شعارسال:

1-مقدمه

مسکن از نیازهای اصلی و اولیه بشر است. در ایران علی‌رغم اتخاذ سیاست و برنامه‌های گوناگون در حوزه مسکن شاهد مشکلات متعددی مانند افزایش تصاعدی قیمت زمین، تورم، سوداگری در بخش مسکن، عدم ورود فناوری‌های نوین در این بخش هستیم که نشان از ناکارآمدی سیاست‌های اجراشده در جهت رونق پایدار در بخش مسکن و حل معضل آن است.

ازجمله سیاست‌های اتخاذشده در بخش مسکن پروژه مسکن مهر هست که در دولت نهم و دهم معرفی و اجرایی شد و هدفِ آن، حمایت از دهک‌های ضعیف جامعه بود. آنچه در پروژه مسکن مهر حائز اهمیت است علاوه بر رعایتِ استانداردهای معماری از قبیل زیباسازی و نیز صرفه اقتصادی و مقاومت بالا در برابر حوادث طبیعی و غیره، به راهکارهای پیشگیری از جرم نیز باید توجه شود تا رضایت‌مندی و امنیت شهروندان به دست آید. در این نوشتار درصدد هستیم بسترهای مستعد جرم‌زا در پروژه مسکن مهر را موردبررسی قرار دهیم.

۲-ابعاد جرم‌زایی مسکن مهر از بعد بوم‌شناسی

۱-۲-تراکم جمعیت

تراکم جمعیت به رابطه‌ی بین تعداد افراد و فضای تحت اشغال آن‌ها اشاره دارد و از نگرانی‌های کارشناسان در ارتباط با پروژه‌ی عظیم مسکن مهر است. مسکن مهر با جای دادن انبوهی از جمعیت انسانی با گسست فرهنگی بالا، در فضای اندک شهرک‌های عمومی می‌تواند پیامدهای منفی متعددی بر شهروندان و مسئولان تحمیل کند که جرم ازجمله این پیامدهای منفی است. افزایش جرم با افزایش تراکم جمعیت رابطه‌ی مستقیم دارد و این به‌خصوص در مناطق عقب‌مانده و محروم شهری و مجموعه‌های مسکونی عمومی و پرجمعیت نظیر مسکن مهر کاملاً صادق است (۱).

در کنار تراکم بالای جمعیتی در مسکن مهر، بالا بودن هرم سن جوانان در میان جمعیت انبوه ساکن در مسکن مهر، دور بودن محل کار اغلب والدین و عدم توانایی در کنترل رفتار فرزندان، وجود زمین‌های غیر آباد و نقاط کور فراوان در اکثر محوطه‌ای مسکن مهر، موجب تسهیل گردهمایی نوجوانان و برقراری رابطه‌ی آزاد و ارتکاب اعمال خلاف عفت و اخلاق عمومی می‌گردد. فقدان مراقبت کافی از فرزندان به علت جمع شدید واحدهای مسکونی مهر و فراوانی جمعیت در آن، آزادی عمل زیاد اطفال در امر ارتباط با همسالان، مهاجر بودن تعداد زیادی از ساکنین مسکن مهر و... باعث می‌شود که تعداد بزهکاران جوان در این مجموعه‌ها بیشتر از دیگر نواحی مسکونی باشد. همچنین به علت کوچک بودن اغلب واحدهای مسکن مهر، بیشتر زنان و کودکان مسکن مهر ترجیح می‌دهند ساعات زیادی در خارج از منزل و در محوطه‌های اغلب فاقد هرگونه امکانات رفاهی این مجتمع‌ها بگذرانند. این امر علاوه برافزایش خطر ایجاد همنشینی های بد و عواقب احتمالی آن ازجمله یادگیری‌های مجرمانه، تقلیدپذیری و شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌های مجرمانه، باعث دوری اعضاء خانواده از یکدیگر شده و نقش مهم خانواده در پیشگیری از تمایل افراد به جرم و انحراف را با چالش روبرو خواهد کرد؛ بنابراین توده‌ای از جمعیت غالباً جوان که ازلحاظ سواد و وضعیت اقتصادی در سطح پایینی قرار دارند، در یک محیط بدون هیچ‌گونه امکانات رفاهی و حمایتی در حاشیه شهرها و نقاط اغلب دورافتاده رهاشده‌اند که مجموع این شرایط می‌تواند آسیب‌های اجتماعی، انحرافات و سرانجام جرائم را در این مناطق افزایش دهد. در مسکن مهر فاکتور جمعیت نادیده گرفته‌شده و شاهد احداث بعضاً برج‌های بلندمرتبه‌ی مسکن مهر به‌ویژه در اطراف کلان‌شهرها (نظیر شهرک پرند و پردیس) هستیم که انبوهی از جمعیت ناهمگن و با گسست فرهنگی بالا را در ارتفاعات خود به‌صورت فشرده، با کمترین امکانات جای‌داده‌اند که این مسئله می‌تواند در صورت عدم رسیدگی و تعبیه‌ی تسهیلات رفاهی و زیرساخت‌های حمایتی لازم، بحرانی به‌مراتب حادتر از بحران مسکن ایجاد کند (۲).

