شعار سال: بیماری‌های مغزی نورودجنریتیو روی بخشی از جامعه اثر عظیمی دارند. برای مثال، بیماری آلزایمر حافظه مبتلایان خود را به‌طور تدریجی می‌رباید. بیماری پارکینسون فرد مبتلا را به سمت اختلال در حرکت سوق می‌دهد. فراموشی پیشانی-گیجگاهی (fronto-temporal) سبب تغییرات گیج‌کننده در رفتار و افکار شخص می‌شود. بیماری هانتینگتون اغلب اشخاص مبتلا به آن را در ابتدای دهه‌های ۳۰ و ۴۰ زندگی‌شان از توانایی راه‌رفتن، حرف‌زدن، فکرکردن و استدلال محروم می‌کند. زوال عقل، دمانس یا دیمنشیا (Dementia) یک سندرم (مجموعه‌ای از علائم) است که با افت ممتد در عملکرد مغز ارتباط دارد. دمانس یک اصطلاح عمومی است که برای بیماری‌هایی مانند آلزایمر، هانتینگتون و پارکینسون یا شرایطی که به دلیل آسیب‌های مغزی به وجود آمده و بر حافظه، فکرکردن و رفتار اثر منفی دارد، استفاده می‌شود. علائم مشخص‌کننده دمانس مشکلات مربوط به گفتار، حل‌کردن مشکلات و مهارت‌های شناختی هستند که روی عملکرد روزانه فرد اثر می‌گذارند. دمانس از ملایم‌ترین حالت تا شدیدترین مرحله می‌تواند درجه‌بندی شود. عوامل ایجاد دمانس می‌توانند بر اساس تغییرات ایجادشده در مغز متغیر باشند. انواع دمانس شامل لویی‌بادی، اختلال‌های فرونتوتمپورال و دمانس وسکولار است. ترکیب دو یا چند نوع از دمانس در فرد می‌تواند مشاهده شود. برای مثال، برخی افراد مبتلا به بیماری آلزایمر و همچنین دمانس وسکولار هستند. بیماری‌های اشاره‌شده مانند آلزایمر، هانتینگتون و پارکینسون با رنج‌های بسیار و ازدست‌رفتن کامل استقلال در سال‌های پایانی زندگی افراد مبتلا همراه هستند. بار عاطفی سنگین این بیماری‌ها كه بر دوش مبتلایان و خانواده‌های آنهاست و همچنين هزینه‌های اقتصادی مربوط به این بیماری‌ها، سبب شده است متخصصان علوم اعصاب در سراسر دنیا مشغول تحقیق روی این بیماری‌ها از منظر ژنتیکی تا نشانه‌های بالینی باشند و تلاش برای یافتن راه‌هاي پیشگیری مؤثر و همچنين راهکارهای درمانی این بیماری‌ها ادامه‌دار است.

