شعار سال: یادداشتی با موضوع «راهکارهای جهش تولید در بخش کشاورزی از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی» در تارنما و شبکه‌های اجتماعی معظم له منشر شده که مشروح آن بدین شرح است:

تنها ثروت طبیعی و فناناپذیر و دائمی که همیشه می‏توان روی آن حساب کرد، کشاورزی و تولیدات کشاورزی است که یکی از پایه اصلی اقتصاد دنیای امروز [۱] و اساس زندگی انسان ‏ها است؛[۲] چرا که غذای انسان را تهیه می‏ کند.[۳]

هم چنین انواع تجارت‏ ها و حتی بسیاری از صنایع، بدون کشاورزی مفهومی نخواهد داشت.[۴] لذا کشورهایی که از نظر کشاورزی‏ پیشرفته ‏ترند،[۵] و به برنامه ‏ها و طرح ‏های کشاورزی‏ خود اهمیّت می‏ دهند،[۶] نه تنها در همۀ جوانب به پیشرفت ‏های چشمگیر دست می یابند،[۷] بلکه بیشترین قدرت را نیز در جهان به دست می آورند.[۸]

اهمیت کشاورزی در اسلام

کشاورزان، در شریعت اسلام از جایگاه و منزلت ارجمندی برخوردارند.[۹] از جمله در قرآن کریم اشارات پرمعنایی به کشاورزی‏[۱۰] به عنوان نعمت ‏های الهی، وجود دارد،[۱۱] که نشان می دهد اسلام نسبت به مساله کشاورزی اهمیت بسیار زیادی قائل است.[۱۲]

هو چنین تشویق ها و ترغیب هائی که در منابع اسلامی در رابطه با مسأله کشاورزی شده، نشان می‏ دهد که‏ زراعت در اقتصاد اسلامی از چه اهمیت ویژه ‏ای برخوردار است.[۱۳]

در حدیثی می ‏خوانیم که از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند: «بهترین اعمال کدام است»؟! فرمود: «زراعتی است که انسان زراعت می‏ کند و آن را اصلاح و مرتب می ‏سازد و حق آن را نیز به هنگام درو کردن ادا می‏ نماید»[۱۴]

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می‏ خوانیم‏: « اَلزَّارِعُونَ کُنُوزُ اَلْأَنَامِ یَزْرَعُونَ طَیِّباً أَخْرَجَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ أَحْسَنُ اَلنَّاسِ مَقَاماً وَ أَقْرَبُهُمْ مَنْزِلَةً یُدْعَوْنَ اَلْمُبَارَکِینَ؛ کشاورزان گنج‏ های مردمند، غذای پاکیزه را که خداوند ارزانی داشته زراعت می‏ کنند و آنها در روز قیامت برترین مقام را دارند و به خدا نزدیکترند و آنها را بنام «مبارک ها» صدا می ‏زنند»[۱۵]

و نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «الکِیمیاءُ الأکبَرُ الزِّراعَةُ؛ کیمیای بزرگ (که گمشده بسیاری از مردم است) همان زراعت است»[۱۶]

پیشوایان ما خود نیز اهمیت بسیاری به این حوزه می دادند؛ برای مثال مردی امیرمؤمنان علیه السلام را دید در حالی که هسته ‏های خرمای فراوانی در کنارش بود. از آن حضرت پرسید: «این هسته ‏ها به چه کار می‏ آید؟» امام پاسخ داد: «اگر خدا بخواهد هزاران اصله خرماست». آن‏گاه همه آنها را کاشت و همه آنها سبز و بارور شدند.[۱۷]

حتی از روایات اسلامی استفاده می‏ شود نه تنها اقدام شخصی به زراعت بسیار مطلوب است، بلکه سرمایه گذاری در این راه نیز مورد توجه پیشوایان اسلام بوده است؛‏[۱۸] از این مسأله به خوبی روشن می‏ گردد که مقصود اسلام‏ «تحرّک هر چه بیشتر تمام سرمایه ‏های انسانی و مالی اجتماع، در راه منافع عمومی بندگان خداست».[۱۹]

