شعار سال: هشدار اخیر درباره انقراض نهنگ‌ها، دلفین‌ها و پورپویز‌ها تنها یکی از صد‌ها زنگ خطری است که دانشمندان در ظرف سال‌های اخیر برای نجات پستانداران دریایی به صدا درآورده‌اند. این بار ۳۵۰ پژوهشگر از ۴۰ کشور مختلف، بیانیه‌ای را با عنوان «خطر فوری و جدی انقراض نهنگ‌ها، دلفین‌ها و پورپویزها» امضا کرده‌اند و نگرانی عمیق‌شان را از احتمال انقراض بسیاری از گونه‌های نهنگ، دلفین و پورپویز آن هم طی بازه زمانی کوتاه ابراز داشته‌اند.

 

در این بیانیه عنوان شده که بسیاری از گونه‌های نهنگ، دلفین و پورپویز به احتمال زیاد در طول زندگی ما منقرض خواهند شد، چنانچه هم‌اکنون نیز تنها چند صد نهنگ آتلانتیک شمالی (North Atlantic Right Whale, , Eubalaena glacialis) باقی مانده و تعداد واکیتا‌ها (Vaquita, Phocoena sinus) هم به زیر ۱۰ فرد رسیده است. متاسفانه شواهد حاکی از آن است که نهنگ‌ها، دلفین‌ها و پورپویز‌ها حتی در سواحل کشور‌های مرفه جهان هم امنیت ندارند و اگر وضعیت به همین صورت ادامه پیدا کند، قطعا گونه‌های بسیاری طی سال‌های آتی از صفحه گیتی محو خواهند شد. در این گزارش ضمن اشاره به بیانیه مذکور و پاره‌ای موارد مربوط به آن، مصاحبه‌ای هم با دکتر جیل برولیک (Gill Braulik) یکی از اعضای گروه متخصصان نهنگ‌های اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN-SSC Cetacean Specialist Group) داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

آشنایی ابتدایی با راسته نهنگ‌ها

نهنگ‌ها پستاندارانی آبزی هستند. آن‌ها گردن ندارند و دم‌شان هم به باله دمی تبدیل شده است. دم نهنگ‌ها برخلاف دم ماهی، حالت افقی دارد و در عین حال مانند سایر پستانداران شش‌دار هستند. راسته نهنگ‌ها به دو زیرراسته به نام‌های نهنگ‌های بالن‌دار یا بدون دندان Mysticeti و نهنگ‌های بادندان Odontoceti تقسیم می‌شوند. نهنگ‌های بالن (Baleen Whale) معمولا از نهنگ‌های واجد دندان بزرگ‌تر هستند و ماده‌های آن‌ها هم از نر‌ها بزرگ‌ترند.

 

این گروه گونه‌هایی مانند نهنگ آبی در معرض خطر (Endangered, EN) را در خود جای داده که بزرگ‌ترین موجود زنده کره‌زمین هم هست. از گروه دوم می‌توان به دلفین‌های بینی بطری ایندوپاسیفیک، دلفین گوژپشت و پورپویز بدون باله که هر ۳ در خلیج‌فارس مشاهده شده‌اند، اشاره کرد که به گفته دکتر آدا ناتولی (Ada Natoli)، متخصص مطالعات ژنتیکی و فارغ‌التحصیل دانشگاه دورهام انگلستان (Durham University) حضورشان به حضور ماهی‌ها گره خورده و اگر در منطقه‌ای یک جمعیت سالم از آن‌ها وجود داشته باشد، این به آن معنی است که ماهی‌ها نیز در آن منطقه وضعیت سالم و خوبی دارند و جالب است که ماهیگیران هم اغلب در همان جا‌هایی دیده می‌شوند که گله‌های دلفین حضور دارند.