۲-۲-جداگزینی

جدایی‌گزینی، زمانی به وجود می‌آید که برخی نواحی دارای تعداد بیشتر و سایر نواحی دارای تعداد کمتری از اعضاء یک گروه اقتصادی -اجتماعی، درآمدی، مذهبی و ... باشند (۳). درنتیجه هر گروه از روی اجبار به زندگی در محله‌ای که جامعه شهری برای آن‌ها تعیین کرده تن می‌دهند. در مسکن مهر نیز جدایی گزینی وجود دارد. ابتدا جدایی گزینی مکانی یا فاصله فیزیکی مسکن مهر که درنهایت به جدایی گزینی اجتماعی ساکنان مسکن مهر می‌انجامد. بدین‌سان که ساکنان مسکن مهر بازندگی در محدوده معین و عدم تماس نسبی با سایر قشرهای شهری، حاکمیت فاصله اجتماعی میان خود و سایر اقشار جامعه را سبب می‌شوند و شهر را به قطعاتی تقسیم می‌کنند که هر قطعه با قطعه‌ی دیگر به علل فاصله‌ی فیزیکی و فاصله‌ی اجتماعی جداشده‌اند و مناطقی که این خانه‌سازی‌ها در آن صورت گرفته است از طرف خانواده‌هایی که به پایگاه اجتماعی – اقتصادی همسان تعلق دارند از طریق قانونی به‌سرعت اشغال می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، می‌توان گفت مسکن مهر نوعی حاشیه‌نشینی نو را سبب خواهد شد (۲).

۳-بررسی بسترهای قانونی جرم‌زا در پروژه مسکن مهر

۱-۳-شرایط عضویت در تعاونی‌های مسکن مهر

به این شرایط در ماده ۱۲ اساسنامه تعاونی‌های مسکن مهر و ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن و نیز در ماده ۲۱ جزء به دستورالعمل اجرایی برنامه‌های تأمین مسکن در سال ۱۳۸۶ ش. اشاره‌شده است. این شرایط عبارت‌اند از:

۱-اشخاصِ بی‌مسکن طبق تعریف مندرج دربند ۱ ماده ۱ قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن یا افرادِ فاقد زمین دارای کاربری مسکونی. تبصره:

اولویت نخست باکسانی است که درآمد ماهیانه آنان کمتر از ۲ برابر حداقل حقوق کار و یا استخدام کشوری کمتر از 400 هزار تومان باشد؛

۲-زنانِ خودسرپرست، مشروط به داشتن حداقل ۳۵ سال سن؛

۳-معلول جسمی حرکتی با حداقل ۲۰ سال سن و با معرفی سازمان بهزیستی کشور.

