بازنگری در سهم آلاینده‌ها

ارزیابی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که آمارهای موجود در زمینه منابع انتشار ذرات معلق تهران دارای نقص‌های فراوانی است که منجر به اتخاذ راهکارهای اشتباه در مقابله با آلودگی هوای تهران می‌شود. بنابراین حل این معضل در گام اول، مستلزم منشأیابی دقیق از ذرات معلق خواهد بود.آلودگی هوای شهر تهران یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که سالیان متمادی در ایام سرد سال میهمان ناخوانده مردم شهر می‌شود و می‌توان گفت قسمتی از زندگی روزمره مردم محسوب شده است. درواقع این معضل امروزه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی این کلان‌شهر شناخته می‌شود که هرساله با تحمیل خسارت‌های هنگفت، فشار مضاعفی به هزینه‌های مدیریت شهری و به‌تبع، زندگی مردم وارد می‌کند.

شعار سال: آلودگی هوای شهر تهران یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که سالیان متمادی در ایام سرد سال میهمان ناخوانده مردم شهر می‌شود و می‌توان گفت قسمتی از زندگی روزمره مردم محسوب شده است. درواقع این معضل امروزه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی این کلان‌شهر شناخته می‌شود که هرساله با تحمیل خسارت‌های هنگفت، فشار مضاعفی به هزینه‌های مدیریت شهری و به‌تبع، زندگی مردم وارد می‌کند. بانک جهانی در سال ۲۰۱۸، میزان خسارت وارده به سلامت عمومی شهر تهران را ۶/ ۲ میلیارد دلار برآورد کرده است که با توجه به تحمیل هزینه‌های غیرمستقیمی همچون تعطیلی بخش‌های اقتصادی کشور نظیر سازمان‌ها و مدارس، این خسارت بیشتر هم خواهد شد.

بنابراین با توجه به اینکه آلودگی هوا، خسارات مستقیم و غیرمستقیم زیادی را به‌بار می‌آورد، افراد و نهادهای مختلفی را درگیر خود کرده است ولی تاکنون در حل این مساله موفقیت چشمگیری مگر به‌لطف طبیعت مشاهده نشده است. یکی از سوالاتی که همواره مطرح می‌شود، این است که چرا برخی شهرهای بزرگ دنیا مثل مکزیکوسیتی که روزی آلوده‌ترین شهر جهان بود، توانسته در مبارزه با این مشکل پیروز شود و در‌حال‌حاضر حتی جزو ۲۰ شهر آلوده جهان هم محسوب نمی‌شود، اما تهران با وجود گذشت سال‌های متمادی، در دست داشتن امکانات فراوان و اجرای برنامه‌های متعدد همچنان با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کند. این مساله نشان می‌دهد که درک صحیحی از این پدیده و علل بروز آن وجود ندارد.

در اولین گام از شناخت کامل این پدیده لازم است که آلاینده اصلی هوای شهر تهران شناخته شود. بررسی‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد که ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون (PM۲.۵) عامل اصلی این پدیده نامطلوب هستند. به‌طوری‌که بر اساس گزارش کیفیت هوای تهران در سال ۹۶، منشأ ۱۰۱ روز از ۱۰۸ روز با شرایط هوای ناسالم در شهر تهران، غلظت بیش از حد مجاز PM۲.۵ در هوا بود؛ روندی که در آمار سال‌های پیش از آن هم قابل‌مشاهده است. در دومین گام برای کاهش آلودگی هوای شهر تهران ناشی از PM۲.۵ ضروری است منابع منتشرکننده این آلاینده به‌طور دقیق شناسایی شود که اصطلاحا در مطالعات مختلف موسوم به منشأیابی ذرات معلق است. ذرات معلق به دو گروه اولیه و ثانویه تقسیم می‌شوند. ذرات معلق اولیه موادی هستند که به‌صورت مستقیم از منابع آلاینده به هوای محیط وارد شده و قابل‌اندازه‌گیری هستند. درحالی‌که ذرات معلق ثانویه در ابتدا در اشکال مختلف گازی وارد جو می‌شوند و در اثر فعل‌وانفعالات موجود در هوا تغییر فاز می‌دهند و به شکل ذرات معلق درمی‌آیند.

