شعار سال: تالاب‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عرصه‌های طبیعی نقش مهمی را در مدیریت آب دارند. خودپالایی، ذخیره و کنترل سیلاب و تغذیه جریان آب‌های زیرزمینی تنها بخشی از ویژگی‌های تالاب‌ها است، اما علاوه بر ویژگی‌های اشاره شده آنچه اهمیت تالاب‌ها را برای کشور ما دوچندان می‌کند اقلیم خشک و نیمه خشک کشور حاکم بر کشور است؛ موضوعی که به‌نظر هیچ‌گاه به آن اهمیت داده نشده و همواره نگاه احداث سازه‌ها بر تالاب‌ها به‌عنوان یک راه‌حل طبیعی در مدیریت منابع آب اولویت داده شده است.

حاصل این نگاه سازه‌ای در کشور، احداث سد‌ها و بند‌های مختلف و در نتیجه خشک شدن تالاب‌ها بوده است. یکی از مهم‌ترین این تالاب‌ها، تالاب هامون است؛ تالابی که از سوی یونسکو به‌عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره محسوب می‌شود دیگر این روز‌ها حال و روز خوشی ندارد و وسعت حدود ۵ و ۶۶۰ کیلومتر مربعی آن به مرز خشکی رسیده است.

نکته قابل توجه این‌که مهم‌ترین منبع ورودی آب هامون از کشور افغانستان و رود هیرمند است که اخیراً این کشور با احداث بند کمال خان در ولایت نیمروز این منبع آبی به تالاب را قطع و منحرف کرده و برای تخصیص حقابه به هامون از کشورمان طلب نفت در برابر آب کرده است.

لزوم تشکیل ستاد ملی تالاب هامون

وحید پورمردان مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در ارتباط با وضعیت این روز‌های هامون اظهار کرد: متأسفانه بارندگی‌هایی را که در همین مقطع از سال در هامون داشتیم، امسال نداریم و آب تالاب هامون به‌طور کامل خشک شده و ورودی آبی (که عمده آن‌ها از سمت افغانستان است) به سمت تالاب وجود ندارد که از جمله این ورودی‌ها هیرمند است که با احداث بند خاکی کمال خان بر روی آن مسدود شده است.

وی ادامه داد: در دو سالی که سرریز بند‌ها و بارندگی‌هایی که به هامون وارد شد باعث شد پوشش گیاهی خوبی را داشته باشیم و فعلاً کانون‌های گرد و غبار استان مهار شده و رطوبت زیر بستر را داریم، اما با گرمای هوا در تابستان باید اعلام کرد کانون‌های گرد و غباری به سرعت و با شدت شروع به فعالیت خواهد کرد؛ البته هواشناسی پیش‌بینی بارندگی را در قسسمت شمال سیستان و فراه رود کرده که در این صورت با توجه به این‌که در آن منطقه نه بهره‌برداری و نه بندی وجود دارد آب وارد «کانون یک گرد و غبار» ما در هامون صابوری شده و وضعیت بهتر خواهد شد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان افزود: در حال حاضر ما حقابه ۶۰ میلیون متر مکعبی تالاب را هم داریم که در برابر وسعت تالاب بسیار ناچیز است، ولی در صورتی‌که بتوانیم آن را مدیریت کنیم و به کانون‌های گرد و غبار منتقل کنیم می‌توانیم امسال را کنترل شده پشت سر بگذاریم.

پورمردان بیان کرد: با توجه به وضعیت بحرانی هامون پیشنهادی مطرح شده تا اعتبارات ویژه‌ای را در ارتباط با هامون تخصیص دهند و یا ستاد ملی تالاب هامون مانند دریاچه ارومیه را در وزارت امور خارجه تشکیل شود تا بتوان نسبت به احیای آن اقداماتی را انجام داد.