این شرایط حاوی چند نکته است:

۱-هراندازه تعداد ساکنان کم‌درآمد در یک مجموعه بیشتر باشند، فاصله آن مجموعه از محله‌ای نیز که در آن زندگی می‌کنند بیشتر می‌شود و آن‌ها تفاوت‌های خود را با دیگران بیش‌ازپیش احساس می‌کنند. نیز این مجموعه مسکونی از دید افراد خارج از آن و حتی خود ساکنان، بدنام تلقی می‌شود. این حس منفی، به‌تدریج باعث می‌شود که از این مجموعه مسکونی غفلت شود. ازاین‌رو، در ابتدا ساکنانْ آن محل را ترک می‌کنند. سپس مدیریت شهری و درنتیجه، تمامی مؤسسات خدمات شهری که به مجتمع سرویس می‌دهند مانند پلیس، سازمان‌های آموزشی، سرویس‌های اجتماعی و غیره آن را رها می‌کنند. بنابراین، مجتمع بزرگی باقی می‌ماند که فضای مناسبی را برای فعالیت گروه‌های بزهکار و جوانان مجرم و فروشندگان مواد مخدر فراهم می‌کند. همچنین درک محرومیت‌های موجود در این اجتماعات ممکن است به شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌هایی بینجامد که در تعارض با هنجارها و ارزش‌های حاکم بر جامعه باشند و یا حتی قادر به درک هنجارها و ارزش‌های جامعه شهری نباشند؛ بنابراین، تخصیص یک پروژه مسکونی به اقشار پایین‌دست و فقیر جامعه بدون توجه به زیرساخت‌های آن انتقادپذیر است (۴).

۲-معلولان جسمی و حرکتی نیز با حداقل ۲۰ سال سن و با معرفی سازمان بهزیستی کشور یکی از گروه‌های هدفِ این پروژه را تشکیل می‌دهند. با توجه به آسیب‌پذیر بودن این افراد، در قوانین کشورهای مختلف استانداردهایی برای مسکن آن‌ها توصیه‌شده است (۵). در ایران هم شورای عالی شهرسازی و معماری، ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری ملولان جسمی و حرکتی را در سال ۱۳۶۸ تصویب نمود و در سال ۱۳۷۸ قانون دیگری را جایگزین آن کرد. با بررسی این مصوبه و پیوستِ آن، اهتمام و دقت نظر قانون‌گذار برای مناسب‌سازی فضاهای شهری برای استفاده معلولان، رفع موانع موجود و فرهنگ‌سازی در اجتماع باهدف حمایت از ایجاد فرصت‌های مناسب برای حضور معلولان در جامعه، تحسین‌برانگیز و امیدبخش است، اما متأسفانه عدم پیش‌بینی ضمانت اجرای لازم، منجر به اجرایی نشدن آن- علی‌رغم گذشتن مدت‌زمان زیادی از تصویب آن - شده است. پروژه مسکن مهر نیز- باوجود پیش‌بینی معلولان در بخشی از جامعه هدف - تمهیدات لازم را برای سکونت آن‌ها در نظر نگرفته است و این مسئله در آینده‌ای نه‌چندان دور متقاضیان معلول این مساکن را بیش‌ازپیش آسیب‌پذیر خواهد کرد (۴).

۴-نتیجه‌گیری

ناهنجاری‌های اجتماعی علاوه بر ایجاد حس ناامنی و بدبینی، لطمات سنگین روحی، جسمی، مالی بر دوش شهروندان نهاده و از سویی موجب می‌شود تا عملکرد نظام قضایی و انتظامی در کاهش نرخ جرائم و باوجود دامنه وسیع فعالیت و صرف بودجه کلان، ناکارآمد به نظر برسد. از دیرباز شناسایی عوامل بروز جرم و سعی در از بین بردن یا کاهش اثرات آن‌ها مهم‌ترین راهکار پیشگیری و کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی شناخته‌شده است. تحقیقات نشان می‌دهد بزهکاران در انتخاب مکان و زمان جرم اغلب منطقی عمل می‌نمایند و به دنبال کم‌خطرترین و مناسب‌ترین فرصت‌ها و شرایط مکانی و زمانی برای بزهکاری هستند، بدین ترتیب در محدوده شهرها کانون‌هایی شکل می‌گیرد که دارای تعداد فرصت‌ها و اهداف مجرمانه بیشتر و به‌تبع آن تعداد جرائم بسیار بالاتری است. این نوشتار درصدد بررسی ارتباط بین مکان و جرم بر اساس رویکردهای کلان و بررسی جرم در پروژه‌های مسکن مهر بود. تحقیقات اکولوژیکی کمک شایانی را به جرم‌شناسی کرده‌اند تا به شناسایی مکان‌های خاصی بپردازد که فرصت‌های بیشتری برای ارتکاب جرم فراهم می‌کنند. شواهد نشان می‌دهد تأکید بر مکان‌های وقوع جرم می‌تواند در اتخاذ استراتژی‌های جامع پیشگیری جرم از طریق طراحی محیطی بسیار مؤثر باشد. همان‌گونه که اشاره شد مسکن مهر در بعد فرهنگی-اجتماعی و محیطی بسیار ضعیف عمل کرده و نه‌تنها به اهداف برنامه‌ی تأمین مسکن که علاوه بر ابعاد کمی ایجاد سرپناه به تعداد کافی، ابعاد کیفی ازجمله تأمین امنیت و آسایش برای ساکنان را نیز شامل می‌شود نرسیده است و به آسیب‌های اجتماعی نیز دامن زده است. همچنین دولت برای کاهش هزینه تولید مسکن به اتخاذ سیاست‌هایی چون بلندمرتبه‌سازی و مکان‌یابی نامناسب در حاشیه شهرها پرداخت که جرم‌زایی منطقه را تقویت کرد. به‌عبارت‌دیگر بین طراحی فضاهای شهری و احتمال ارتکاب جرم همبستگی وجود دارد. به‌منظور جلوگیری از جرم در پروژه‌های مسکن مهر توجه به نکات ذیل حائز اهمیت است:

