شعار سال: آوینی شهریورماه سال 1326 در شهر ری متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در شهرهای زنجان، کرمان و تهران به پایان رساند و سپس به عنوان دانشجوی معماری وارد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی معماری را کنار گذاشت و به فیلمسازی روی آورد.

آوینی فیلمسازی را در ابتدای پیروزی انقلاب با ساختن چند مجموعه درباره غائله گنبد (مجموعه شش روز در ترکمن صحرا)، سیل خوزستان و ظلم خوانین (مجموعه مستند خان گزیده ها) آغاز کرد. او فعالیت های مطبوعاتی خود را در اواخر سال 1362، همزمان با مشارکت در جبهه ها و تهیه فیلم های مستند درباره جنگ، با نگارش مقاله هایی در ماهنامه «اعتصام» وابسته به انجمن اسلامی دانشجویان آغاز کرد.

آوینی در زمان جنگ در گروه جهاد فعالیت های بسیاری داشت. اندیشه ورزی و نوشته های او در این دوره درباره سینما، هنر و فرهنگ بود. آوینی مجموعه تحقیق ها، مباحثه ها و نوشته های خود را در ماهنامه هنری «سوره» منتشر کرد که بعدها در کتاب «آینه جادو» مجموعه مقاله ها و نقدهای سینمایی اش به صورت یکجا منتشر شد.

آوینی پس از جنگ، در مدتی کمتر از یک سال، کار تهیه 6 برنامه از مجموعه ده قسمتی «شهری در آسمان» را به پایان رساند. سپس مقدمه تهیه مجموعه های دیگری درباره مناطق جنگی آبادان، سوسنگرد، هویزه و فکه را تدارک دید و همزمان نیز فعالیت های مطبوعاتی خود را ادامه داد.

مجموعه فیلم های مستند تلویزیونی آوینی درباره جنگ ایران و عراق «روایت فتح» نام دارد. آوینی، بیستم فروردین 1372 در فکه و در حال بررسی محل فیلمبرداری مجموعه مستند شهری در آسمان، بر اثر برخورد ترکش مین های باقیمانده از زمان جنگ به شهادت رسید.

آوینی آثار مکتوب ارزشمندی را بر جای گذاشته است. از آثار وی می توان به «روایت محرم»، «توسعه و مبانی تمدن غرب»، «آغازی بر یک پایان»، «امام (ره) و حیات باطنی انسان»، «فردایی دیگر» (مجموعه مقالات‏)، «حلزون های خانه به دوش»، «رستاخیز جان»، «فتح خون‏» (روایت محرم‏)، «یک تجربه ماندگار»، «با من سخن بگو دوکوهه»،‏ «مرکز آسمان»، «حکومت فرزانگان‏»، «سفر به سرزمین نور»، «شهری در آسمان» و «نسیم حیات‏» اشاره کرد. جایگاه او در این وادی چنان برجسته است که رهبر انقلاب در مراسم تشییع پیکرش، از آوینی با عنوان «سید شهیدان اهل قلم» یاد کرد.

*آوینی و هنر اسلامی

سه دسته از اندیشمندان به هنر اسلامی پرداخته اند؛ دسته نخست اندیشمندانی هستند که خود مسلمان نیستند و با تکیه بر معیارهای تمدن اسلامی و اشکال هنری شناخته شدهِ اسلامی همچون خوشنویسی و تذهیب، هنرهایی را با عنوان اسلامی شناسایی کرده و در مورد آن بحث می کنند. دسته دوم اندیشمندان مسلمانی هستند که با تکیه بر معرفت و آگاهیِ خود از اسلام و با تاکید بر محتوای آثار هنری، اسلامی بودن یا نبودن آن را محک می زنند. دسته سوم نیز جزو اندیشمندان مسلمانی هستند که در قیاس با دسته دوم باور دارند فرم و محتوا از هم قابل تفکیک نیستند. آوینی از متفکرانی است که در دسته سوم جای می گیرد. (1)

در نظرگاه آوینی هنری را می توان اسلامی و دینی نامید که تعالی انسان و جامعه را در بر داشته باشد. به عبارتی دیگر هنر اسلامی آن هنری است که رابطه خالق و مخلوق را بیش از پیش به هم نزدیکتر کند.