احیای زندگی در روستاها

روستاها همیشه مراکز تولید کشور بوده ‌اند؛ به نحوی که حل مشکلات شهر نشینان به دست روستائیان بوده و به برکت آن‌ها تغذیه می‌شده ‌اند.[۲۰]

متأسفانه سوء مدیریت و مصرف گرایی، کشاورزی ما را به مانند بسیاری دیگر از کشورهای اسلامی به نابودی کشانده است، تا آنجا که با داشتن آمادگی فراوان برای تولید انواع فرآورده های کشاورزی، بعضاً باید دست نیاز به سوی بیگانه دراز نمائیم![۲۱]

باید به این واقعیت تلخ اعتراف نمود که توسعه سریع صنعتی کشور، عدم وجود وسائل رفاهی در روستاها، عدم توزیع عادلانۀ ثروت و عدم تأمین امکانات رفاهی در روستاها، به بهای کشیده شدن روستائیان به شهرها به امید زندگی بهتر و مزد بیشتر تمام شده است.[۲۲]

سرمایه ‏های عظیمی که به بدترین وجه در کشور مصرف می‏ شود در حالی است که روستاهای کشور، این کانون های سازنده و پربار، بخاطر نداشتن برخی امکانات، ساکنان خود را از دست می‏ دهند.[۲۳]

اینها همه حکایت از نابودسازی کشاورزی است، که سرانجامِ آن تبدیل شدن به یک کشور تک محصولی است‏ که ناچاریم درآمد عمده خود را که از نفت به دست می آوریم، به پای فرآورده ‏ها و محصولات کشاورزی و دامی بیگانگان بریزیم، حال آنکه باید در انتظار روزی نشست که نفت تمام شود و باتمام شدن آن همه چیز مملکت تمام گردد![۲۴]

البته بن بست در زندگی وجود ندارد و باید راهش را پیدا کنیم،[۲۵] تا روستاها به صورت اولیه خود بازگشته و نقش مولد خود را باز یابند.[۲۶]

 در این میان فراهم کردن جاذبه‏ های کشاورزی، خانه سازی در روستاها، تأمین وسائل رفاهی و تمام نیازمندی ها در آنها، و تضمین خرید محصولات کشاورزی به قیمتی که کشاورزان را دلگرم و بی نیاز و مکفی المؤنة سازد، ضروری است.[۲۷]

هم چنین به جای ریختن پول های سرشار به جیب واسطه‏ ها باید با فراهم ساختن یک سیستم توزیع صحیح، پول را به روستاییان داد که تولید گرند و نه واسطه و بیکار و دلالان بیعار![۲۸]

در مجموع با استناد به کلام نورانی حضرت علی علیه السلام که فرمود: «امتی که حق ضعیف را از قوی نگیرد هرگز روی سعادت را نخواهد دید»؛ باید کاری کرد که روستائیان به حق خود برسند.[۲۹]

خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی

امروز اگر چه دستگاه های تولیدی و ماشینی آن قدر گسترده شده که همه چیز را تحت الشعاع قرار داده است، لیکن باز هم دامداری و کشاورزی مهم ترین بخش تولید زندگی انسان را تشکیل می‏ دهد، چرا که پایه اصلی تغذیه در این دو قسمت نهفته شده، و به همین دلیل رسیدن به حد خودکفایی در قسمت دامداری و کشاورزی نه تنها ضامن استقلال اقتصادی است که استقلال سیاسی نیز تا حد زیادی به آن مربوط است.[۳۰]

اهمیت خود کفایی وفتی دو چندان می شود که بدانیم در شرایط فعلی هر ملتی نیازمند بیگانه باشد مجبور است به آنها امتیاز بدهد،[۳۱] و ملت هایی که مواد غذایی خود را از جای دیگر وارد می‏ کنند بیچاره ‏اند. [۳۲]

حضرت علی علیه السلام همواره فرموده ‏اند: «مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّه‏؛ هرکس دسترسی به آب و زمین کشاورزی داشته باشد و فقیر باشد خداوند او را از رحمتش دور می‏ کند».[۳۳]

