شعارسال: وزارت جهاد کشاورزی که در سال 79 از ادغام دو وزارتخانه پیشین جهاد و کشاورزی تأسیس شد، خواه ناخواه با مفهوم بزرگی به‌نام امنیت غذایی (Food Security) همزاد، هم‌پیوند و همراه  شد و هم‌اکنون متولی منابع طبیعی و کشاورزی کشور است. دراین‌باره در تحلیل روند تغییرات نظام‌های بهره‌برداری از زمین در بخش کشاورزی ایران، ناگزیریم تا سیر گاهشماری یا همان کرونولوژیکال یا نوعی مفصل‌بندی دورانی را طی دست‌کم پنج دهه اخیر بررسی کنیم. این سیر به ما می‌آموزد که در طول بیش از پنج دهه گذشته، تعداد بهره‌برداری‌های با زمین از یک‌میلیون و 877 هزار و 299 واحد بهره‌برداری در نخستین سرشماری کشاورزی در سال ۱۳۳۹ به حدود  سه‌میلیون و 359 هزار و 409 واحد بهره‌برداری در سرشماری سال ۱۳۹۳ افزایش یافته است؛ بنابراین در نگاه اول، نخستین عارضه افزایش تعداد واحدهای بهره‌برداری است که معادل ۷۴ درصد آن را واحدهای خرد زیر پنج هکتار و ۵۲ درصد کل بهره‌برداری‌های را بهره‌برداری‌های خردمقیاس زیر دوهکتاری تشکیل می‌دهد که در خلال دو سرشماری کشاورزی ۱۳۸۲ و ۱۳۹۳ افزایشی دودرصدی هم داشته است. البته در ایران اندازه اراضی کشاورزی از سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۹۳ سیر نزولی داشته، به‌نحوی‌که میانگین وسعت اراضی بزرگ نیز کاهشی معادل شش درصد را نشان می‌دهد.

در کنار این روندها، در برخی مناطق مساحت قطعات زراعی در حد فقط چندصد مترمربع است، درحالی‌که تعداد قطعات پراکنده اراضی یک تا ۱۰ هکتاری یک مالک، بین یک تا ۲۰ قطعه و گاهی بیش‌تر است؛ ازاین‌رو مساحتی از اراضی به‌عنوان مرز منظور و غیرقابل استفاده شده‌اند. اگرچه بسیاری از این‌گونه کشاورزان گاه زمین‌های حاصلخیزی را در اختیار دارند، اما به‌دلیل بهره‌برداری نادرست، اراضی آن‌ها این قابلیت خود را به‌تدریج از دست می‌دهد. به‌طور سنتی در ایران، اراضی معمولاً از شکل هندسی مناسب برخوردار نیستند؛ برای مثال، برخی اراضی طول بسیار زیاد و عرض بسیار کمی دارند و برخی دیگر شکل هندسی منظمی ندارند. در بعضی مناطق نیز سطح اراضی ناهموار است. در ایران پدیده کوچکی اراضی را در کنار پراکندگی، شکل غیرهندسی و ناهموار معمولاً در کنار هم مشاهده می‌کنیم.

