بهار؛ پژواک رسا و خوش نوای قصیده معاصر

«محمدتقی بهار» را همگان با عنوان «مَلک الشعرا» می شناسند؛ شاعری برجسته در قصیده سرایی که تصویرسازی و خیال انگیزی با ابزارهایی چون استعاره از ویژگی های سبکِ شعری او است.

شعار سال:

«محمدتقی صبوری» متخلص به بهار، سال ۱۲۶۵ در مشهد به دنیا آمد. در سال ۱۲۷۲ از طریق پدرش با شاهنامه آشنا شد و در همین سال نخستین شعر خود را سرود.
بهار از سال ۱۲۷۳ تا ۱۲۷۸ ضمن درس آموزی در مدرسه، از پدر نیز نکته می آموخت. محمدتقی به همراه پدر به مجلس شعر شاعران معاصر وارد شد و با سرودن شعرهایی دلنشین توانست تخلص «بهار» را از آن خود کند. در سال ۱۲۸۳ پدرش را از دست داد و با فرمان «مظفرالدین شاه» در جایگاه پدر به عنوان «ملک الشعرای» آستان قدس رضوی فعالیت خود را آغاز کرد.
او در دوره ای می زیست که «نهضت مشروطه» در حال شکل گیری بود و بهار نیز به طرفداران این نهضت پیوست. از این رو او نخستین فعالیت های سیاسی را با سرودن شعرهای ضداستبدادی آغاز کرد. بهار برای گسترش فعالیت هایش، روزنامه «بهار» را گشود اما این روزنامه پس از چندی بسته و او به تهران تبعید شد. پس از امضای فرمان مشروطیت و پیروزی مشروطه خواهان، بهار از حصر رهایی یافت و به عنوان نماینده دوره سوم مجلس شورای ملی به فعالیت سیاسی خود ادامه داد.
از کتاب های وی می توان به «منظومه چهار خطابه» (۱۳۰۵)، «یادگار زریران» (1312)، «زندگانی مانی» (۱۳۱۳)، «احوال فردوسی» (۱۳۱۳)، « سبک شناسی (سه جلد)» (۱۳۲۱–۱۳۲۶)، «تاریخ مختصر احزاب سیاسی (دو جلد) »، (1321)، «دستور زبان فارسی پنج استاد» (۱۳۲۹)، «شعر در ایران» (۱۳۳۳)، «تاریخ تطّور در شعر فارسی» (۱۳۳۴) و «دیوان اشعار» (۱۳۳۵) اشاره کرد. در زمینه تصحیح آثار نیز می توان از «تاریخ سیستان» (۱۳۱۴)، «رساله نفس ارسطو» (۱۳۱۶)، «مجمل التواریخ والقصص» (۱۳۱۸)، «منتخب جوامع الحکایات، سدیدالدین عوفی» (۱۳۲۴) و «تاریخ بلعمی» (۱۳۴۱) اشاره کرد.
همچنین از میان تصنیف ها و ترانه های سروده بهار، «بهار دلکش»، «باد صبا بر گل گذر کن»، «ای شکسته دل»، «ای کبوتر»، «گر رقیب آید»، «ایران هنگام کار»، «ز من نگارم»، «پرده ز رخ برافکن»، «سرود پهلوی»، «عروس گل»، «به اصفهان رو» و «مرغ سحر» از همه آشناتر به نظر می رسند.
یکی از بهترین قصیده های او «دماوند» است؛ ای دیو سپید پای در بند!/ ای گنبد گیتی! ای دماوند!/ از سیم به سر یکی کله خود/ ز آهن به میان یکی کمر بند/ تا چشم بشر نبیندت روی/ بنهفته به ابر، چهر دلبند/ با شیر سپهر بسته پیمان/ با اختر سعد کرده پیوند/ تو قلب فسرده زمینی/ از درد ورم نموده یک چند/ شو منفجر ای دل زمانه ! / وآن آتش خود نهفته مپسند/ خامش منشین، سخن همی گوی / افسرده مباش، خوش همی خند/ ای مادر سر سپید! بشنو/ این پند سیاه بخت فرزند.
بهار سرانجام در سال ۱۳۳۰ بر اثر بیماری سل درگذشت و پیکر او در آرامگاه ظهیر الدوله تهران به خاک سپرده شد.