وی در ادامه به اقدامات انجام شده برای حفاظت از هامون اشاره کرد و گفت: در این سال‌ها ایجاد قرق در اراضی هامون را در برنامه قرار دادیم که این موضوع باعث کمک در مهار آتش‌سوزی‌ها و مقابله با برداشت علوفه از بستر تالاب شد. این قرق از سوی گروه‌های مختلف همچون جامعه عشایری، صیادی و کشاورزان بود و در این راستا توانستند از تالاب حفاظت کرده و از آسیب بیشتر به آن جلوگیری کنند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان با بیان این‌که تعاملات ما با کشور افغانستان می‌تواند نقش مؤثری در ورودی‌های آب به هامون داشته باشد، بیان کرد: امروز دیگر افغانستان در برابر آب از ما نفت طلب می‌کند که این موضوع جای تفکر دارد، زیرا ما می‌توانستیم در ۱۰ الی ۲۰ سال گذشته این روند را مدیریت کنیم و در صورتی‌که یک خط گاز و یا برق به آن‌ها داده می‌شد زیرساخت‌های این کشور وابسته به ما بود و به فکر احداث بند یا سدی بر ورودی‌های آب هامون نمی‌افتادند.

پورمردان تصریح کرد: افغان‌ها چیز زیادی از ما نمی‌خواهند و تنها تکنولوژی، امکانات و منابع انرژی می‌خواهند که در برابر آن هم مجانی این کار را نکرده و در معاهدات و قرارداد‌ها می‌توانیم نسبت به احیای تالاب و تضمین ورودی آب برای هامون اقدام کنیم.

مشکلات ناشی از خشک شدن هامون رو به افزایش است

علی ارواحی مشاور مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی هم در ارتباط با وضعیت هامون و شرط آب در برابر نفت افغانستان برای اجازه ورود آب به ایران و تالاب هامون گفت: وقتی ما سیر تاریخی توافقات ایران و افغانستان را نگاه می‌کنیم می‌بینیم که این موضوع از زمان قاجار در سال ۱۲۴۹ شروع می‌شود و پس از آن در سال ۱۳۵۱ هم در قالب توافق دیگری مطرح می‌شود که براساس آن افغان‌ها ملزم می‌شوند تا حقابه‌ای را به هامون اختصاص دهند که معادل ۲۶ متر مکعب بر ثانیه است (حدود ۸۲۰ تا ۸۵۰ میلیون متر مکعب در سال).

وی ادامه داد: وقتی ما موضوع احداث سد کمال خان و انحراف مسیر هیرمند را می‌بینیم متوجه می‌شویم که کشور افغانستان در مدیریت منابع آبی خود تجدیدنظر کرده و برنامه‌هایی دارد و همچنین به‌نظر می‌رسد که این کشور در حال نقض توافقات گذشته است که وابستگی معیشت این کشور به کشاورزی و لزوم توسعه اقتصادی در آن کشور تا حدودی این اقدام را توجیه می‌کند.

مشاور مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی با اشاره به این مطلب که تالاب هامون در یکی دو دهه اخیر با مشکلات زیادی مواجه بوده، گفت: کاهش منابع ورودی آب، مهاجرت ساکنان، انتشار ریزگرد‌ها از مهم‌ترین این مشکلات است و متأسفانه این وضعیت رو به افزایش است.

راه‌حل نجات هامون دیپلماسی آب است

 

 

ارواحی اذعان کرد: در چنین شرایطی آنچه به‌عنوان یک راه‌حل می‌تواند در نجات هامون نقش مهمی ایفا کند دیپلماسی آب است، چون این رویکرد با یک نگاه کارشناسی و واقع‌گرایانه راهکار‌هایی رابرای مدیریت و بهره‌برداری از منابع آب مشترک ارائه می‌دهد و می‌تواند متضمن ایجاد حق توسعه پایدار برای توسعه کشور‌های ذینفع باشد.

وی با اشاره به این مطلب که اصل تعیین حقابه‌ها در دیپلماسی آب، توافق کشور‌های ذینفع است، بیان کرد: در چنین شرایطی باید نگاه عمیق‌تری به موضوع داشت و آن از یک‌سو تأمین حقابه از هیرمند و در سوی دیگر تأمین حقابه از محل آب‌های داخلی است که در چنین شرایطی چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. ما تجربه‌ای در تالاب هامون داشتیم که براساس آن برنامه مدیریتی تهیه، تصویب و ابلاغ شده است، ولی سؤالی که در این میان مطرح است این است که آن برنامه داخلی تا چه اندازه اجرایی شده است.

این کارشناس حوزه تالاب‌ها تصریح کرد: در حال حاضر ما به کشور افغانستان معترض هستیم که چرا حقابه هامون را تأمین نمی‌کند و عمده حقابه را از سیلاب‌ها و از محل آب‌های مهار نشده می‌دهد؛ سؤالی که در اینجا می‌توان مطرح کرد این است که مگر ما در بحث تخصیص حقابه به تالاب‌هایمان چه می‌کنیم و مگر غیر از این است که اگر حقابه‌ای تأمین شود آن هم در ترسالی و از محل سیلاب است.