* مستند سازی در سینمای دفاع مقدس

آوینی در مستندسازی شیوه ای را دنبال می کند که خود آن را «شیوه اشراقی» در فیلمسازی می نامد. شیوه اشراقی در پی آن است که واقعیت را آنچنان که هست، بدون تصرف و دستکاری و بی غرضانه به تصویر بکشد.(2) در این شیوه، فیلمبردار نقش اصلی را ایفا می کند زیرا در هنگام تصویر برداری از جبهه و درگیری رزمندگان با دشمن همه چیز آن چنان سریع رخ می دهد که کارگردان فرصتی برای ارایه میزانسن (صحنه آرایی) ندارد. از این رو فیلمبردار باید آن چنان مجرب و حرفه ای باشد که بلافاصله سوژه را انتخاب، شکار و به طور همزمان دکوپاژ (تقطیع) آن را انجام دهد.(3)

آوینی در مستندهای سینمایی خود سعی می کند که هماهنگی میان قالب و محتوا را در نظر داشته باشد. او در تهیه موسیقی، انتخاب تصاویر، شیوه تدوین، نگارش متن و حتی ارایه روایت ها با وسواس بالایی عمل می کند. به همین خاطر تصاویر مجموعه روایت فتح بدون گفتار خاص آوینی آن چنان زیبا نبودند و گفتار متن نیز بدون تصویر و موسیقی، آن چنان که باید در بین مخاطبانش ارتباط برقرار نمی کرد. همچنین در حالی که بیشتر مستندسازان به صحنه های جنگی و فضای جنگ اهمیت می دهند، برای آوینی آدم های جنگ مهم بودند و او آن ها را به تصویر می کشید. (4)

یکی دیگر از ویژگی ها و شاخصه های اصلی آوینی در مستندسازی ساده پردازی و پرهیز از زیاده گویی است.

*نقد و بررسی

آوینی اگرچه از مکاتب فکری مختلفی اثرپذیرفته است اما توانسته در عرصه هنر جریانی جدی و اثرگذار را پایه ریزی کند، به گونه ای که هنوز بسیاری از آن متاثرند.

برخی بر این باورند که آوینی از «سیداحمد فردید» فیلسوف معاصر ایران و «مارتین هایدگر» فیلسوف آلمانی اثر پذیرفته است؛ به گونه ای که «جلال آل احمد» را منعکس کننده اندیشه های فلسفی فردید در ادبیات و آوینی را بازتاب دهنده اندیشه های فردید در عرصه هنر می دانند.(5)

همچنین به نظر می رسد برخی یادداشت ها و مقاله های او در نقد غرب، لیبرالیسم و مولفه های تاریخی آن زیر تاثیر «مکتب فرانکفورت» و اندیشمندان این مکتب همچون «هربرت مارکوزه» و «والتر بنیامین» است. هر چند او از مرحله مطالعات انتقادی همچون مکتب فرانکفورت عبور کرده و نقدهایی مبنایی تری مبتنی بر دانش اسلامی عرضه می کند که این رویکرد آوینی متاثر از انقلاب اسلامی و نگاه امام خمینی (ره) است.(6)

*پی نوشت ها

1- اسماعیلی، رفیع الدین، «بررسی رابطه هنر و دین از منظر سیدحسین نصر و سیدمرتضی آوینی»، نشریه معرفت فرهنگی اجتماعی، بهار سال1395، شماره 26، ص110

2- مددپور، محمد، «ماهیت سینمای اشراقی در نظر شهید آوینی»، تارنمای راسخون

3-«دزدی نیمه تمام اسپیلبرگ از آوینی»، تارنمای مرکز اسناد انقلاب اسلامی

4- منبع پیشین

5- اسماعیلی، ص123

6- همان، ص135

با اندكي تلخيص و اضافات برگرفته از خبرگزاري ایرنا، تاریخ انتشار: 2 مهر 1395، کد مطلب: 82239951:www.irna.ir