شعار سال: کدام‌یک از صنایع پیشرفته اولویت بالاتری برای دریافت تسهیلات از صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته را دارند؟ شاخص‌های بین‌المللی حاکی از نامطلوب بودن وضعیت اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه فناوری در اقتصاد کشور و به‌طور خاص در بخش‌های صنعتی، معدنی و تجاری است.

با توجه به محدودیت منابع، گستردگی وسیع رشته فعالیت‌های صنعتی صنایع پیشرفته و عوامل متعدد تأثیرگذار بر انتخاب اولویت‌ها، اولویت‌سنجی و انتخاب صنایع برای حمایت‌ها، نیاز به یک مدل جامع وجود دارد که تمامی عوامل مؤثر و تأثیرات آن‌ها را به‌درستی شناسایی کند. موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، اولویت‌سنجی رشته‌های صنعتی صنایع پیشرفته در کشور برای تأمین مالی و ارائه تسهیلات را موردبررسی قرارداده است.

در بستر جهانی‌سازی اقتصاد، فناوری در بهبود و توسعه رقابت‌پذیری و رشد اقتصادی نقشی کلیدی ایفا می‌کند. صنایع فناورانه با نقش پررنگی که در تجارت بین‌الملل دارند و همچنین با برخورداری از پویایی بسیار بالا در بهبود عملکرد بخش‌های دیگر اقتصاد نیز مؤثر هستند. با توجه به اهمیت این صنایع، کشورهای توسعه‌یافته با استفاده از ابزارهای رسمی و غیررسمی تلاش می‌کنند، قدرت تجاری ناشی از تفاوت دانش را در بلندمدت حفظ کنند. باوجوداین طی سال‌های اخیر، کشورهای درحال‌توسعه نیز در زنجیره تولید محصولات فناورانه سهیم و موفق شده‌اند برخی از فناوری‌ها را از انحصار کشورهای توسعه‌یافته خارج کنند.

در این راستا، صنایع پیشرفته از اهمیت بالایی برخوردار هستند. به‌طورکلی، صنایع تولیدی با فناوری سطح بالا را می‌توان آن دسته از صنایع قلمداد کرد که محصولاتی را با بیشترین مخارج تحقیق و توسعه نهفته نسبت به ارزش فروش تولید می‌کنند. امروزه این صنایع و محصولاتشان، نقش‌های بیشتر و مهم‌تری در توسعه اقتصاد کشورهای مختلف دارند و باعث ایجاد ارزش‌افزوده بالا می‌شوند. علاوه بر این، نتیجه فعالیت این صنایع بر دیگر بخش‌های اقتصادی هم تأثیرگذار است و باعث افزایش بهره‌وری و شکوفایی آن‌ها می‌شود.

در ایران نیز سیاست‌گذاران با علم به اهمیت نقش فناوری در تجارت و اقتصاد در دنیای آینده، افزایش سهم محصولات با فناوری بالا در تولیدات صنعتی و صادرات کشور را به‌عنوان یکی از اهداف راهبردی تعیین کرده‌اند؛ به‌طوری‌که در اسناد بالادستی به‌ویژه برنامه‌های توسعه کشور بر آن تأکید شده است. بااین‌حال شاخص‌های بین‌المللی حاکی از نامطلوب بودن وضعیت اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه فناوری در اقتصاد کشور و به‌طور خاص در بخش‌های صنعتی، معدنی و تجاری است. به‌طور نمونه می‌توان به رتبه ۱۰۵ در میزان دسترسی به آخرین فناوری‌های روز و رتبه ۱۱۸ در میزان رسوخ فناوری در بنگاه‌ها بر اساس گزارش رقابت‌پذیری جهانی در سال ۲۰۱۹ اشاره کرد.

این آمارها نشان‌دهنده این موضوع است که زمینه‌های لازم برای نوآوری، توسعه فناوری و رقابت‌پذیری در میان شرکت‌های کشور، دچار ضعف‌های بسیاری است. بنابراین ضعف توسعه فناوری و نوآوری به‌عنوان یکی از مشکلات عمده در بخش‌های صنعتی، معدنی و تجاری کشور شناخته می‌شود. در این شرایط تقویت رسوخ فناوری و ارتقای ظرفیت نوآوری با استفاده از توانمندی‌های موجود در این بخش‌ها، می‌تواند زمینه‌ساز بهبود بهره‌وری و افزایش ارزش‌افزوده محصولات تولیدشده در کشور باشد.