بیماری آلزایمر چیست؟

بیماری آلزایمر اختلال بازگشت‌ناپذیر و پیشرفته مغزی است که به‌طور تدریجی حافظه و مهارت‌های فکرکردن و در نهایت توانایی انجام ساده‌ترین کارها را از بین می‌برد. این بیماری اولین‌بار در سال ۱۹۰۶ از سوی دکتر آلویس آلزایمر معرفی و شرح داده شد. دکتر آلزایمر تغییراتی را در بافت مغزی یک زن که از یک بیماری ذهنی غیرعادی فوت کرده بود، مشاهده کرد. نشانه‌های بیماری شامل فقدان حافظه، مشکلات گفتاری و رفتارهای پیش‌بینی‌نشدنی بودند. بعد از مرگ این زن، مغز او بررسی شد و توده‌هایی غیرعادی که امروزه پلاك‌هاي آميلوئیدي نامیده می‌شوند و توده‌های درهم‌رفته از الیاف که امروزه به‌عنوان نوروفیبریلاری يا كلاف‌هاي تائو شناخته شده‌اند، مشاهده شدند. این پلاک‌ها و درهم‌رفتگی‌های پدیدآمده در مغز، بخشی از مهم‌ترین ویژگی‌های بیماری آلزایمر در نظر گرفته می‌شوند. ویژگی دیگر، فقدان ارتباطات میان سلول‌های عصبی یا نورون‌ها در مغز است. ۷۰ سال بعد از معرفی بیماری آلزایمر، این بیماری از رایج‌ترین عوامل دمانس در میان سالمندان شناخته شد. بیماری آلزایمر شکل پیشرفته دمانس است و در ۶۰ تا ۸۰ درصد موارد دیده‌شده دمانس نقش دارد. اصطلاح‌های زوال عقل یا دمانس و آلزایمر در بعضی موارد به اشتباه به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما این دو نوع یکسان نیستند. در حقیقت آلزایمر یک نوع از دمانس است. اگرچه بزرگ‌ترین فاکتور خطر، افزایش سن است، اما بیماری آلزایمر به‌عنوان بخشی از روند طبیعی سالخورده‌شدن و محصول سالخوردگی نیست. اکثر افراد مبتلا به بیماری آلزایمر، بالای ۶۵ سال یا مسن‌تر هستند. اگر این بیماری در فردی قبل از ۶۵سالگی تشخیص داده شود، عموما به‌عنوان بیماری آلزایمر با آغازی زودهنگام در نظر گرفته می‌شود. این بیماری با گذشت زمان وخیم‌تر می‌شود. در مراحل آغازین، ازبین‌رفتن حافظه ملایم است، اما در مراحل پیشرفته افراد توانایی انجام مکالمه و واکنش نشان‌دادن به محیط را از دست می‌دهند. افراد بعد از تشخیص این بیماری به‌طور متوسط برای هشت سال زندگی می‌کنند، اما سال‌های زنده‌ماندن بین چهار تا ۲۰ سال و بر اساس سن و سایر شرایط سلامت افراد می‌تواند تغییر کند.

آلزایمر و تغییرات مغز

دانشمندان در حال شناسایی تغییرات مغزی پیچیده هستند که در شروع و مراحل پیشرفته‌تر بیماری آلزایمر دخیل هستند. چنین به نظر می‌رسد که تخریبات واردشده بر مغز ۱۰ سال یا بیشتر پیش از مشکلات حافظه یا شناختی پدید می‌آیند. در طول این مرحله پیش-بالینی در بیماری آلزایمر، افراد نشانه‌های بیماری را نشان نمی‌دهند، این در حالی است که تغییرات خطرناک در مغز آغاز و در حال رخ‌دادن هستند. بسیاری از محققان معتقدند درمان افرادی که در ابتدایی‌ترین مرحله این بیماری هستند، می‌تواند سرعت پیشرفت این بیماری را به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کُند كند. انباشتگی غیرطبیعی پروتئین‌ها، پلاک‌های آميلوئیدی و توده‌های درهم‌رفته را در سراسر مغز شکل می‌دهند. هنگامی که نورون‌های سالم عملکردشان متوقف شود، ارتباط‌شان با سایر نورون‌ها از دست رفته و از بین می‌روند. این تخریب در آغاز در هیپوکامپ رخ می‌دهد. (بخشی از مغز که برای شکل‌گرفتن حافظه ضرورت دارد.) با افزایش نابودی نورون‌ها در سایر بخش‌های مغز که تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند، این بخش‌های مغز شروع به کوچ‌شدن می‌کنند. در مراحل بسیار پیشرفته‌تر و پایانی آلزایمر، این تخریب مغزی گسترده شده و بافت مغزی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کوچک می‌شود. تخریب نورون‌ها در بخش‌های مختلف مغز شامل قسمت‌هایی است که فرد را قادر به عملکردهای بدنی پایه‌ای مانند راه‌رفتن و بلعیدن می‌کند.

