سخن از سیستان، فرهنگ و تمدن آن ما را به گذشته تاریخی آن رهنمون می‌سازد، تحقیقات باستان شناسی در این منطقه حاکی از این امر مهم است که سیستان در گذشته‌های دور سرزمینی دارای رونق و فراوانی بوده که مصلحت آن ایجاب می‌کرد که با برخی از فرهنگ‌های آسیایی روابط مسالمت آمیزی برقرار کند به طوری که این روابط بیشتر به صورت داد و ستد کالا و مواد اولیه بوده است.

سرزمین کهن سیستان از غنای فرهنگی برخوردار بوده که عظمت این تمدن پژوهشگران، باستان شناسان و گردشگران حقیقت بین را شگفت زده می‌کند. بر اساس تحقیقات کارشناسان در منطقه شهر سوخته تمدن آغازین بشر در این نقطه آغاز شده است و هیچ گونه جنگ و نزاعی در این منطقه شکل نگرفته است و روابط تجاری گسترده‌ای با فرهنگ‌های آسیایی داشته است.

روابط صلح آمیز در این منطقه تاریخی با فرهنگ‌های مختلف نشان دهنده این امر است که تمدن و فرهنگ گذشته تاریخی بشر با جنگ و نزاع شکل نگرفته است بلکه بر مبنای همزیستی صلح آمیز شکل گرفته که در عین کثرت از وحدت برخوردار بوده‌اند.

گردشگری فرهنگی به منظور آگاهی گردشگران برای شناخت از گذشته تاریخی، پی بردن به تبادلات فرهنگی و تمدنی ملت‌ها است از همین رو برجسته سازی عناصر تاریخی و فرهنگی سیستان در سطح رسانه‌ها می‌تواند، زمینه گسترش گردشگری در این منطقه را فراهم کند.

از سوی دیگر افزایش زیر ساخت‌های گردشگری، گسترش در تنوع فعالیت‌های هنری و فرهنگی نیز برای گردشگران فرهنگی ضروری به نظر می‌رسد. به طور مثال بازدید از مناطق باستان شناختی و تاریخی آمیخته با الگوهای فرهنگی همانند موسیقی، رقص سنتی، آداب و رسوم، اهمیت گردشگری فرهنگی را چند برابر می‌کند.

دریاچه هامون، رودخانه هیرمند، محوطه‌های باستان شناسی، شهر سوخته، دهانه غلامان، کوه خواجه و … بیانگر فرهنگ و تمدن غنی سیستان است از همین رو منطقه سیستان با توسعه گردشگری فرهنگی می‌تواند به شوکت و عظمت تاریخی گذشته‌اش نزدیک شود.
شکوه و عظمت کوه «خواجه» در بین ادیان مختلف

کوه خواجه در گذشته با توجه به پر آبی دریاچه هامون به صورت یک جزیره در دل دریاچه هامون همچون نگینی می‌درخشید که خوشبختانه امسال نیز با توجه به افزایش میزان بارندگی‌ها در کشور حضور گردشگران در این منطقه بسیار چشم گیر بوده است.

کوه خواجه در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زابل در شمال استان سیستان بلوچستان جزو محوطه‌های مهم باستان شناسی در ایران است. این کوه با داشتن آثاری از دوره پارینه سنگی از بناهای منحصر به فردی است که کشف ۷ مکان روباز در سال ۱۳۸۸ توسط گروه باستان شناسی «کورش محمد خانی» فارغ التحصیل باستان شناسی از لون فرانسه اهمیت آن را چند برابر کرده است که آثاری همانند، محوطه‌های پارینه سنگی، بنای کهن دژ یا قلعه کافرون، قلعه کک کهزاد، بنای چهل دختران، آرامگاه خواجه غلطان، زیارتگاه پیر گندم بریان، بنای چلچاپی و آب انبار از جمله آنهاست.

باستان شناسان بر این باور هستند که «کهن دژ» یکی از مهم‌ترین بناهای موجود در کوه خواجه است که با توجه به معماری خاص، نقاشی‌ها، گچ بری ها و نقوش برجسته متعلق به دوره ساسانی و اشکانی از آن به عنوان «تخت جمشید گلین» نیز نام می‌برند

معماری خاص به کار رفته در برخی از قلعه‌های این بنا تلفیقی از معماری یونانی و ایرانی است. این کوه در ادیان اسلام، مسیحیت و زرتشت از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده است. تحقیقات خانم «سرور غنیمتی» از دانشگاه «برکلی» در زمینه ساختار معماری مجموعه «کهن دژ» کوه خواجه، که در مجله ایران در پاریس نیز انتشار یافته است، بیانگر این مطلب است که این مجموعه کوه خواجه به احتمال زیاد مدرسه‌ای مذهبی تحت نظارت زرتشیان بوده که در کنار دریاچه مقدس «کیانسه» وکوه مقدس «اوشیدا» واقع شده است.