باوجود مزایای رسوخ فناوری در صنایع و همچنین اهمیت توسعه صنایع با فناوری بالا، موانع متعددی در این زمینه وجود دارد. هزینه‌های یادگیری، کمبود تجربه و تخصص در بازاریابی یا سایر موانع ساختاری در اشاعه فناوری‌های توسعه داده‌شده، عوامل سطح سیستم، مانند کمبود استانداردها، موانع مقرراتی، ضعف‌های سازوکار تأمین مالی و روابط میان شرکتی ضعیف می‌تواند به‌عنوان محدودکننده رسوخ فناوری عمل کند.

یکی از عوامل اصلی رشد ناموزون صنایع پیشرفته و با فناوری بالا در ایران، ضعف سرمایه‌گذاری مناسب و کافی (به دلیل نداشتن درک صحیحی از سرمایه‌گذاری و تأمین مالی این‌گونه طرح‌ها، عدم شناسایی و مدیریت رفتارها و آشنایی و آگاهی سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران از تأمین مالی این صنایع) و ضعف تأمین مالی است. به دلیل ریسک بالای سرمایه‌گذاری در این صنایع، هر سرمایه‌گذاری حاضر به سرمایه‌گذاری در آن نیست.

از همین رو، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و صندوق‌های تخصصی در حمایت‌های مختلف از سرمایه‌گذاری در زمینه صنایع با فناوری بالا، نقشی بی‌بدیل دارند. این صندوق‌ها می‌توانند علاوه بر ارائه تسهیلات مالی در قالب موارد متعددی از قبیل مشاوره، بازاریابی و حضور در نمایشگاه‌های تخصصی، صدور ضمانت‌نامه‌ها، سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر و... از صنایع با فناوری بالا حمایت کنند. در همین راستا صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته وابسته به وزارت صمت موظف به ارائه خدمات کارشناسی و حمایت مالی و اعتباری از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته شده است.

بررسی مطالعات پیشین نشان‌دهنده محدود بودن مطالعات مرتبط با اولویت‌بندی صنایع پیشرفته برای تخصیص حمایت‌هاست. ازاین‌رو، اولویت‌بندی صنایع پیشرفته برای ارائه تسهیلات مالی به آن‌ها از سوی صندوق از موارد ضروری برای فعالیت‌های حمایتی صندوق است.

طبقه‌بندی صنایع پیشرفته
صنایع پیشرفته، صنایع دارای فناوری پیچیده در بسترهای محصول، فرآیند و ماشین‌آلات هستند که دانش فنی، نوآوری، خلاقیت، تحقیق و توسعه و نیروی انسانی متخصص سهم قابل‌توجهی در ایجاد و توسعه آن دارد. ارزش‌افزوده بالا و نرخ سریع تغییرات فناوری از ویژگی‌های بارز این صنایع هستند. در این مطالعه، صنایع پیشرفته در ۱۰ گروه فناوری‌های زیستی، فناوری نانو، سخت‌افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، سیستم‌های کنترل، اتوماسیون پیشرفته و سامانه‌های هوشمند، تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاهی، تجهیزات پزشکی پیشرفته، هوافضا و انرژی‌های نو و تجدید پذیر طبقه‌بندی‌شده‌اند.

جایگاه صنایع پیشرفته در ایران و جهان
بر اساس تعریف سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، سطح فناوری صنایع بر اساس سه شاخص تعیین می‌شود؛ نسبت مخارج تحقیق و توسعه به ارزش‌افزوده صنعت، نسبت مخارج تحقیق و توسعه به ازای هر واحد محصول تولیدشده صنعتی و نسبت اندازه فناوری نهفته در محصولات واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای و ارزش مخارج تحقیق و توسعه در محصولات واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای برای تولید یک محصول صنعتی. بر این اساس صنایع به چهار دسته صنایع با فناوری بالا، صنایع بالاتر از فناوری متوسط، صنایع پایین‌تر از فناوری متوسط و صنایع با فناوری پایین تقسیم می‌شوند.