نشانه‌ها و علائم آلزایمر

مشکلات حافظه از اولین نشانه‌های نقصان شناختی در فرد مبتلا به بیماری آلزایمر است. اولین نشانه‌های بیماری می‌توانند از فردی به فردی متفاوت باشند. برای تعداد زیادی از افراد افت در جنبه‌های شناختی غیرمرتبط با حافظه مشاهده می‌شود؛ مانند کلمه پیداکردن، مشکلات دید و درک فضا و مختل‌شدن قدرت تشخیص، منطق و قضاوت. بروز اين نشانه‌ها ممکن است نشان‌دهنده مراحل ابتدایی بیماری باشد. محققان در حال بررسی نشانگرهای زیستی برای شناسایی تغییرات مغز در مراحل آغازین بیماری در افراد با آلزایمر خفیف یا ملایم و همچنین در افرادي که در خطر ابتلا به آلزایمر قرار دارند، هستند. (نشانه‌های زیستی بیماری در تصاویر مغزی، مایع مغزی نخاعی و خون) نشانه‌ها در افراد با دمانس آلزایمر متغیر است و تفاوت‌ها میان تغییرات شناختی مرتبط با سن و علائم زودهنگام دمانس آلزایمر می‌توانند نامحسوس باشند. افراد با دمانس آلزایمر، علائم چندگانه را در طول سال‌ها تجربه می‌کنند. این علائم، منعکس‌کننده درجه تخریب واردشده بر نورون‌ها در بخش‌های متفاوت مغز است. سرعت پیشرفت علائم از ملایم به متوسط تا شدید از فردی به فرد دیگر متفاوت است. در مرحله ملایم، اغلب افراد قادر به انجام کارهایشان به‌طور مستقل برای سال‌های زیادی هستند اما ممکن است برای برخی فعالیت‌ها نیازمند همراهی و کمک باشند تا بازدهی خود را به حداکثر میزان ممکن رسانده و امنیت‌شان حفظ شود. افراد با این درجه از بیماری ممکن است هنوز قادر به رانندگی، کار و مشارکت در فعالیت‌های مورد علاقه‌شان باشند اما مشکلاتی مانند سردرگمی‌ و گم‌شدن و تکرارکردن سؤال نشان می‌دهند. همچنین در زمان طولانی‌تري کارهای طبیعی روزانه‌شان را انجام می‌دهند. در مرحله میانی یا متوسط، که برای برخی طولانی‌ترین زمان را دارد، افراد ممکن است در انجام وظایف معمول دچار مشکل شده و شروع به بروز تغییرات رفتاری و شخصیتی مانند اضطراب، توهم و سوءظن شده و ناگهانی رفتار کنند. در این مرحله تخریب در مناطقی از مغز صورت می‌گیرد که گفتار، قدرت استفاده از منطق، پردازش حس‌ها و فکرکردن آگاهانه را در کنترل دارند. افراد شروع به نشان‌دادن مشکلات در تشخیص دوستان و خانواده می‌کنند. همچنین در این مرحله ممکن است قادر به یادگیری نبوده و در انجام کارهای چندمرحله‌ای مانند لباس پوشیدن و سازگاری با شرایط جدید دچار مشکل شوند. در مرحله شدید این بیماری، پلاک‌ها و توده‌ها در سراسر مغز منتشر شده و مغز به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کوچک می‌شود. در اين مرحله، افراد نیازمند کمک برای انجام فعالیت‌های روزانه مانند حمام‌کردن، لباس‌پوشیدن و استفاده از دستشویی هستند. نهایتا، توانایی آنها برای ارتباط کلامی محدود می‌شود. در مرحله شدید این بیماری، اثرات آلزایمر بر سلامت جسمانی فرد مشهود می‌شود. در اين مرحله به دلیل تخریب مناطقی از مغز که مرتبط با حرکت‌کردن فرد هستند، بايد فرد مبتلا به‌سرعت بستري شود. بستري‌شدن طولاني‌مدت سبب می‌شود كه بدن آنها در معرض لخته‌شدن خون، عفونت پوستی و عفونت خونی و سِپسیس قرار بگیرد. با بروز اولين نشانه‌هاي عفونت خوني، مواد شیمیایی موجود در جریان خون، مبارزه با عفونت را آغاز مي‌كنند كه همين مسئله سبب روشن‌شدن کلید التهاب در سطح بدن مي‌شود. با افزايش التهابات، ازكارافتادگي تدريجي اعضاي بدن آغاز مي‌شود. تخریب مناطقی از مغز که بلعیدن را کنترل می‌کنند، سبب مشکل‌شدن خوردن و نوشیدن شده و این مسئله می‌تواند سبب واردشدن غذا در مجاری تنفسی به جای مری شود. ذرات غذا ممکن است در شش‌ها تجمع کرده و سبب عفونت شش‌ها شوند. این نوع از عفونت، ذات‌الریه تنفسی نام دارد که در مرگ بسیاری از افراد مبتلا به آلزایمر ایفای نقش مي‌كند.