در سیر مطالعاتی، سرانجام نظام خرده‌دهقانی را باید در عدم پاسخگویی به نیازهای اقتصادی خانوار بهره‌بردار کشاورزی به‌دلیل افزایش فضای رقابتی، همچنین بحران قیمت تمام‌شده بالای محصول تولیدی، کارآیی پایین، کمبود منابع پایه تولید و بهره‌وری نازل عوامل تولید و اشکال نامناسب مناسبات حقوقی تولید جست‌وجو کرد. درحال‌حاضر مصادیق تنوع در فعالیت‌ها و رشته‌های تولیدی در کشاورزی خانوادگی و خرده‌دهقانی به‌خوبی هویداست؛ تنوع فعالیت‌های کشاورزی (دامداری، شیلات، نوغانداری و زنبورداری)، تنوع کشت و نیز کشت چند محصول در یک سال، فراوانی کشت مخلوط خاصه برنج و ماهی، توسعه کشت صیفی‌جات زیر پلاستیک و... است، اما واقعیت این است که پس از پنج دهه، تحت تأثیر تحولات درونی و بین‌المللی، ساختار جغرافیایی کشور متحول و فضاهای نوینی برای تولید کشاورزی ایجاد شده است. قلمروهای کلان‌شهری و شهرهای بزرگ، قلمروهای تحت نفوذ توسعه صنعتی، فضاهای مرزی، محدوده‌های توریسم و گردشگری و مناطق ویژه اقتصادی ازجمله فضاهایی هستند که طی چند دهه گذشته به منصه ظهور رسیده‌اند. این پدیده‌ها به‌تدریج جغرافیای کشور را به فضاهای قابل‌تفکیک تقسیم می‌کند و از این رهگذر سکونتگاه‌های روستایی و قلمروهای کشاورزی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

لزوم بازنگری، اصلاح و کارآمد کردن نظام بهره‌برداری

به‌اعتقاد نگارنده، ناسازگاری نظام دهقانی و خرده‌دهقانی و اصولاً فرهنگ تولید دهقانی با این تحولات به اضمحلال تدریجی ساختار کشاورزی خرده‌پایی منجر می‌شود. به این ترتیب بهره‌برداری‌های دهقانی‌ـ‌خانوادگی در کشور در مواجهه با شرایط جدید دچار بحران ساختاری هستند. با توجه به آنچه که بیان شد، لزوم بازنگری، اصلاح و کارآمد کردن این نظام که هنوز بخش عظیمی از بهره‌بردار ان کشاورزی این مرز و بوم را شامل می‌شود، ضروری است. به‌هرحال باوجود احترام خاص قلبی که برای این ولی‌نعمتان قائلم، باید گفت بی‌سوادی یا کم‌سوادی از ویژگی‌های عمده شاغلان واحدهای دهقانی و خرده‌دهقانی است. سرپرستان خانوارهای کشاورز که درواقع مدیران واحد تولیدی نیز هستند، عمدتاً با توجه به سطح پایین سواد از دانش فنی و مدیریتی روز بهره کافی نمی‌برند.

باید گفت وضعیت این روزهای بخش کشاورزی کشور تحت تأثیر دو عامل گرمایش جهانی (Global Warming) و تغییر اقلیم (Climate Change) بسیار رنجور و شکننده است و حتی در بسیاری از نقاط تخریب سرزمین (Land Degradation) رخ داده است. بروز سیل در فروردین امسال و همین سیل اخیر در پهنه بزرگی از کشور، نمونه‌ای از تجلی این وضعیت خاص و بی‌شفقتی اقلیمی را نشان می‌دهد.

ازسوی دیگر و هم‌زمان با سیل، در بخش وسیعی از کشور مشکل خشک‌سالی و تنش آبی نیز محسوس است و سبب تغییر شغل کشاورزان از سرناچاری شده.

موضوع تأمین مالی و مدیریت ریسک‌های مالی هم بحث مهم دیگری است. دو نهاد اقتصادی بانک کشاورزی و صندوق بیمه کشاورزی، در همین اتمسفر اقتصادی موجود، به‌خوبی توانسته‌اند با جامعه فعالان بخش کشاورزی تعامل مناسب داشته باشند و بدیهی است بخش مهمی از توفیقات درخشان در زمینه‌های خودبسندگی در بخش تولید غذا مرهون ده‌ها و صدها مدیر و کارشناس این دو نهاد اقتصادی به‌هم‌پیوسته در سراسر کشور است.