این روایت برای کشور ما و دیگر کشور هایی که همچون ما آب کافی و زمین‏ های مستعد در اختیار دارند و مردمش نیازمندند، زنگ خطری بزرگ است.[۳۴]

لذا حرف اساسی ما مبارزه با وابستگی است.[۳۵] البته رهایی از سلطه اقتصادیِ قدرت ‏های جهانی، بدون سرمایه‏ گذاریِ جدی در بخش تولید فرآورده ‏های‏ کشاورزی و صنعتی ممکن نیست. جامعه اسلامی زمانی می‏ تواند به عزت و سربلندی نایل شود که بتواند قبل از هر چیز در بخش تولید، دست کم در سطح تولیدات مواد غذایی و استراتژیک به خودکفایی برسد.[۳۶]

بنده جدا معتقدم کشور ما از تونایی و استعداد نیروی انسانی و منابع طبیعی بسیار بالایی برخوردار است و همچنان که در بخش گندم ثابت کردیم و به خودکفایی رسیدیم امروز نیز می توانیم در بخش برنج و دیگر بخش های کشاورزی این موفقیت را بدست آوریم تا هرگز تحریم های اقتصادی و سیاسی به مردم ما فشار وارد نکند. [۳۷]

دولت از واردات بی رویه محصولات کشاورزی خودداری کند

خوشبختانه کشور ما از تمامی منابع غنی و قوی برخوردار است و تمامی میوه ها در چهار فصل در کشور وجود دارد،[۳۸] به همین دلیل ما چه نیازی به واردات در بخش مواد غذایی داریم؟[۳۹]

فکر کنید با حدود ده ها میلیون هکتار زمین زراعتی چه ثروت عظیمی در اختیار داریم و چه کشاورزی وسیع و غنی و پربار می‏ توانیم داشته باشیم، آیا با این حال شرم آور نیست که وارد کننده عمده محصولات کشاورزی باشیم؟[۴۰]

آری واردات بی رویه، ظلم بزرگی است که بخش کشاورزی را تهدید می کند.[۴۱] دولت باید مصالح را در نظر بگیرد و مانع این واردات بی رویه شود.[۴۲] البته مسئولین قول داده ‌اند که واردات را متوقف کنند و من امیدوارم به قول خود عمل کنند اما هنوز هم گویا واردات ادامه دارد.[۴۳]

دولت دست دلالان را از بازار محصولات کشاورزی کوتاه کند

سال هاست که گفته می‌ شود دلال ها بیشترین درآمد محصولات کشاورزی را نصیب خود می ‌کنند اما هنوز این مشکل حل نشده است.[۴۴] جای تاسف است که گاهی تنها ۲۰ درصد از قیمت ‌ها به کشاورزان می رسد و ۸۰ درصد نصیب دلالان می ‌شود،[۴۵] کار این افراد نوعی جنایت است. زیرا این روش سبب تضعیف کشاورزان می شود. [۴۶]

کشاورز یک سال تمام زحمت می کشد، ولی می بیند به عده ‌ای مفت خور جنس او را می خرند و چند برابر قیمت در بازار می فروشند، یعنی بیشترین سود را دلالان می برند،[۴۷] در صورتی که یکی از دلایل مهاجرت از روستا به شهر، همین سود ناچیز از محصولات کشاورزی است.[۴۸]

اساساً تا این مشکل حل نشود کشاورزی ما جایگاه خود را پیدا نخواهد کرد.[۴۹] پس باید راه حلی پیدا کرد تا دسترنج کشاورزان از بین نرود. وجود دلالان در بخش کشاورزی، ظلم بزرگی است که باید هرچه زودتر رفع شود.[۵۰] چرا که با حذف واسطه‏ ها، سطح تولید، افزایش‏ یافته و راه برای کارهای غیر تولیدی تدریجاً مسدود می‏ گردد.[۵۱]