ارواحی در ارتباط با چرایی این موضوع که چرا افغانستان به توافق خود در تأمین حقابه برای هامون پایبند نیست نیز، گفت: ممکن است علت این باشد که توافقات گذشته کامل نبوده هر چند که هر توافقی که حقابه تالاب‌ها را به رسمیت بشناسد خوب است. در این میان ما دو راه‌حل داریم؛ یکی این‌که به کشمکش و منازعات ادامه دهیم و در فضای پرتنش آن را با کشور همسایه دنبال کنیم و راه دوم هم این است که بخواهیم توافق جدیدی داشته باشیم که به‌نظر می‌رسد علی‌رغم مشکلاتی که تالاب هامون و منطقه سیستان داشته است به آن توجه جدی نشده است.

به ارزش واقعی تالاب‌هایمان واقف نیستیم

مشاور مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی اذعان کرد: آنچه در توافق احتمالی جدید مهم است این است که برای در پیش گرفتن رویکردی بلند مدت برای هامون لازم است منافع هر دو کشور شناسایی شود و در کنار آن آورد‌های هر دو کشور هم مشخص شود. آنچه ما از افغانستان می‌خواهیم حقابه هامون است که می‌تواند حاوی پروتکل‌های تخصیصی باشد که صرفاً محدود به فصول سیلابی نباشد.

وی افزود: ما هم می‌توانیم در این توافق آورد‌هایی داشته باشیم که از آن جمله می‌توان به تجارب کشور ما در صنعت، کشاورزی، مدیریت منابع آب‌ها و ... اشاره کرد. در قبال این توافق می‌توان نیاز‌هایی را در کشور افغانستان شناسایی کرد که برای هر دو طرف نتیجه برد-برد داشته باشد و نه به شکل کنونی که ادعا می‌شود که ما آب را در برابر نفت دریافت کنیم. به‌طور کلی نباید منافع کشور افغانستان را برای این توافق نادیده گرفت.

ارواحی در پاسخ به این سؤال که چرا روی آوردن به موضوع دیپلماسی آب با توجه به وضعیت بد هامون در طولانی مدت مورد توجه قرار نگرفته است؟ گفت: به‌نظر می‌رسد همچنان ارزش و کارکرد واقعی تالاب‌هایمان را نمی‌شناسیم و آن‌طور که لازم است نمی‌دانیم تالاب‌های ما چه ارزشی می‌توانند داشته باشد؛ حتی باید به این نکته اشاره کرد که کشور افغانستان در نگاه بلندمدت و میان‌مدت اگر به ارزش تالاب هامون پی ببرد متوجه خواهد شد که از دست رفتن هامون آسیب‌های جدی را برای همین کشور در پی خواهد داشت.

زیست‌محیطی‌ترین دولت تاریخ ایران در دیپلماسی آب هم دست بالا را ندارد

نکته قابل توجه در بحث تالاب هامون این‌که دولت تدبیر و امید با شعار‌های زیست‌محیطی به میدان آمد و وعده زیست‌محیطی‌ترین دولت تاریخ ایران را داد، اما شواهد حاکی از آن است که این موضوع در ماه‌های پایانی از عمر این دولت تنها در حد شعار باقی مانده و حداقل در بحث مدیریت تالاب‌ها نه تنها نمره قابل قبولی نگرفت بلکه اکثریت این پهنه‌های زیستی در این دوره به ورطه خشکی رسید.

علاوه بر این در موردی همچون تالاب هامون که به‌عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره محسوب می‌شود و این امکان وجود داشت تا با بهره‌گیری از دیپلماسی آب و توافق برای تأمین حقابه آن از سوی کشور افغانستان این پهنه باارزش زیست محیطی را نجات یابد کار را به جایی رسید که این کشور با احداث سدی بر روی مهم‌ترین منبع ورودی آب به این تالاب از کشور ما باج‌خواهی کرده و در ازای آب طلب نفت کند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از آنا، تاریخ انتشار: ۲۳ فروردین ۱۴۰۰، کدخبر: ۵۷۴۱۴۲، www.ana.press