شعار سال: سیسیل ادواردز در کتاب «قالی ایران» تجار تبریزی را صادرکنندگان اصلی فرش‌های کهنه به کشور‌های غربی می‌داند. وی عنوان می‌کند در اوایل قرن نوزدهم تجار تبریز موفق شدند به تولید و فروش فرش در ایران رونق دهند.

 

وی در توصیف بازار فرش در آن برهه چنین می‌نویسد: «مدت چنین قرن از قالی ایران به عنوان کالای تجاری استفاده می‌شد، ولی میزان این تجارت ناچیز بود. در قرن پانزدهم مردم کشور‌های مغرب زمین آن را شناختند و برای آن ارزش قائل شدند. نام آن در فهرست‌های قدیمی کالا و در معدودی از پرده‌های نقاشی ایتالیا و فلاندر متعلق به دوره رنسانس دیده می‌شود.

جهانی شدن فرش ایران در قرن ۱۹

در اواسط قرن نوزدهم قالی ایران به تدریج جای خود را در کشور‌های مغرب زمین باز کرد و میزان صدور آن به کشور‌های مزبور نیز قابل ملاحظه بود. داد و ستد کالا بیشتر به وسیله بازرگانان تبریزی مشهور و معتبر بودند انجام می‌گرفت. این بازرگانان در شهر استامبول شعبه داشتند و کار اصلی آن‌ها خرید مصنوعات کشور‌های اروپایی و فرستادن آن‌ها به ایران از راه ترابزون بود.

در شهر‌های مهم ایران نیز نمایندگی داشتند که فرش‌های کهنه را از خانه‌ها و یا بازار‌ها جمع آوری می‌کردند. اغلب این فرش‌های کهنه و به اصطلاح پاخورده بود، چه در آن زمان بانک در ایران وجود نداشت و مردم عادت داشتند (این رسم هنوز هم رایج است) پس انداز‌های خود را صرف خرید قالی کنند تا در مواقع نیاز بتوانند آن را به پول نقد تبدیل کنند.

قیمت این قالی‌ها پس از ده تا چهل سال کار کردن فرسوده شدن افزایش می‌یافت، زیرا کشور‌های اروپایی قالی‌های کهنه را با بهای بیشتری خریداری می‌کردند، یعنی نزد آنان قالى کهنه مرغوبتر از قالی نو بود. به این ترتیب همیشه مقداری قالی کار کرده و پا خورده از خانه‌ها به بازار‌ها انتقال داده می‌شد.

این قالی و قالیچه‌ها به این منظور بافته شده بود که در خود کشور مورد استفاده قرار گیرد. این‌ها در کارگاه‌های بافندگی تهیه نشده بود بلکه مردم روستا‌ها و عشایر آن‌ها را بافته بودند، بنابر این قطع آن‌ها اغلب کوچک و طرح‌هایشان نیز تکراری بود. اندازه آن‌ها معمولا دراز و باریک و از نظر ما زشت و نامرغوب می‌کرد. میان فرش، معمولا ۵ -۶ متر درازا و ۲ تا ۲ متر و ۵۰ سانتی متر پهنا داشت. سرانداز ۳ تا ۳ متر و نیم درازا و یک متر و نیم تا یک متر و ۸۰ سانتی متر پهنا داشت.

در ازای یک جفت کناره ۴ متر طول و پهنای آن ۹۰ سانت تا یک متر و ۲۰ سانیت متر یا یک ذرع بود. این چهار تخته کف اتاق قرار می‌گرفت. چنانچه صاحبخانه از روی ناچاری از خانه بزرگتر به خانه کوچکتری نقل مکان می‌کرد مثل ما مجبورنبود از قالی‌های خود صرفنظر کند، بلکه این چهار تخته را به همان ترتیب در اتاق کوچکتر می‌گسترد و اگر فرش‌ها روی هم قرار می‌گرفت اهمیتی نداشت. در واقع تنها راه حل عملی این مسئله همین بود.

نقش تجار تبریز در صادارات فرش کهنه

نمایندگان تجار تبریز هرقدر می‌توانستند از این فرش‌های کهنه از خانه و بازار‌های شهر‌های مهم ایران جمع آوری می‌کردند و به وسیله کاروان به تبریز می‌فرستادند. آنجا آن‌ها را طبقه بندی می‌کردند و به صورت عدل در می‌آوردند و از راه بایزید و ارزروم به بندر ترکیه یعنی ترابوزان می‌فرستادند. از ترابوزان عدل‌ها را به وسیله کشتی تجاری و شاید کشتی شرکت «پاکه» یا یکی از کشتی‌های قدیمیشرکت «مساژری مارتیم» و شاید کشتی کهنه اتریشی «لوید» به قسطنطنیه که به صورت بازار جهانی قالی در آمده بود حمل می‌کردند. عده زیادی ازخریداران انگلیسی و آمریکایی و فرانسوی (خریداران آلمانی بعد‌ها آمدند) به این بندر ترکیه می‌آمدند. تقاضا برای قالی رو به افزایشگذاشت، ولی با افزایش آن میزان قالی‌های کهنه نیز کاهش یافت.