از آنجا ‌که ذرات معلق ثانویه به‌صورت مستقیم قابل‌اندازه‌گیری نیستند، تخصیص سهم منابع انتشار آنها کمی پیچیده‌تر از ذرات معلق اولیه خواهد بود. بنابراین حساس‌ترین مرحله در منشأیابی PM۲.۵، درنظرگرفتن ذرات معلق ثانویه است. یکی از در دسترس‌ترین مطالعه‌هایی که در کشور در زمینه منشأیابی آلاینده‌ها صورت گرفته، گزارش سیاهه انتشار آلایندگی شهر تهران است. این مطالعه که توسط شرکت کنترل کیفیت هوای تهران منتشر شده است، بسیار موردتوجه مسوولان قرار گرفته و در تحلیل‌های مختلف، سهم منابع انتشار آلاینده‌ها، نتایج آن را ملاک ارائه آمار خود قرار می‌دهند. نتایج این مطالعه، سهم درصدی منابع مختلف در تولید ذرات معلق شهر تهران را مطابق شکل (۱) ارائه داده است:

با توجه به اینکه منشأیابی دقیق و صحیح آلاینده‌ها، مبنای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری برای راهکارهای کاهش آلودگی هوای آن منطقه خواهد بود، ضروری است که نتایج به‌دست‌آمده قابل اطمینان باشد. به‌منظور پذیرش صحت و دقت این منشأیابی لازم است که نکات زیر درنظر گرفته شود:

۱- در تعیین منابع تولیدکننده آلاینده تنها منابع انسان‌ساخت (مصنوعی) درنظر گرفته شده و درمورد منابع طبیعی مثل گردوغبار، سهمی درنظر گرفته نشده است.

۲- با توجه به اینکه PM۲.۵ عامل اصلی آلودگی هوای تهران شناخته شده، این گزارش تفکیکی بین PM۱۰ و PM۲.۵ قائل نشده است و در دقت ارائه آمار خدشه وارد می‌شود.

۳- ذرات معلق ثانویه که بر اساس دیگر مطالعات منشأیابی، حدود ۲۵ درصد از این آلاینده را در هوای شهر تهران تشکیل می‌دهند، درنظر گرفته نشده است.

برای رفع این نواقص، دو مطالعه منشأیابی دیگر در شهر تهران صورت گرفته است که نتایج این دو مطالعه نسبت به نتایج گزارش سیاهه انتشار به‌دلیل درنظرگرفتن ذرات معلق ثانویه و ذرات با منشأ طبیعی، از دقت بیشتری برخوردار است. درنهایت با ترکیب سه مطالعه انجام‌شده در این زمینه، می‌توان منشأیابی دقیق‌تری از ذرات معلق هوای تهران ارائه کرد که شکل (۲) سهم هرکدام از وسایل نقلیه را نشان می‌دهد. با توجه به نتایج منشأیابی مذکور، تفاوت چشمگیری بین سهم منابع متحرک در مطالعه سیاهه انتشار با مطالعه ترکیبی فوق مشاهده می‌شود که به دو نمونه آن اشاره می‌شود:

- سهم خودروهای سواری و تاکسی‌ها در گزارش سیاهه انتشار ۵/ ۱ درصد محاسبه شده، درحالی‌که در منشأیابی دقیق‌تر به بیش از ۲۰ درصد می‌رسد.

- سهم خودروهای دیزلی در گزارش سیاهه انتشار حدود ۵۸ درصد محاسبه شده، درحالی‌که در منشأیابی دقیق‌تر به کمتر از نصف آن یعنی حدود ۲۶ درصد می‌رسد.

با توجه به نکات مذکور، نتایج مطالعه سیاهه انتشار دارای کفایت، صحت و دقت لازم برای سهم‌بندی منابع مختلف در انتشار PM۲.۵ تهران نخواهد بود و آمار ارائه‌شده توسط مسوولان، صحیح و دقیق نیست. ازاین‌رو لازم است نتایج مطالعه ترکیبی فوق که تصویر دقیق‌تری از سهم وسایل نقلیه در انتشار ذرات معلق نشان می‌دهد، ملاک تصمیم‌گیری‌های بعدی به‌منظور ارائه راهکارهای کاهش آلودگی هوا قرار گیرد. همچنین با توجه به تعداد کم و پراکندگی نامناسب نقاط نمونه‌برداری در مطالعات انجام‌شده، لازم است که مطالعات بیشتری صورت گیرد تا منشأیابی ذرات معلق با سطح دقت بالاتری حاصل شود. در این راستا ضروری است، کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، کمیته‌ای تخصصی با عنوان کمیته منشأیابی ذرات معلق تشکیل دهد و از کارشناسان و متخصصان این حوزه استفاده کند. این کمیته می‌تواند با استفاده از توان داخلی گامی مهم در شناسایی دقیق‌تر منابع اصلی آلودگی هوا و تعیین سیاست‌های موثر مقابله با آن بردارد.