۱-تأمین فضاهای موردنیاز محله‌ای به نسبت تعداد و شعاع عملکرد مفید آن‌ها برای جلوگیری از ایجاد تراکم و مشکلات روحی و روانی ناشی از آن.

۲- توجه به نیازهای روحی و معنوی انسان در معماری و شهرسازی

۳- شناساندن الگوهای رفتاری مناسب با آپارتمان‌نشینی و تقویت روابط همسایگی

۴- علاوه بر نوع و شکل بنا، عوامل و شیوه‌های طراحی نیز در رفتار افراد تأثیرگذار است. این عوامل در کنار نوع و شکل بنا می‌تواند رفتار انسان را شکل بدهد؛ ازاین‌رو بررسی تأثیرات رفتاری عوامل طراحی، ضروری به نظر می‌رسد. با آموزه‌هایی که از بیان و طرح این مطالب حاصل می‌شود، می‌توان برای ارائه طراحی‌های مناسب و عاری از جرم بهره جست.

۵-بهسازی کالبدی و فیزیکی در پروژه‌های مسکن مهر

۶-توزیع مناسب کاربری‌های مختلف شهری (فرهنگی، آموزشی، بهداشتی و تفریحی) و دسترسی اقشار مختلف شهری به این کاربری‌ها

۷-افزایش سطح آگاهی و فرهنگی ساکنین مسکن مهر

۸- ارتقای کیفیت و امکان دسترسی آسان به وسایل حمل‌ونقل عمومی در سطح شهر و افزایش ظرفیت‌های موجود، به‌منظور برآوردن سریع و آسان نیاز شهروندان

۹- داشتن حداقل سطح مناسب بهداشت عمومی و خدمات درمانی، به‌گونه‌ای که این خدمات در دسترس همگان قرار گیرد.

منابع

1- Harries, Keith, 2006, Property crimes and violence in United States: An analysis of the influence of population density, international journal of criminal justice sciences, Vol.1.

۲-بابایی، محمدعلی، راسخ، مریم.(۱۳۹۴). ابعاد جرم‌زایی سیاست مسکن مهر. فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال سوم، شماره نهم.

3- Van kempen, R & A. S. Ozuckren, 1998, Ethnic segregation in cities: New forms and explanations in a dynamic world, urban studies, Vol. 35, No. 10.

۴-سیدزاده ثانی، مهدی، جلالی، محدثه.(بی‌تا). بررسی بسترهای قانونی جرم‌زا در پروژه مسکن مهر با توجه به اصول طراحی محیطی پیشگیری از جرم.

۵-گروه برنامه‌ریزی موسسه سرکیسیان.(۱۳۹۰). طراحی شهری و پیشگیری بزهکاری راهنمای مرجع ترجمه محسن کلانتری و ابوذر سلامی بیرامی، نشر آذر کلک، تهران.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت شمس، تاریخ انتشار: 8آذر1397 ، کدخبر: 182343: www.npps.ir