اگر وضع به همین صورت پیش برود[۵۲] و عده ‌ای مفت خور، دسترنج کشاورزان را به یغما ببرند؛[۵۳] وضع کشاورزی ما خدای نا کرده اسفبارتر و رقت انگیزتر خواهد شد.[۵۴] حال آنکه اولین آزمون عدالت در حکومت اسلامی در مقابله با دلالان، همین‌جا روشن خواهد شد.[۵۵]

ضرورت مکانیزاسیون در کشاورزی

بدیهی است کشاورزی سنتی جواب نمی دهد و باید به مکانیزه تبدیل کرد،[۵۶] لذا تمام ملت های دنیا کوشش می ‏کنند که صنعت کشاورزی و دامداری خود را تا سر حد امکان توسعه دهند و از صنایع مدرن برای این توسعه کمک گیرند.[۵۷]

این امر نیز محقق نمی‌شود، مگر این که کشاورزان آموزش ببینند و امکانات لازم در اختیارشان قرار گیرد.[۵۸]

لذا مسئولان باید تلاش کنند تا از طریق آموزش ‌های مختلف، کشاورزی سنتی را به سوی صنعتی شدن و انطباق با آخرین فناوری های دنیا ارتقا دهند تا از هر وجب خاک و هر قطره آب این کشور استفاده شود.[۵۹]

جهش تولید با آبیاری نوین

هر چند در منابع آب کشور کمبود وجود دارد ولی با استفاده از همین مقدار آب و استفاده از روش ‌های مدرن آبیاری، می ‌توان به سطحی از تولید دست یافت که علاوه بر تولید تمام نیاز های کشاورزی داخل، به اندازه قابل توجهی تولیدات کشاورزی، از این کشور پهناور به خارج صادرات داشته باشیم.[۶۰]

اهمیت این مسأله از آن جهت است که ما به اندازه کافی زمین داریم و اگر آب را هم هدر ندهیم جوابگو است لیکن باید از شیوه های نوین آبیاری بهره گرفت.[۶۱] که با وجود این دو نباید بیکاری در کشور وجود داشته باشد.[۶۲]

ضرورت مهارت‌افزایی کشاورزان

لزوم سرمایه گذاری لازم در بخش کارآموزی در راستای افزایش مهارت های نیروی انسانی انکار ناپذیر است، در قدیم برای کشاورزی مهارت های چندانی نیاز نبود، اما امروز وضعیت دگرگون شده و کشاورزی، صنعت و تجارت شکل مدرن به خود گرفته و سطح مهارت ها افزایش یافته است، امروز در دنیا کسانی که مهارت های فنی و حرفه ای و کارایی بیشتری دارند جلوتر هستند، ما هم باید کاری کنیم که بتوانیم سطح مهارت ها را افزایش دهیم. [۶۳]

همان‏گونه که وجود کارگران فنّی و آموزش دیده، از هدر رفتن نیرو و سرمایه جلوگیری می‏ کند و به اتقان کار می‏افزاید، وجود نیروهای شایسته و ماهر در بخش کشاورزی نیز برای پیشبرد اهداف توسعه و استفاده بهینه از سرمایه لازم است.[۶۴]

ارتقای بهره وری و تدوین اطلس جغرافیایی

آب ‏های فراوانی در گوشه و کنار محیط زندگی ما به هدر می‏ رود و می‏توان از آن ها بهره برداری صحیح نمود. به یقین کوتاهی کردن در ذخیره‏ سازی این آب ‏ها نوعی اسراف در مواهب الهی محسوب می شود. همچنین آب ‏های موسمی که در بعضی از فصول سال جاری می‏ شود و قابل ذخیره‏ سازی است اما به راحتی به هدر می ‏رود.[۶۵] حال آنکه در مقابل این سیلاب ها می توان سدّ محکمی ساخت، تا هم از ویرانی ‏های ناشی از سیلاب ‏ها جلوگیری نموده، و هم از آب های جمع شده در مسیر کشاورزی‏ و باغداری و آبادانی کشور به کار گرفته شود.[۶۶]