علت ابتلا به آلزایمر

عوامل بروز آلزایمر به‌طورکامل در اغلب افراد شناسایی نشده‌اند. هنوز موارد بسیاری برای کشف‌شدن باقی مانده‌اند تا تغییرات دقیق زیست‌شناختی بیماری آلزایمر که سبب نشانه‌های دمانس آلزایمر می‌شوند، شناسایی شوند؛ مانند چرایی این بیماری و اینکه چرا نشانه‌های آن در بعضی پیشرفت سریع‌تری از سایر افراد دارد يا چگونه این بیماری می‌تواند پیشگیری، کُند یا متوقف شود. بخش ژنتیک در برخی از موارد در مراحل آغازین بیماری آلزایمر نقش دارد. مراحل پایانی این بیماری در نتیجه سلسله‌تغییرات مغزی که در طول دهه‌ها رخ داده‌اند، بروز پیدا می‌کنند. به نظر می‌رسد ترکیبی از ژنتیک، محیط و سبک زندگی (رژیم غذایی، فعالیت فیزیکی و ارتباطات اجتماعی) مسبب این بیماری است. اهمیت هرکدام از این موارد در افزایش یا کاهش خطر ابتلا به آلزایمر، ممکن است از فردی به فردی دیگر تغییر کند. یکی از بزرگ‌ترین اسرار این بیماری این است که چرا افراد میان‌سال به آن مبتلا می‌شوند. مطالعه درباره مغزهای نرمال مي‌تواند به رمزگشایی اين مسئله كمك شاياني بکند؛ برای مثال دانشمندان درصدد هستند تا دريابند چگونه تغییرات مغزی مرتبط با افزایش سن ممکن است به نورون‌ها آسیب برسانند و در تخریب آلزایمری سهم داشته باشند. این تغییرات در اثر افزایش سن شامل آتروفی یا کوچک‌شدن بخش‌هایی از مغز، التهاب، تولید مولکول‌های ناپایدار به نام رادیکال‌های آزاد و اختلال عملکرد میتوکندریال (درهم‌شکستن تولید انرژی در داخل سلول) هستند.

تشخیص آلزایمر

آزمایش واحدي برای تشخیص بیماری آلزایمر وجود ندارد. پزشکان از روش‌ها و ابزارهای متعددی برای تعیین اینکه مشکلات حافظه در فردي با نشانه‌هاي دمانس به‌دلیل آلزایمر است يا خير، استفاده می‌کنند. ازآنجاكه دمانس در اثر عوامل دیگري به غیر از آلزایمر نیز می‌تواند مشاهده شود، افراد با مشکلات حافظه و فکرکردن، با مراجعه به پزشک برای احتمال وجود سایر عوامل مانند بیماری پارکینسون، سکته، عفونت و تومور یا دمانس غیرمرتبط به آلزایمر بررسی می‌شوند. در صورت به‌قطعیت‌رسیدن درباره نقش‌نداشتن سایر عوامل، دمانس به‌دلیل احتمال وجود آلزایمر بررسی می‌شود. از فرد یا اعضای خانواده یا دوستان، اطلاعات مورد نیاز درباره وضعیت سلامت عمومی، تاریخچه مشکلات پزشکی، توانایی انجام فعالیت‌های روزانه و تغییرات در رفتار و شخصیت فرد گرفته می‌شود. تست‌هایی در زمینه حافظه، حل‌کردن مشکل، میزان توجه، شمردن و گفتار فرد ارائه می‌شوند. آزمایش‌های خون و ادرار و همچنین تصویربرداری از مغز با كمك دستگاه‌هاي سي‌تي، پت و ام‌آرآي برای بررسی عوامل دیگر (به غیر از آلزایمر) که می‌توانند سبب بروز نشانه‌ها باشند، صورت می‌گیرد. با وجود این تشخیص قطعی آلزایمر فقط پس از مرگ و با بررسی بافت مغزی قابل انجام است.