با توجه به نظر کارشناسان در دیواره‌های کوه خواجه نقاشی سه مغ (روحانی) یافت شده است که در بین مسیحیان نیز مهم است. این سه مغ در انتظار ستاره‌هایی بودند که زمان و مکان تولد مسیح را به آنان بشارت دهند.

وام گرفتن نام این کوه از آرامگاه «خواجه مهدی» که یکی از دوستداران خاندان علوی است و مزارش بر فراز این کوه واقع شده است اهمیت آن را در نزد مسلمانان چند برابر کرده است و زائران زیادی در ایام تعطیلات و نوروز برای زیارت به این مکان رهسپار می‌شوند.

این کوه عناوین دیگری همانند کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی را نیز یدک می‌کشد و از این مکان مقدس در کتاب «احیاءالملوک» ملکشاه سیستانی تحت عنوان زیارتگاه برادر دانیال نبی نیز یاد می‌شود.
وحدت در عین کثرت ویژگی صلح آمیز گذشته تاریخی سیستان

شهر سوخته از آثار تاریخی شاخص کشور است که در ۵۶ کیلومتری شهر زابل در شمال استان سیستان و بلوچستان و در کنار جاده زابل به زاهدان واقع شده است و ۵ هزار سال قدمت دارد.

این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند. بر طبق تحقیقات باستان شاسان این شهر در مجموع ۲۸۰ هکتار وسعت دارد.

شهرنشینی در جهان به نوعی با شهر سوخته و ایران آغاز شده است و ساکنان این شهر در علوم ریاضی، پزشکی و… بسیار متبحر بودند و اکثر آنها هنرمند و صنعتگر بودند. مردمان این شهر از نژادهای مختلفی بوده‌اند که در عین کثرت با وحدت و صلح گرد هم آمده بودند و اثری از جنگ و نزاع در این شهر دیده نمی‌شود که این امر حاکی از این است که مردمان این شهر صاحب فرهنگ و تمدن بوده‌اند و با صلح و صمیمت در کنار هم می زیسته‌اند.

مهمترین آثار معماری کشف شده در شهر سوخته خانه‌های پلکانی است که مصالح به کار رفته در آن خشت‌های خام و گلی است و از حصیر برای پوشش سقف خانه‌ها نیز استفاده شده است.

طبق یافته‌های باستان شناسانی مردم شهر سوخته بسیار سخت کوش و به مشاغل سختی مشغول بوده‌اند. مشاغل صنعتی و تولیدی همانند حصیربافی، بافندگی، فلزکاری، سنگ تراشی، مهرسازی، ماهی گیری، پارچه بافی در این شهر متداول بوده است و روابط تجاری و بازرگانی نیز از رونق زیادی برخوردار بوده است.

آنچه شهر سوخته را به یکی از بزرگترین شهرهای باستانی ایران و خاورمیانه تبدیل کرده است یافته‌های متنوع باستان شناسی آن است که سبب شگفتی و تعجب بازدید کنندگان خود شده است. کشف آثاری همانند، اولین جراحی مغز، اولین چشم مصنوعی جهان و اولین انیمیشن جهان بر اهمیت این اثر تاریخی افزوده است.

رضا سرحدی یکی از پژوهشگران شهر سوخته در یکی از مقالات خود درباره این شهر تاریخی می‌نویسد: «از جذاب ترین بخش‌های توریستی شهر سوخته گورستان این شهر است.» یکی از گورستان‌های شاخص شهر سوخته تدفین گروهی شماره ۱۰۰۳ است. در این قبر تعداد ۱۲ جمجمه گرداگرد دیواره داخلی این قبر وجود داشت که جمجمه یکی از اجساد متعلق به دختری ۱۲ ساله بود. این دختر مبتلا به هیدرو سفالی بوده که پزشکان شهر سوخته حدود ۲۷۵۰ سال پیش از میلاد به بیماری او پی برده بودند و عمل جراحی مغز بر روی وی انجام شده بود که این عمل قدیمی ترین نمونه جراحی شناخته شده در جهان است.

یکی دیگر از یافته‌های منحصر به فرد در شهر سوخته، کشف اولین چشم مصنوعی جهان در آن است

وی در این مقاله ادامه می‌دهد، یکی دیگر از یافته‌های منحصر به فرد در شهر سوخته، کشف اولین چشم مصنوعی جهان در آن است. قدمت این چشم تقریباً ۱۸۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد گزارش شده است.

جمجمه‌ای که این چشم مصنوعی بر روی آن قرار دارد متعلق به یک زن است و در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان نزدیک به ۴۵۰۰ سال از ساخته شدن آن هنوز سالم است.