***سبک و درونمایه
شعر بهار تلفیقی از سبکِ «خراسانی» و «عراقی» است. او در قصیده پردازی بیشتر به سبک خراسانی توجه داشته و در غزلسرایی به سبک عراقی شعر سروده است. اگر چه او را باید احیا کننده سنت های شاعران کهن خواند اما آثار تجدد و تنوع در بیشتر اشعار او در لفظ و معنی آشکار است. هر چند برخی منتقدان بر این باورند که بهار دارای سبک خاص و مستقلی نیست.(1)
بهار در شعرهایی که در قالب های «مثنوی» و «قطعه» سروده، نکته ها و معانی اخلاقی را به کار برده است. از این رو شعرهای او یادآور اشعار «نظامی»، «سنایی» و «جامی» است. او در قالب غزل به «حافظ»، «سعدی» و «عراقی» نظر دارد. همچنین در اشعار خود سعی کرده است که واژه ها و اصطلاح های خاص اهل سیاست و روزنامه نویسان هم عصر خود را نیز به کار برد.

***تصویرسازی و استعاره
در شعر سنتی تصویر در ارتباط با کل متن و در پیوند با دیگر تصویرها دارای سه ویژگیِ «تنوع و گوناگونی تصویرها»، «فشردگی و تراکم تصویرها» و «تناقض میان تصاویر» است. در تصاویر شعری بهار، به اقتضای شرایط مختلف هر سه ویژگی یاد شده، مشهود است. او شاعر توانایی است که برای ارایه یک تصویر بدیع، امر ذهنی و انتزاعی مورد نظر خود را محدود و عینی می سازد و حتی گاهی نیز با ذکر جزییات بیشتر آن، ذهنیت را تقویت می کند تا آن را به صورت واقعی و محسوس ابلاغ کند.(2)
در واقع پیوند طبیعت بی جان و انسان مساله ای است که تصاویر شعری بهار را زنده و پویا ساخته و در اغلب استعاره های او طبیعت به صورت «تشخیص» (جان بخشی به اشیاء) تجلی یافته است. همچنین یکی از ویژگی های برجسته شعری بهار، جنبه تفصیلی تصاویر شعری او است که در فضای چند مصراع با بیت، یک تصویر با تمام جزییات آن ارایه می شود. این خلقِ تصویر، حاصلِ یک تامل و تجربه خاص در زمانی کوتاه است.(3)
بهار در سروده های خود از عنصر استعاره نیز بهره بسیاری جسته است تا جایی که می توان کاربرد استعاره را از شاخصه های سبکِ شعری بهار دانست که با خیال انگیزی خاصی همراه است.

***نقد و بررسی
بهار از معدود کسانی است که هم در حوزه تحقیق از پژوهشگران پیشرو، صاحبنظر و برجسته به شمار می رود و هم در شعر و سخنوری موفق بوده است، به گونه ای که برخی او را بزرگترین قصیده سرای چند سده اخیر می دانند.(4)
به باور بیشتر منتقدان، کتابِ سبک شناسی بهار پس از گذشت بیش از ۶ دهه در عرصه نقد ادبی، هنوز از بهترین آثار در این زمینه است. همچنین برخی منتقدان بر این باورند که بهار در انسجام و روانی کلام از بزرگترین شعرای معاصر شعر فارسی است.

*پی نوشت ها
1- حاکمی، اسماعیل، «مروری بر سبک شاعری بهار»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان1380، شماره 2، ص33
2- تجلیل، جلیل، بیگلر، محمدتقی، «بلاغت تصویر در دیوان اشعار محمدتقی بهار»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره 28، زمستان1389، ص75
3- منبع پیشین، ص104
4-صادقی محسن آباد، هاشم، یاحقی، محمدجعفر، «تاثیرپذیری ملک الشعرا بهار از فردوسی»، مجله بوستان ادب، سال چهارم، شماره4، زمستان 1391، ص66
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**9279*پژوهشگر- محمد ستاری*سردبیر- سیدمحمد موسی کاظمی