درمان بیماری آلزایمر

- درمان فارماکولوژیک: هیچ‌یک از درمان‌های فارماکولوژیک (داروها) که در دنیای امروز استفاده می‌شوند توانایی کُند یا متوقف‌کردن تخریب مرگ‌زای سلول‌های عصبی در بیماری آلزایمر را ندارند. در آمریکا و اروپا داروهایی مانند ریواستیگماین، گالانتامین و دانپزیل تجویز می‌شوند. این داروها به‌طور موقت سبب بهبود علامت‌های بیماری می‌شوند. این بهبودي در نتيجه افزایش میزان نوروترانسمیترها (انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز) به دست می‌آید. اثر این داروها از فردی به فرد دیگر متفاوت است.

- درمان غيرفارماکولوژیک: در این نوع از درمان از دارو استفاده نمی‌شود. هدف این نوع از درمان بهبود یا حفظ عملکرد شناختی، توانایی انجام فعالیت‌های روزانه یا افزایش کیفیت زندگی است. همچنین این روش به‌منظور کاهش نشانه‌هایی مانند افسردگی، بی‌تفاوتی، سرگردانی، اختلالات خواب، اضطراب و خشونت استفاده می‌شود؛ برای مثال آموزش‌های کامپیوتری برای تقویت حافظه و پخش موسیقی‌های مورد علاقه بیمار به‌عنوان روشی برای به‌خاطر‌آوردن استفاده می‌شوند. همچنین استفاده از نورپردازی مخصوص برای کاهش اختلال خوابیدن از ابزارهای دیگر مورد استفاده است. مانند روش‌های فارماکولوژیک، این روش درماني نیز قادر به کاهش یا متوقف‌كردن تخریب نورون‌هایی که سبب بروز نشانه‌های آلزایمر می‌شوند، نيست. گزارش منتشرشده از دانشگاه ساسکس انگلستان در سال ۲۰۱۴ نشان داد که تمرین‌های ایروبیک و غیرایروبیک بر عملکرد شناختی بیماران مورد مطالعه اثر مثبت داشته است. تحقیق دیگری از دانشگاه کالج لندن در سال ۲۰۱۳ نشان داد برانگیختن شناختی بیماران، مي‌تواند عملکرد شناختی و همچنين تندرستی آنها را بهبود ببخشد.

حمایت برای خانواده و مراقبت‌کنندگان

مراقبت از فرد مبتلا به آلزایمر می‌تواند هزینه جسمانی، احساسی و اقتصادی بالایی داشته باشد. حجم مراقبت روزانه، تغییر در نقش افراد خانواده و تصمیم‌ها درباره امکانات مراقبت می‌توانند دشوار باشند. کسب آگاهی درباره این بیماری در راهکارهای درازمدت برخورد با این بیماری مؤثر است. همچنین برنامه‌هایی که مراحل این بیماری و راه‌های تعامل با رفتارهای دشوار را آموزش دهند، بسیار اهمیت دارند. مهارت‌های سازگاری، شبکه حمایتی قوی و مراقبت تنگاتنگ راه‌های دیگری هستند که به مراقبت‌کنندگان کمک می‌کنند تا استرس ناشی از مراقبت از نزدیکان مورد علاقه خود را مدیریت کنند؛ برای مثال فعال‌نگه‌داشتن جسمی خود از لحاظ احساسی و فیزیکی می‌تواند اثر مثبت داشته باشد. ملحق‌شدن به گروه‌های حمایتی برای مراقبت‌کنندگان می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد، چراکه در این گروه‌ها افراد می‌توانند آزادانه درباره نگرانی‌های خود صحبت کنند، تجربه‌های خود را به اشتراک بگذارند، راهنمایی گرفته و حمایت عاطفی دریافت کنند. وب‌سایت‌های اینترنتی معتبر می‌توانند منابع مفیدی برای دریافت اطلاعات حمایتی باشند. از انجمن آلزایمر ایران می‌توان به‌عنوان یکی از این نمونه‌ها یاد كرد. (براي دريافت اطلاعات بيشتر درباره انجمن آلزايمر ايران و فعاليت‌هاي آن مي‌توانيد به آدرس اينترنتي http://iranalz.ir مراجعه كنيد).

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق تاریخ انتشار 5مهر 97، کدمطلب: 196349، www.sharghdaily.ir