وی دراین مقاله تصریح می‌کند: که باستان شناسان هنگام کاوش در گوری ۵ هزار ساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده می‌شود. آنها پس از بررسی این شیء دریافتند نقش موجود بر آن بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه‌ای که حرکت بز به سوی درخت را نشان می‌دهد.

هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در ۵ حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می‌کند. باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شده‌اند نمونه‌ای از یک تصویر متحرک را در قالب یک فیلم ۲۰ ثانیه‌ای به دست آورند.
زنان شهر سوخته

بر اساس یافته‌های باستان شناسان، زنان شهر سوخته لباس‌های بلندی می‌پوشیدند که دارای تنوع رنگ بوده و با سنگ‌های قیمتی تزئین شده و در قبرهای زنان شهر سوخته، سرمه دان و شانه دیده شده است. زنان این شهر از مهر شخصی برخوردار بوده‌اند که به نظر برخی از کارشناسان این امر نشان دهنده قدرت مالکیت در میان زنان بوده است.

شایان ذکر است، سیستان به لحاظ قدمت تاریخی و فرهنگی دارای توانمندی عظیمی برای رونق گردشگری است که می‌تواند با شهرهای باستانی و تاریخی کشور و جهان رقابت کند و از سوی دیگر قطعاً توسعه گردشگری در منطقه کم برخوردار سیستان می‌تواند زمینه تحول اقتصادی و روابط فرهنگی گسترده‌ای در عرصه ملی و فراملی فراهم می‌کند. ولی متأسفانه سیستان با توجه به این پتانسیل‌ها تاکنون نتوانسته است، جایگاه مناسبی در فعالیت‌های گردشگری داشته باشد.

منطقه سیستان دارای پیشینه‌ای اسطوره‌ای و تاریخی در روایات ملی و تاریخی ایران است. این منطقه دیدنی‌های زیادی دارد که هر یک گواهی بر تاریخ غنی این منطقه است.

قلعه رستم

قلعه رستم در ۶۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد که در حال حاضر در اثر عوامل جوی و عدم وجود زیرساخت‌های لازم از جمله جاده دسترسی مناسب گردشگران کمتری از آن بازدید می‌کنند. و متأسفانه در این قلعه تاکنون کاوش‌های باستان‌شناسی علمی انجام نشده است اما تکه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده در این محوطه تاریخی حکایت از تاریخ طولانی آن دارد.

قلعه کهک کهزاد

قلعه «کهک کهزاد» در نزدیکی رودخانه هیرمند سیستان و در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی زابل قرار دارد که شرقی‌ترین مرز مشترک ایران و افغانستان است این قلعه با توجه به نوع ساخت و با در نظر گرفتن موقعیت استراتژیکی منطقه، به یک دژ نظامی شبیه است. ذوالفقار کرمانی در کتاب جغرافیای نیمروز می‌نویسد: «این قلعه در روی تپه واقع شده است و آن را حشمت‌الملک جهت حفظ و حراست بند (سد) سیستان ساخته است.»
آسبادهای حوض‌دار

آسبادها در منطقه گردشگری «حوض‌دار» در نزدیکی شهر سوخته و در منطقه «قلعه رستم» قرار گرفته، به‌طوری که گردشگر با یک ساعت کویرنوردی می‌تواند نمادی از زندگی نظامند در ۲۸۰۰ سال قبل را مشاهده کند.

آسبادهای منطقه سیستان نمادی از زندگی نظامند هستند که در فاصله ۷ کیلومتری جنوب شهر سوخته قرار دارند که از دوران ساسانیان شکل گرفته و تا زمان صفویه نیز زندگی در آنجا ادامه داشته است.

دهانه غلامان

دهانه غلامان در ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای گردشگری «قلعه نو» قرار دارد این محل تاریخی بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زرنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بوده است و در این محوطه تاکنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند. نام واقعی این مکان در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده است.

البته این موارد تنها بخش کوچکی از ظرفیت‌های فراوان میراث فرهنگی و ظرفیت‌های گردشگری منطقه سیستان است که باید به آن توجه بیشتری شود، از سوی دیگر در چند سال اخیر به دلیل خشکسالی و اثرات آن سفر به منطقه سیستان با مشکلاتی مواجه بوده است که خوشبختانه با توجه به بارندگی‌های اخیر و جاری شدن آب در رودخانه هیرمند و بخشی از دریاچه هامون علاوه بر رونق گرفتن کار کشاورزان و دامداران این منطقه موجب ایجاد فضایی مناسب برای سفر به سیستان شده است که امیدواریم با توجه بیشتر مسئولان امر و ایجاد زیرساخت‌های مناسب شاهد حضور هرچه بیشتر گردشگران در این منطقه تاریخی باشیم.

شعار سال، بااندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری مهر،تاریخ انتشار:20 فروردین 1398،کدخبر:4583361،www.mehrnews.com