بر اساس تازه‌ترین آمارهای رسمی، سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی در ایران ۶۴/ ۰درصد است و باوجود تأکید سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و برنامه‌های توسعه مبنی برافزایش سهم تحقیق و توسعه، این امر محقق نشده است. سهم نسبتاً ثابت هزینه‌های تحقیق و توسعه از کل هزینه‌های بنگاه در سال‌های اخیر از یکسو بر عدم توجه کافی به تحقیق و توسعه در بنگاه‌های کشور دلالت داشته و از سوی دیگر، بیانگر پایین بودن ظرفیت جذب بودجه‌های مرتبط با تحقیق و توسعه است؛ به این معنا که حتی در صورت تزریق منابع مالی بیشتر از جانب دولت، عمده شرکت‌های دولتی قابلیت جذب این بودجه‌ها و جهت‌دهی به آن در جهت افزایش نوآوری و توسعه فناوری را ندارند. درنتیجه سهم کالاهای صنعتی با فناوری متوسط و بالا از ارزش‌افزوده صنعت و صادرات کمتر از اهداف تعیین‌شده در برنامه بوده است.

بر اساس اطلاعات منتشرشده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، در سال ۱۳۹۶ شاخص‌های «تائید سطح فناوری واحدهای صنایع پیشرفته» و «جواز تأسیس مراکز پژوهشی صنعتی و معدنی» به ترتیب رشد ۴۰ و ۵۰ درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن نشان می‌دهند. در این بازه «پروانه تحقیق و توسعه صادره» افزایش ۸/ ۵۲ درصدی و «پروانه پژوهش مراکز پژوهش‌های صنعتی و معدنی» رشد بیش از ۳۱ درصدی نسبت به سال گذشته داشته است. این موضوع نشان می‌دهد که در سال ۹۶ درمجموع شرکت‌ها توجه بیشتری به تحقیق و توسعه داشته‌اند و وزارت صمت نیز حمایت‌های بیشتری از صنایع جهت صدور مجوزها و گواهی تحقیق و توسعه انجام داده است.

میزان صادرات محصولات با فناوری بالا هم یکی از شاخص‌های مهم میزان تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است و به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های «شاخص جهانی نوآوری» و «شاخص دستیابی به فناوری» مطرح است. در سیاست‌ها، اسناد و قوانین کشورمان نیز بر تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا تأکید شده است. آمارهای قدیمی منتشرشده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت و مرکز پژوهش‌های مجلس، روند نزولی را برای این شاخص رقم‌زده است.

باوجود حمایت‌های صورت گرفته از این صنایع و افزایش تولید محصولات آن‌ها در سال‌های اخیر، سهم صادرات محصولات صنعتی با فناوری سطح بالا از کل صادرات صنعتی کشور بسیار اندک و در برخی از سال‌ها، کمتر از یک درصد بوده است. بررسی روند صادرات محصولات با فناوری بالا در کشور، حاکی از کاهش آن از ۵۵۲ میلیون دلار در سال ۸۹ به ۴۲۵ میلیون دلار در سال ۹۵ است. ارقام بیانگر آن است که صادرات صنایع های‌تک متناسب با صادرات صنعتی کشور رشد پیدا نکرده است و هرسال از سهم صنایع‌ های‌تک در صنعت کاسته و تمرکز بر یک نوع محصول خاص مانند تولید دارو افزایش پیداکرده است.

جایگاه ایران در تجارت جهانی محصولات فناورانه: محصولات با فناوری بالا با رشد بسیار قدرتمندی که در تجارت بین‌الملل دارد و همچنین با برخورداری از پویایی بسیار بالا در بهبود عملکرد بخش‌های دیگر اقتصاد نیز مؤثر است. براساس داده‌های بانک جهانی، میزان صادرات محصولات با فناوری بالای ایران با فرازوفرودهای زیادی همراه بوده و در بهترین حالت حدود ۶۵۰ میلیون دلار بوده است که در تراز کشورهای امارات و عربستان‌سعودی و تقریباً یک‌سوم میزان صادرات کشور ترکیه است. به عبارتی سهم ایران در صادرات محصولات با فناوری بالا حدود ۰۳/ ۰ درصد از صادرات جهانی است.

بررسی ترکیب صادرات محصولات با فناوری بالای ایران نشان می‌دهد، محصولات شیمیایی و دارویی بیش از ۶۲ درصد از این صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. درحالی‌که کشور در صنایعی نظیر ماشین‌های کامپیوتری و اداری، ماشین‌های الکتریکی و هوافضا موفق به صادرات نشده است (میزان صادرات جنگ‌افزارهای ایران در آمارها موجود نیست). این موضوع نشان می‌دهد در کنار پایین بودن حجم صادرات، فقدان تنوع و تمرکز صادرات بر تعداد محدودی از محصولات فناورانه، حجم این نوع از صادرات کشور را در معرض تهدید جدی قرارداده است. بررسی صادرات محصولات فناورانه در سطح جهان نشان می‌دهد که صنایع الکترونیک و مخابرات و ابزار دقیق سهم بالایی از تجارت جهانی محصولات با فناوری بالا را به خود اختصاص داده‌اند.