هم چنین تهیه و تدوین «اطلس جغرافیایی بر اساس نیاز ها و امکانات مناطق مختلف کشور» با بهره گیری از نظرات کارشناسان متخصص از سوی دستگاه های اجرایی، ضروری است، اگر این مهم اجرایی شود معلوم می شود که چه منطقه ای چه توانایی ها و ظرفیت هایی در تولید محصولات کشاورزی دارد و می توان برای هر منطقه برنامه خاصی در نظر گرفت تا جوانان بیراهه نروند.[۶۷]

اهمیت این مسأله از آن جهت است که برخی از افراد در بخش کشاورزی، وام هایی گرفته اند و به دلیل عدم شناخت کافی و توانایی لازم در اموری سرمایه گذاری کرده اند که حاصل چندانی نداشته است؛ ازاین رو ورشکست و به مشکلاتی دچار شده اند؛ اگر به این افراد آموزش داده و راهنمایی های لازم انجام شود از هدر رفتن منابع مادی و انسانی جلوگیری و آثار و فواید بسیاری، عاید جامعه و مردم خواهد شد.[۶۸]

«جهش تولید» مستلزم سرمایه گذاری کلان دولت در بخش کشاورزی

احیای کشاورزی بدون مدیری به نام وزیر یا غیر آن امکان پذیر نیست،[۶۹] بلکه به برنامه ریزی وسیع نیاز دارد و تنها باشعار و حرف آن چنان که رسم بسیاری از سخنگویان راحت طلب است، مشکل حل نمی‏ شود.[۷۰]

‏لذا دولت باید به بخش کشاورزی و دامداری توجه بیشتری داشته باشند،[۷۱] و راهکار های مسئولان جهاد کشاورزی از روی کاغذ و مصوبه به ثمر نشسته و عملیاتی شود؛ تا از این رهگذر بخش مهمی از درد های روستائیان با عملی شدن وعده های مسئولان، درمان گردد.[۷۲]

از جمله مهم ترین راهکار در جهش تولید این است که دولتمردان علاوه بر آنکه مردم را نیز تشویق می کنند که از طرق صحیح همه گونه سرمایه گذاری در امر کشاورزی‏ داشته باشند،[۷۳] خود نیز بیشترین و بهترین منابع در آمدی خود را به کشاورزی اختصاص دهند؛ [۷۴] چرا که در چنین شرایط نابسامان اقتصادی، نادیده گرفتن نقش سرمایه گزاری های عظیم دلیل بر بیگانگی از واقعیت ها و یا پشت کردن به رشد اقتصادی است.[۷۵]

از دیگر مسئولیت های دولت، ایجاد هماهنگی بین واحد های تولیدی در بخش کشاورزی است؛ باید مشخص شود که نیاز جامعه چیست و چه مقدار است و بر اساس آن اقدام به تولید به خصوص در بخش کشاورزی کرد، در غیر این صورت ممکن است یا تولید در یک محصول زیاد شود یا در مورد یک محصول با کمبود مواجه شویم.[۷۶]

این ناهماهنگی دستگاه های تولید غذایی و خودسرانه بودن آنها یکی از بلا های جامعه است و دولتمردان اگر برای هماهنگی بین این واحد ها برنامه ریزی کنند، گام بسیار مهمی را برداشته اند چرا که اگر نیازها تعیین شد همه محصولات تولیدی با قیمتی متعارف به دست مصرف کننده خواهد رسید.[۷۷]

هم چنین روستائیان نمونه باید تبلیغ شوند؛ با چهره شدن این افراد و الگو شدن آنها در سطح جامعه روستائیان دیگر از آن ‌ها الگو می‌گیرند و ایشان را سرمشق خود قرار می‌دهند؛ به هر حال فرهنگ تولید باید در اولویت باشد.[۷۸]

در مجموع باید همه مسئولان به ویژه وزارتخانه ‌ها را متوجه مسئولیت سنگینشان نمود تا در بخش کشاورزی که آمادگی کامل داریم روی پای خود بایستیم و آبروی برای اسلام و مسلمانان شود و بگویند که جمهوری اسلامی ایران چنین خدمتی کرد.[۷۹]