چه می‌توانستند بکنند؟ بازرگانان مشهور تبریز با خطر بزرگی روبرو شده بودند و آن پایان یافتن تجارت پرسود آن‌ها بود؛ بنابراین تصمیم گرفتند با تهیه قالی‌های نو به رنگ و اندازه‌های مورد نظر اروپاییان به این بحران خاتمه دهند.

به این ترتیب در سال ۱۸۸۰ صنعت قالیبافی ایران که بعد از هجوم افعان‌ها تنزل یافته و به صورت یک حرفه روستایی در آمده بود، بافشار و تحریک بازرگانان تبریزی به حدی پیشرفت کرد که در نخستین صف قالی‌های تجاری ایران قرار گرفت. خوشبختانه نام آن دسته از بازرگانان تبریزی را که از خانواده‌های سرشناسی بودند به خاطر دارم همچون ممقانی، صدقیان، ایپکچی، محموداف، اردوبادی، دیلمقانی، تهرانچی، سلماسی، آنتیکچی و اهرابی.

تغییر حرفه قالی بافی در ایران

خصوصیت اصلی این حرفه ناگزیر تغییر یافت. قالی ایران که تا آن زمان فقط برای رفع نیازمندی‌های داخل کشور و به میزان محدودی تهیه می‌شد به صورت یک کالای صادراتی در آمد و تقاضای آن معیار جهانی یافت. از آن زمان به بعد از هر صد تخته قالی که درکارگاه‌های قالیبافی ایران تهیه می‌شد شاید نود تخته آن برای نخستین بار اتاق‌های ساختمان‌های کشور‌های مغرب زمین را مفروش می‌کرد.

بازرگانان تبریزی به این قانع نشدند که قالی‌های موردنیاز را فقط به قالیبافان روستایی سفارش دهند، بلکه در اندک مدتی کارگاه‌های کوچکی با چند دار قالیبافی در شهر‌ها ایجاد کردند و به این ترتیب کار بافندگی با سهولت بیشتری انجام می‌گرفت و نظارت بر آن نیزآسان‌تر بود. این جنبش که در تبریز آغاز شده بود بزودی به مشهد و کرمان و کاشان نیز سرایت کرد. در هر یک از این نواحی عامل اصلی و محرک این پیشرفت بازرگانان تبریز بودند. علاوه بر کار‌هایی که در شهر‌ها انجام می‌گرفت در چند روستا و دهکده نیز اقدام به تأسیس کارگاه قالیبافی کردند. از این روستا‌ها ناحیه هریس، واقع در مشرق تبریز، و صد‌ها روستای دیگر، واقع در مشرق سلطان آباد را می‌توان نام برد.

پیدایش روش قالیشویی

قالی‌های دوره جدید تبریز و مشهد و کرمان را خوب به خاطر دارم. عده آن‌ها محدود بود و موجب برانگیختن حس کنجکاوی شد. بر خلاف قالی‌های قدیمی مطبوع و جا افتاده که به عنوان قالی‌های ایرانی به آن‌ها عادت کرده بودیم، قالی‌های جدید کار نکرده و کاملا نو بود و، چون چشم ما به دیدن این قبیل قالی‌ها عادت نکرده بود رنگ آن‌ها به نظر خیلی خام می‌آمد.

فروش این قالی‌ها مشکل بزرگی بود. ولی بازرگانان زیرک تبریز با فراست و بصیرت تمام با این مشکل روبرو شدند. به زودی سقف «هانس» در اسلامبول قدیم که محل تجارت آن‌ها بود از قالی‌های گرانبهایی که آن‌ها را در معرض آفتاب شدید تابستان ترکیه قرار داده بودند پوشیده شد. هر روز صبح عده‌ای مرد با ظروف حلبی مملو از آب در بین این قالی‌ها گردش می‌کردند و مانند باغبانان به آن‌ها آب می‌دادند، چه دریافته بودند که آب پاشیدن روی قالی‌ها قبل از طلوع خورشید عمل رنگ باختن را تسریع می‌کند.

برای این منظور روش‌های دیگری نیز اتخاذ شد. قالی‌ها را کف بازار، جایی که آمد و شد زیادتر بود، می‌گستردند و هفته‌ها آن‌ها را به همین حال می‌گذاشتند تا به وسیله انسان و حیوان خوب پا خورده شود. سپس خاک و کثافت آن‌ها را با خاکستر چوب با چوبک می‌شستند. نتیجه این کار نسبتا رضایتبخش بود. ولی بزودی دریافتند که رنگ قالی‌ها بر اثر شستن با خاکستر چوب کاهش می‌یابد نه به وسیله پاخوردگی و یا شستن با چوبک؛ بنابراین دیگر قالی‌ها را در معابر مسقف بازار نمی‌گستردند. از آن پس شستشو با خاکستر چوب به عنوان تنها روش در این زمینه پذیرفته شد، و با طی مراحل طولانی آزمایش و خطا توسط اشخاصی که از خواص اکسیداسیون و یا عوامل تحول‌دهنده آگاهی نداشتند این روش به وجود آمد.

 

 

 

 

شعار سال؛ با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از کارخانه دار، تاریخ انتشار: ۸ فروردین ۱۴۰۰، کد خبر: www.karkhanedar.com