اما انتخاب وزیر جهاد کشاورزی

نسل پیش از ما می‌گویند حوالی سال 55 بود که به‌رسم آن دوران، برخی دختران شرایط و مشخصات همسر دلخواه خود را در مجلات آن زمان آگهی می‌کردند؛ ازجمله یکی از خوب‌رویان در آگهی چنین نوشته بود که علاقه‌مندِ وصلت با مردی است با مشخصات: خوش‌تیپ، قد 185، قوی، تنومند، ورزشکار و پرانرژی، دارای مدرک فوق‌لیسانس یا بالاتر، خوش‌بیان و خنده‌رو، سن حداکثر 47 سال، موی پرپشت، چشم‌وابرومشکی و... . چندی گذشت و شمار زیادی از افرادی که دست‌کم یکی از این مشخصات را داشتند، به رجای شاهد مقصود با آن نیک‌روی مکاتبه کردند. دراین‌میان آنچه که در مطبوعات آن زمان جنجالی به پا کرد، نامه مردی فرتوت از منطقه‌ای مشهور به نم‌کشیدگی و بی‌خیالی بود که نوشته بود: من نه خوش‌تیپم، نه از مردانگی مناسبی برخوردارم و نه پول، سواد و قدوبالای نزدیک به‌نظر شما را دارم؛ فقط خواستم بگویم دور من یکی را خط بکشید!

پس از استعفای وزیر پیشین جهاد کشاورزی، رئیس‌جمهور در اندیشه معرفی وزیر جدید و احتمالاً واپسین وزیر جهاد کشاورزی دولت دوازدهم است. در گمانه‌زنی‌هایی که می‌شود، بیش از 10 نفر هستند که هریک برای سکانداری بخش کشاورزی کشور احساس تکلیف می‌کنند که همگی شایستگی‌های فراوانی دارند.

با همه احترامی که به سرپرست مجرب این وزارتخانه به‌پاس حدود پنج دهه کوشش در مسیر کشاورزی کشور و دغدغه‌های ملی او قائلم، اما باید به رئیس‌جمهور محترم گفت که ما را برای قبول این مسئولیت خطیر به بهارستان معرفی نکند؛ زیرا اول آن‌که امثال ما، کشاورزیم و به افتخار آن‌که نسب به نان حلال کشاورزی می‌بریم، خشنودیم؛ دوم آن‌که تحصیلات عالیه کشاورزی و منابع طبیعی را در دانشگاه تهران همراه با کار در مزرعه و تدریس متقن کرده‌ایم و از همه مهم‌تر این‌که اقلیم، زراعت، دامپروری و منابع طبیعی ایران را که بستر حیات است، می‌شناسیم و بسیاری از روستاهای ایران را رفته‌ایم و در هر گوشه از جغرافیای پهناور و زیبای این سرزمین مستعد، از درد کشاورزان و همچنین فرصت‌های بسیاری که در دل این جوامع کهن و زیبا موجود است، آگاهیم. دیگر آن‌که در دهه چهارم زندگی، هنوز آثار نشاط جوانی و تمرکز همراه خلاقیت و تجربه برای گشودن بند قبای هزاران مشکل در بخش مظلوم کشاورزی با توان کار گروهی و کاریزمای ذاتی در اختیار است. علاوه‌براین‌ها ارتباط و شناخت و تعامل با مجلس و کاربست انتظارات پارلمان، فائو، سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را نیز به‌خوبی می‌شناسیم و ده‌ها راه تعامل بین‌المللی از بانک جهانی گرفته تا دیگر نهادهای بین‌المللی را می‌دانیم و از همه مهم‌تر آن‌که به‌دلیل دوستی این میهن جاویدان، از اتخاذ هرگونه تصمیمی که متعارض با مصالح ملی باشد، خودداری می‌کنیم.

واقعیت این است که مانند نگارنده در بخش کشاورزی هستند و می‌توانند در این شرایط کشور، امنیت غذایی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های امنیت غذایی پاس دارند و منویات قانون‌گذار را در قانون اساسی و عادی کشور، برآورده سازند. نتیجه آن‌که اولویت، معرفی سرپرست کنونی به مجلس برای تصدی مسئولیت بخش منابع طبیعی و کشاورزی است واگر ایشان نپذیرند، لطفاً ما را به بهارستان معرفی نکنید.

شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 8دی1398 ، کدخبر: 79685: sabzineh.org