چرا باید نگران نهنگ‌ها باشیم؟

متاسفانه در خلال دهه ۷۰ میلادی، کشتار وسیع نهنگ‌های بزرگ‌جثه سبب شد که حدود ۶۶ تا ۹۰درصد از زیستمندان از آب‌های اقیانوسی حذف شوند و پس از این دوران فاجعه‌بار بود که نهنگ‌های بزرگ کم‌کم شروع به احیای جمعیت خود کردند، اما در شرایط کنونی همچنان نگرانی در مورد بقای نهنگ‌ها، دلفین‌ها و پورپویز‌ها بسیار جدی است. بسیاری از گونه‌های آبزی، شاخص ایده‌آل سنجش سلامت اقیانوس‌ها و دریا‌ها هستند. سایت خبر‌های علمی (ZME) می‌نویسد که یک میلیون گونه از آبزیان یعنی یک‌سوم جمعیت آبزیان جهان کماکان ناشناخته هستند و این در حالی است که امنیت غذایی انسان‌ها، تولید انواع دارو‌های شفابخش و مهم‌تر از همه کیفیت زندگی انسان‌ها به واسطه پیوستگی تنگاتنگ چرخه‌های خشکی و آبی با آبزیان گره خورده است. محققان دانشگاه ورمانت (Vermont University) حدود ۱۰ سال پیش تحقیق جالبی انجام دادند که نشان داد نهنگ‌های درشت جثه مانند نهنگ‌های آبی تاثیر بسزایی در افزایش جمعیت ماهیان شیلاتی دارند و در عین حال مواد غذایی همراه آب مانند مواد معدنی باارزش هم به واسطه آن‌ها دراختیار سایر موجودات قرار می‌گیرد. محققان می‌گویند که نهنگ‌ها به واسطه جثه بزرگ‌شان آورد‌های کلانی برای اکوسیستم‌ها دارند. به عنوان مثال مواد غذایی که به شکل بیولوژیکی وارد دریا‌ها و اقیانوس‌ها می‌شوند، به مرور زمان و به آرامی از سطح به اعماق برده می‌شوند، اما نهنگ‌ها کمک می‌کنند که تعادلی در این سیستم به ظاهر ساده ایجاد شود. آن‌ها وقتی در اعماق زیاد آب تغذیه می‌کنند، دوباره مجبور می‌شوند که به سطح بازگردند تا نفس بکشند و با همین جابه‌جایی‌های به ظاهر ساده، ستون‌های آب مخلوط می‌شوند. اهمیت این جابه‌جایی و اختلاط جریان به اندازه‌ای است که باعث پراکنش مواد غذایی و میکروارگانیسم‌ها در قسمت‌های مختلف اکوسیستم‌های آبی می‌شود. در حقیقت نهنگ‌ها با یک بالا و پایین رفتن ساده، باعث می‌شوند که آب در قسمت‌های مختلف جریان پیدا کند و بدین شکل مواد غذایی همراه آب مانند مواد معدنی باارزش نیز دراختیار سایر موجودات قرار می‌گیرد. جالب اینجاست که حتی ادرار و مدفوع نهنگ‌ها هم حاوی مقادیر قابل ملاحظه‌ای آهن و نیتروژن است که همچون کودی موثر به رشد پلانکتون‌ها کمک می‌کند. از سوی دیگر موضوع مهاجرت است که به نوعی عادت نهنگ‌های بزرگ جثه است و معمولا هم با هدف زادآوری انجام می‌شود، تحقیقات نشان داده که نهنگ‌ها حین مهاجرت مواد غذایی را با خود برای سایر زیستمندان به ارمغان می‌برند. پژوهشگران دانشگاه ورمانت می‌گویند که وقتی نهنگ‌ها در عرض‌های جغرافیایی دور از هم زادآوری می‌کنند، مواد غذایی را پخش و توزیع می‌کنند و این توزیع اغلب شامل حال مناطقی می‌شود که از نظر منابع غذایی فقیر هستند.

چرا باید برنامه‌های حفاظتی برای نهنگ‌ها وجود داشته باشد؟

برنامه‌ریزی حفاظت یکپارچه برای نهنگ‌ها (Integrated Conservation Planning for Cetaceans, ICPC) در اصل گروهی متشکل از زیست‌شناسان، دامپزشکان و متخصصان جمعیت است که تلاش می‌کنند برای تعدادی از گونه‌های دلفین و پورپویز به‌شدت در معرض خطر انقراض چاره‌ای بیندیشند. از آنجایی که بسیاری از این گونه‌ها و جمعیت‌ها در آب‌های کم‌عمق پراکنش دارند لذا مناطق زیستی‌شان هم با انسان‌ها همپوشانی بسیار نزدیک دارد و همین امر نگرانی‌های جدی را ایجاد کرده است. از سوی دیگر، جمعیت اغلب این گونه‌ها به دلیل مرگ و میر ناشی از صید ضمنی رو به کاهش دارد و بدیهی است که مجموع این فاکتور‌ها انقراض گونه‌های بسیاری را محتمل ساخته، مگر آنکه جمعی از متخصصان هر چه سریع‌تر با برنامه‌های متمرکز برای بقای آن‌ها چاره‌ای بیندیشند. اتحادیه جهانی حفاظت (آی‌یو‌سی‌ان) جمعی از کارشناسان دست‌اندرکار امر حفاظت از پستانداران دریایی را از سراسر دنیا گردهم آورده تا با تلاش جمعی معیار‌های حفاظتی لازم را هم در سطح زیستگاه طبیعی (In situ Conservation) هم در سطح خارج از زیستگاه طبیعی (Ex situ Conservation) تدوین و اجرایی کنند. انقراض و کاهش جمعیت نهنگ‌ها، دلفین‌ها و پورپویز‌ها دو مساله را نشان می‌دهد؛ نخست اینکه نباید منتظر نوشداروی پس از مرگ سهراب بود و دوم اینکه در حال حاضر ابزار‌ها و تجهیزات بسیار محدودی برای شرایط اورژانسی وجود دارد در حالی که برنامه‌های حفاظتی یکپارچه کمک می‌کنند تا همه تجهیزات لازم برای حفظ گونه‌ها در مواقع لازم و ضروری دراختیار باشند و جدای از آن بتوان به شکل فعال فضا‌های خالی داده‌های علمی را هم پر کرد. در نتیجه اتحادیه جهانی حفاظت هم اکنون اجرایی شدن این برنامه‌ها را جزو اولویت‌ها می‌داند.