تسهیلات ارزان قیمت، راهکاری برای جهش تولید

یکی از مشکلات کشور ما این است که بانک ها تمام توجه شان به منافع خودشان است و کاری ندارند که دستگاه های تولیدی به ویژه در بخش کشاورزی ورشکسته شوند[۸۰]

افرادی هستند که از مسائل کشاورزی آگاهی کافی دارند، ولی پول و سرمایه ‏ای که در این راستا به کار گیرند ندارند، در این راستا، بانک ها باید به این افراد تسهیلات بانکی ارزان قیمت ارائه دهند، این گونه برنامه هر قدر توسعه یابد به سود جامعه است و در ایجاد اشتغال و حرکت های اقتصاد مولد فوق العاده مؤثر است.[۸۱]

کوتاه سخن اینکه اگر بانک ها به عقود شرعیه عمل کنند و سرمایه‏ های مردم به طور صحیح بکار گرفته می‏شود هم بانک از ربا نجات پیدا می‏ کند و منافع مشروعی را به دست می‏ آورد، و هم‏ سطح تولید کشاورزی‏ بالا می‏ رود و هم جنبه اشتغال‏زایی و تولید مشاغل جدید دارد.[۸۲]

سخن آخر: (صادرات محصولات کشاورزی چارۀ رهایی از اقتصاد نفتی)

از آنجا که بسیاری از تولیدات کشاورزی‏، ممکن است در محل تولید قابل جذب نباشد و باید آنها را جمع آوری کرده در بازارهای دنیا عرضه کنند.[۸۳]

تحقق این مهم در گرو مدیریت صحیح بخش کشاورزی است که در این صورت می توانیم حتی صادر کننده باشیم، چرا که کشور ما چهار فصل است و در طول سال در نقاط مختلف آن محصول وجود دارد.[۸۴]

اهمیت این مسأله با توجه به مشکلات به وجود آمده و کاهش شدید قیمت نفت و درآمد های حاصل از آن، دو چندان می شود؛[۸۵] فراموش نکنیم نفت و گاز ممکن است زمانی تمام شود اما کشاورزی پایدار و باقی است و با توجه به درآمد های حاصله از این بخش، هر کشوری باید اهمیت زیادی برای آن قائل باشد.[۸۶]

 منابع:

۱. بیانات معظم له

۲. خطوط اقتصاد اسلامی

۳. دائرة المعارف فقه مقارن

[۱] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۴.

[۲] یکصد و پنجاه درس زندگی (فارسی)، ص۱۳۱.

[۳] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۴.

[۴] یکصد و پنجاه درس زندگی (فارسی)، ص۱۳۱.

[۵] تفسیر نمونه، ج‏۱۶، ص۳۷۴.

[۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏۲، ص۵۶.

[۷] همان.

[۸] تفسیر نمونه، ج‏۱۶، ص۳۷۴.

[۹] ر. ک: مسند احمد، ج ۳، ص ۱۴۷؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۴۶۰.

[۱۰] سورۀ انعام، آیه ۱۴۱؛ سورۀ یوسف، آیه ۴۷؛ سورۀ یس، آیه ۳۵.

[۱۱] ر. ک: اخلاق اقتصادی در قرآن و حدیث، ص ۶۷.

[۱۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر جهاد کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۱۳] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۵.

[۱۴] ر.ک: وسائل الشیعه و عروة الوثقی آغاز کتاب المزارعة؛ (خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۵).

[۱۵] وسائل الشیعه، ج ۱۳، ص ۱۹۴؛ (تفسیر نمونه، ج‏۱۱، ص۱۶۵).

[۱۶] وسائل الشیعه، ج ۱۳، ص ۱۹۴؛ (خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۵).

[۱۷] دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏۲، ص۴۷۹.

[۱۸] ر.ک: وسائل الشیعه و عروة الوثقی آغاز کتاب المزارعة؛ (خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۵).

[۱۹] اسلام در یک نگاه، ص۹۱.

[۲۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری، ۱۷/۲/۱۳۹۴.