نتایج بررسی صادرات محصولات با فناوری بالا نشان می‌دهد که علاوه بر روند کاهشی در سال‌های موردبررسی، وابستگی بالای صادرات محصولات با فناوری بالا به محصولات شیمیایی، دارویی و ماشین‌های غیر الکتریکی باعث عدم پایداری حجم صادرات کشور شده است. درواقع بر اساس داده‌های گمرک ایران، حجم وسیعی از صادرات مواد شیمیایی شامل محصولاتی نظیر پلی‌اتیلن ترفتالات است که می‌توان در داخل کشور و با توسعه پایین‌دست در صنایع تکمیلی مورداستفاده قرارداد.

اولویت‌بندی‌ها
بر اساس نقشه جامع علمی کشور، صنایع اولویت‌دار کشور در قالب سه گروه اولویت «الف»، «ب» و «ج» شناسایی و ابلاغ‌شده است. بر این اساس از بین صنایع هدف این گزارش «صنایع هوافضا»، «فناوری نانو»، «فناوری زیستی»، «فناوری اطلاعات، ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای» و «انرژی‌های نو و تجدید پذیر» در اولویت الف؛ «سخت‌افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک» و «سیستم‌‌های کنترل، اتوماسیون (خودکارسازی) و سامانه‌‌های هوشمند» در اولویت ب؛ «تجهیزات پزشکی پیشرفته» و «مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی» در اولویت ج قرارگرفته‌اند.

از طرف دیگر بر اساس ماتریس-جذابیت-توانمندی بررسی‌شده در این مطالعه طبق نظر خبرگان حوزه‌های مختلف صنعتی، معدنی و فناوری و نوآوری، صنایع هدف گزارش براساس جذابیت به ترتیب اولویت عبارت‌اند از: فناوری‌های زیستی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، سخت‌افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک، هوافضا (پرنده‌ها و ماهواره‌های غیرنظامی)، انرژی‌های نو و تجدید پذیر، فناوری نانو، تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاهی، تجهیزات پزشکی پیشرفته، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی و کنترل، خودکارسازی پیشرفته و سامانه‌های هوشمند. از سوی دیگر ترتیب صنایع هدف گزارش بر اساس توانمندی نیز شامل فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، فناوری نانو، برق الکترونیک، لیزر و فوتونیک، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، هوافضا، تجهیزات پزشکی پیشرفته، تجهیزات پیشرفته ساخت تولید و آزمایشگاهی، انرژی‌های نو و تجدید پذیر و کنترل خودکارسازی پیشرفته و سامانه‌های هوشمند است.

بنابراین درمجموع و با در نظر گرفتن اولویت‌های مذکور در نقشه جامع علمی کشور به‌عنوان یک سند بالادستی و همچنین نتایج حاصل از ماتریس جذابیت و توانمندی، صنایع موردبررسی در این گزارش در قالب سه گروه به شرح زیر برای دریافت تسهیلات مالی طبقه‌بندی می‌شوند:

صنایع گروه (۱) شامل صنایعی هستند که هم در نقشه جامع علمی کشور در گروه اولویت الف قرار دارند و مجموع امتیاز جذابیت و توانمندی بالایی داشته باشند. این صنایع شامل فناوری‌های زیستی، فناوری نانو و فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای هستند.

صنایع گروه (۲) شامل صنایعی هستند که در اولویت الف نقشه جامع علمی قرار داشته، ولی در گروه (۱) قرار نگرفته‌اند و همچنین صنایعی که بر اساس مجموع امتیاز جذابیت و توانمندی در جایگاه بعدی قرارگرفته باشند. این صنایع شامل انرژی‌های نو و تجدید پذیر، صنایع هوافضا و سخت‌افزارهای برق، الکترونیک، لیزر و فوتونیک هستند.

صنایع گروه (۳) نیز بقیه صنایع پیشرفته هستند که بر اساس مجموع امتیاز جذابیت و توانمندی عبارت‌اند از تجهیزات پزشکی پیشرفته، مواد پیشرفته فلزات و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاهی و کنترل، خودکارسازی (اتوماسیون) پیشرفته و سامانه‌های هوشمند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار: 27 مرداد 1399، کد خبر: 3683467، www. donya-e-eqtesad.com