چه گونه‌هایی بیش از سایرین در خطر هستند؟

در گزارش ۳۵۰ محقق و زیست‌شناس دست‌اندرکار حفاظت آبزیان، ابتدا به وضعیت تاسف‌بار نهنگ اطلس شمالی (North Atlantic Right Whale, Eubalaena glacialis) اشاره شده است که در رده‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت (آی‌یو‌سی‌ان) در رده به‌شدت در خطر انقراض (Critically Endangered, CR) قرار دارد. در این بیانیه آمده که در حال حاضر تنها چند صد نهنگ بالغ اطلس شمالی باقی مانده و ارزیابی‌های تازه‌ای هم که توسط اتحادیه جهانی حفاظت (آی‌یو‌سی‌ان) انجام شده، نشانگر شکست جدی حفاظت از این گونه است. از آنجایی که حوزه پراکنش این گونه، آب‌های کشور‌های به نسبت مرفه را هم شامل می‌شود و در عین حال عوامل کاهش جمعیت نهنگ‌های اطلس شمالی هم شناخته شده هستند لذا امضاکنندگان بیانیه تاکید دارند که باید به این امر رسیدگی کرد، اما تاکید دارند که اگر هر چه زودتر عملکرد مناسبی اتخاذ نشود، بدون تردید این گونه ارزشمند برای همیشه از صفحه گیتی محو خواهد شد. در گذشته تنها دو جمعیت از این گونه را متصور بودند و این دو جمعیت هم با نام‌های جمعیت شرق و جمعیت غرب اطلس شمالی شناخته می‌شدند، اما مطالعات ژنتیکی به تازگی نشان داد که جمعیت‌های شرقی و غربی برخلاف تصور پیشین اختلاف زیادی با یکدیگر ندارند.

 

در این بیانیه ضمنا به کاهش جمعیت واکیتا‌ها (Vaquita, Phocoena sinus) هم اشاره شده که یک گونه به‌شدت در خطر انقراض است و در خلیج کالیفرنیا و مکزیک زیست می‌کند. این گونه نیز در لبه پرتگاه انقراض قرار دارد و جمعیت آن در حد کمتر از تنها ۱۰ فرد تخمین زده شده است. گونه در خطر دیگر بایجی (Baiji) یا دلفین رودخانه‌ای چین (Chinese River Dolphin, Lipotes vexillifer) است که به گفته بسیاری از محققان احتمال انقراض آن قطعی است و نخستین گونه از دلفین‌ها است که تحت‌تاثیر فعالیت‌های انسانی منقرض می‌شود. اتحادیه جهانی حفاظت در سال ۲۰۱۷ میلادی اعلام کرد که این گونه احتمالا منقرض شده و درنهایت تاسف امید چندانی برای بقای آن وجود ندارد. دورنمای غم‌انگیز این ۳ گونه نشان می‌دهد که هر گونه اقدام در راستای حفاظت آن‌ها عملا نوشدارو بعد از مرگ سهراب بوده است. در حال حاضر بیش از نیمی از ۹۰ گونه زنده نهنگ‌ها در وضعیت‌های حفاظتی نگران‌کننده قرار دارند چنانچه از این تعداد، ۱۳ گونه در رده «به‌شدت در خطر انقراض» و «در معرض خطر»، ۷ گونه در رده «آسیب‌پذیر» و ۷ گونه هم «نزدیک به تهدید» هستند؛ در حالی که داده‌ها در مورد ۲۴ گونه کافی نیست و نمی‌توان ارزیابی درستی از وضعیت آن‌ها داشت. نباید فراموش کرد که در مورد ۲۴ گونه مذکور شرایط می‌تواند نگران‌کننده هم باشد، اما مساله اینجاست که از وضعیت آن‌ها خبری در دست نیست. به علاوه، ۳۲ زیرگونه و برخی جمعیت‌های دیگر مجزا هم هستند که در حال حاضر در رده در معرض خطر یا به‌شدت در معرض خطر هستند البته با مجموعه مطالعاتی که در دست انجام است، جمعیت‌های جداافتاده دیگری هم در حال شناسایی هستند که آن‌ها هم به برنامه‌های ویژه حفاظتی نیاز دارند. با کمال تاسف در مواردی مانند دلفین بینی بطری لاهیله Lahille’s bottlenose dolphin, Tursiops truncatus gephyreus که در بخش زیراستوایی غربی اقیانوس اطلس جنوبی زیست می‌کند یا دلفین معمولی خلیج کورنیث (the Gulf of Corinth common dolphin , Delphinus delphis) یا در مورد اورکا‌های تنگه گیبرالتار (the orcas of the Strait of Gibraltar , Orcinus orca) تشخیص مجزا بودن جمعیت به حدی دیر اتفاق افتاده که جمعیت پیش از هر اقدامی به آستانه انقراض رسیده است.