[۲۱] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۳.

[۲۲] همان.

[۲۳] همان، ص۹۴.

[۲۴] همان.

[۲۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری، ۱۷/۲/۱۳۹۴.

[۲۶] همان.

[۲۷] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۶.

[۲۸] همان.

[۲۹] همان.

[۳۰] تفسیر نمونه، ج‏۱۱، ص۱۶۲.

[۳۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسئولان حوزه های نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی، ۱۶/۱۰/۱۳۹۳.

[۳۲] داستان یاران: مجموعه بحث های تفسیری حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)، ص۲۷۵.

[۳۳] وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۴، ح ۱۳؛ (داستان یاران: مجموعه بحث های تفسیری حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)، ص۲۷۵).

[۳۴] داستان یاران: مجموعه بحث های تفسیری حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)، ص۲۷۵.

[۳۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسئولان سازمان جهاد کشاورزی قم،۱۷/۱۰/۱۳۸۵.

[۳۶] دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏۲، ص۳۲۷.

[۳۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۳۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۳۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، سلسله جلسات مباحث تفسیر قرآن، حرم حضرت معصومه(س)، ۸/۶/۱۳۸۹.

[۴۰] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۵.

[۴۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۴۲] همان.

[۴۳] همان.

[۴۴] همان.

[۴۵] همان.

[۴۶] همان.

[۴۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای هیئت مدیره فدراسیون غذایی کشور،۱۳/۶/۱۳۹۶.

[۴۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۴۹] همان.

[۵۰] همان.

[۵۱] دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏۲، ص۳۲۲.

[۵۲] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۶.

[۵۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۵۴] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۶.

[۵۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۵۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسئولان حوزه های نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی، ۱۶/۱۰/۱۳۹۳.

[۵۷] تفسیر نمونه، ج‏۱۱، ص۱۶۲.

[۵۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۵۹] همان.

[۶۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری، ۱۷/۲/۱۳۹۴.

[۶۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان سازمان فنی و حرفه ای کشور، ۷/۶/۱۳۹۱.

[۶۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، سلسله جلسات مباحث تفسیر قرآن، حرم حضرت معصومه(س)، ۸/۶/۱۳۸۹.

[۶۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان سازمان فنی و حرفه ای کشور، ۷/۶/۱۳۹۱.

[۶۴] دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏۲، ص۲۳۶.

[۶۵] دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏۲، ص۴۲۱.

[۶۶] سوگندهای پر بار قرآن، ص۵۲۶.

[۶۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان سازمان فنی و حرفه ای کشور، ۷/۶/۱۳۹۱.

[۶۸] همان.

[۶۹] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏۲، ص۴۴۱.

[۷۰] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۵.

[۷۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، سلسله جلسات مباحث تفسیر قرآن، حرم حضرت معصومه(س)، ۸/۶/۱۳۸۹.

[۷۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری، ۱۷/۲/۱۳۹۴.

[۷۳] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۶.

[۷۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

[۷۵] خطوط اقتصاد اسلامی، ص۹۰.

[۷۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای هیئت مدیره فدراسیون غذایی کشور،۱۳/۶/۱۳۹۶.

[۷۷] همان.

[۷۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری، ۱۷/۲/۱۳۹۴.

[۷۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسئولان حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی،۱۵/۱۰/۱۳۹۳.

[۸۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای هیئت مدیره فدراسیون غذایی کشور،۱۳/۶/۱۳۹۶.

[۸۱] ربا و بانکداری اسلامی، ص۱۱۹.

[۸۲] همان، ص۱۳۴.

[۸۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏۱۰، ص۴۵۹.

[۸۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسئولان حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی،۱۵/۱۰/۱۳۹۳.

[۸۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اقشار مختلف مردم، ۲/۹/۱۳۸۷.

[۸۶] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد و کشاورزی،۸/۷/۱۳۸۹.

شعار سال، با اندکی تخلیص واضافات برگرفته از خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ 31 فروردین 1399، کدخبر:896543،www.hawzahnews.com