا تزریق آن در چاه‌های نفت و گاز. در این خصوص کارگروهی تشکیل شده که بر اساس کار کارشناسی تصمیم خواهد گرفت.»

سایت شعار سال، با تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه ایران، تاریخ انتشار 7 شهریور 97، کد مطلب: 479912، www.iran-newspaper.com.com