وضعیت نهنگ‌ها، دلفین‌ها و پورپویز‌ها در خلیج فارس و دریای عمان

دکتر جیل برولیک (Gill Braulik) یکی از اعضای گروه متخصصان نهنگ‌های اتحادیه جهانی حفاظت
(IUCN-SSC Cetacean Specialist Group) در گفتگو با «اعتماد» به تهدیدات عمده جمعیت نهنگ‌ها در خلیج‌فارس و دریای عمان اشاره کرده و می‌گوید: «بزرگ‌ترین تهدید برای همه نهنگ‌ها و دلفین‌ها در خلیج‌فارس و دریای عمان احتمالا گیر افتادن‌های تصادفی در تور‌های ماهیگیری است. از آنجایی که نهنگ‌ها پستاندار هستند، بنابراین مجبورند برای نفس کشیدن به سطح آب بیایند و طبیعتا وقتی در تور‌های ماهیگیری گیر می‌کنند، غرق می‌شوند. علاوه بر این صیادی‌های مخرب، توسعه سواحل و آلودگی هم زون‌های ساحلی را تنزل کیفی داده است. دلفین‌هایی که در نواحی ساحلی زیست می‌کنند، نسبت به دلفین‌هایی که دور از سواحل هستند، تحت فشار مضاعف تهدید‌های جدی‌تر هستند.» او در پاسخ به این سوال که ریشه این تهدید‌ها چیست، می‌گوید: «صنعتی‌سازی و توسعه زون‌های ساحلی به روش‌هایی که در آن‌ها تاثیرات زیست محیطی لحاظ نمی‌شود را می‌توان دلیل عمده این اتفاق‌ها عنوان کرد. از سوی دیگر ما با فعالیت‌های صیادی مواجه هستیم که از لحاظ اکولوژیکی دوستدار محیط‌زیست نیستند.» برولیک در پاسخ به این سوال که کدام گونه از راسته نهنگ‌ها بیش از سایرین در خلیج‌فارس و دریای عمان در معرض خطر هستند، می‌گوید: «در خلیج‌فارس یکی از گونه‌هایی که بیش از همه در معرض خطر است، دلفین گوژپشت اقیانوس هند
(Indian Ocean humpback dolphin, Sousa plumbea) است که در اصل یک دلفین خجالتی است و اغلب هم در گروه‌های کوچک در آب‌های کم‌عمق نزدیک ساحل دیده می‌شود. از آنجایی که زیستگاه این گونه نسبت به سایر دلفین‌ها، اغلب با فعالیت‌های انسانی مانند رفت و آمد مداوم قایق‌ها، تور‌های ماهیگیری، آلودگی و فعالیت‌های ساخت و سازی در زون‌های ساحلی همپوشانی دارد. به جز آن یک جمعیت غیرمهاجر ایزوله از نهنگ‌های گوژپشت هم هست که تنها در دریای عرب (Arabian Sea) و البته دریای عمان زیست می‌کند. ابعاد این جمعیت خیلی کوچک است و بر این باور هستیم که تنها چند صد فرد از این نهنگ‌ها باقی مانده است.» این متخصص و پژوهشگر در خاتمه می‌گوید: «ما باید هر چه سریع‌تر بازمانده‌های برخی از این گونه‌های در معرض خطر و محل‌هایی که به آن‌ها پناهنده شده‌اند را شناسایی و نسبت به کاهش تاثیرات ناشی از فعالیت‌های انسانی در آن محل‌ها اقدام کنیم. این کار کمک می‌کند آن گونه‌هایی که جمعیت‌شان کاهش یافته، دست‌کم پناهگاه‌هایی امن داشته باشند. این را دریافته‌ایم که بدون مداخلات سریع‌تر انسانی در راستای حفاظت از این گونه‌ها، جمعیت‌شان به سرعت کاهش پیدا خواهد کرد و آن وقت است که کار‌های ما نوشدارو بعد از مرگ سهراب خواهد بود.»

 

شعار سال با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه اعتماد،تاریخ انتشار:3آذر1399،کدخبر:158803،www.etemadnewspaper.ir