شعار سال: سال‌هاست که خبر‌های مربوط به قاچاق خاک حاصلخیز ایران به کشور‌های جنوبی خلیج‌فارس در فضای رسانه‌ای کشور منتشر می‌شود و براساس گزارش‌های غیررسمی تاکنون میلیون‌ها تن از خاک کشور به این کشور‌ها منتقل شده است. براساس آنچه قوانین جمهوری اسلامی ایران درمورد صادرات خاک غیرصنعتی و مشخصاً کشاورزی به آن اشاره کرده، این ماده ارزشمند در لیست کالا‌های ممنوعه صادراتی قرار دارد و فروش آن به سایر کشور‌ها به هر شکل که باشد، مصداق بارز قاچاق و مشمول مجازات‌های قانونی است. اکنون فعالان محیط‌زیست می‌گویند خاک حاصلخیز ایران با قیمت گزاف و برچسب سیمان، خاک صنعتی و خاک گلدانی به کشور‌های عربی قاچاق می‌شود، اما مسئولان این موضوع را تکذیب کرده و می‌گویند پدیده قاچاق خاک نداریم و قانونی صادر می‌شود.

 

۶۰۰سال زمان نیاز است تا یک سانتی‌متر خاک تولید شود

صادر کردن خاک حاصلخیز کشور با هیچ منطقی مجاز نیست؛ درحالی که کارشناسان می‌گویند ۶۰۰سال زمان نیاز است تا یک سانتی‌متر خاک تولید شود و کشورمان به‌عنوان پرچمدار حاصلخیزی خاک در خاورمیانه به‌شمار می‌رود، گزارش‌هایی از قاچاق خاک ایران به کشور‌های عربی خبر می‌دهد، خاکی که یا به‌صورت کیسه‌ای و غیررسمی از مرز‌ها خارج می‌شود یا به‌صورت گلدانی و کاملاً رسمی از درگاه‌های خروجی به دست گلخانه‌داران عرب امارات و کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس می‌رسد. خاک به‌عنوان یک منبع ارزشمند محسوب می‌شود و این موضوع در کشور با غفلت روبه‌رو است.

بعد از کش‌وقوس‌ها و تکذیب‌های فراوان و انتشار فیلمی درباره قاچاق خاک ایران به کشور‌های همسایه بالاخره مجلس در تیرماه سال۹۶ لایحه حفاظت از خاک را به تصویب رساند. به موجب ماده۲۱ این لایحه که به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، انتقال و فروش خاک به خارج کشور ممنوع است و مرتکب به یک یا دو مورد از مجازات تعزیری درجه پنج محکوم می‌شود. تشخیص ماده معدنی برعهده وزارت صنعت است و برای خروج خاک معدنی از کشور اخذ مجوز توسط وزارت مذکور الزامی است. در خردادماه ۹۸ هم شورای نگهبان بالاخره مهر تأیید را به لایحه حفاظت از خاک زد تا ایران برای نخستین‌بار صاحب قانون تخصصی حفاظت از خاک شود.

آمار دقیقی از میزان قاچاق خاک کشور وجود ندارد

کارشناس منابع‌طبیعی و فعال محیط‌زیست درخصوص قاچاق خاک می‌گوید: با توجه به این‌که موضوع قاچاق خاک انجام می‌شود و ادامه دارد و خسارات مالی و محیط‌زیستی فراوانی به کشور وارد می‌کند، اما در برابر آن توجه به فرسایش خاک به‌مراتب بسیار مهم‌تر خواهد بود؛ چراکه می‌توان با پیشگیری از فرسایش خاک میزان خسارت وارد آمده به خاک کشور را کم‌تر کرد. فرسایش خاک در کشور ما بالاست و اگر بتوانیم از میزان فرسایش خاک بکاهیم، قطعاً از چالش‌های محیط‌زیستی فراوانی کاسته‌ایم.

دلاور نجفی ادامه می‌دهد: آمار دقیقی از میزان قاچاق خاک در کشور وجود ندارد و نمی‌توان تخمین زد سالانه چه میزان خاک از کشور خارج می‌شود، چه بسا که قاچاق داخلی خاک نیز در کشور داریم و از استان‌های شمالی به سایر مناطقی که خاک خوبی ندارند، خاک قاچاق می‌شود؛ اما میزان قاچاق داخلی و خارجی خاک مشخص نیست.

قاچاق خاک ایران از دهه ۸۰ شروع شده است

این کارشناس منابع‌طبیعی با اشاره به اهمیت برخورد با موضوع قاچاق خاک خاطرنشان می‌کند: خاک کشور به کشور‌هایی قاچاق می‌شود که خاکشان کیفیت ندارد. فروش خاک در کشور هیچ مجوزی ندارد و لازم است با آن برخورد جدی شود. این خاک عمدتاً از راه دریا به کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس برده می‌شود.

وی درخصوص مصرف خاک قاچاق در کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس تصریح می‌کند: خاک کشور برای ساخت جزایر مصنوعی عربی به این کشور‌ها قاچاق می‌شود. خاک کشور از غنای بالایی برخوردار است و در بسیاری از مناطق کشور به‌ویژه در محدوده زاگرس کیفیت بسیار خوبی دارد و همین مسأله سبب شده این خاک به کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس قاچاق شود که لازم است با این موضوع به‌شدت مقابله شود.

 

 

نجفی با بیان این‌که قاچاق خاک‌های ایران حدوداً از دهه۸۰ شروع شده و همچنان ادامه دارد، می‌افزاید: قاچاق خاک مراتع و مزارع را از کشور داریم، اما درمورد قاچاق خاک‌های معدنی تاکنون گزارشی نداشته‌ایم. قاچاق خاک‌های مراتع و مزارع بیش‌تر از استان‌های جنوبی به خارج از کشور انجام می‌شود.

کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس مقصد خاک‌های قاچاق شده

وی درخصوص استفاده خاک قاچاق شده در کشور‌های عربی می‌گوید: مقصد این خاک‌های قاچاق شده کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس، به‌ویژه امارات و قطر است که در امارات برای ساخت جزایر مصنوعی و در قطر برای خشک کردن دریا استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر به‌دلیل کم شدن تقاضا و افزایش حساسیت‌ها، قاچاق خاک تا حدی کنترل شده است، هر چند فروش خاک‌های معدنی دارای مس و آهک که ارزش بالای اقتصادی دارد هم باید کنترل و رصد شود.

اهمیت فرسایش خاک و لزوم مقابله با آن

این فعال محیط‌زیست با اشاره به چرایی قاچاق خاک می‌گوید: جنس خاک کشور‌های عربی به‌ویژه کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس ماسه‌ای و آهکی است که امکان رویش هیچ گیاهی در آن وجود ندارد و آن‌ها همواره به‌دنبال راهی برای ایجاد فضای سبز و تولید محصولات کشاورزی هستند؛ بنابراین خواهان و خریدار خاک از سایر کشور‌ها به‌ویژه ایران هستند که خاک بسیار غنی و حاصلخیز دارد.

وی با اشاره به اهمیت فرسایش خاک و لزوم مقابله با این موضوع تأکید می‌کند: فرسایش خاک به‌دلایل مختلفی ازجمله کشاورزی غلط و شخم زدن خاک در جهت شیب ایجاد می‌شود و همراه با رواناب‌ها شسته شده و به پایین‌دست خود می‌رود. هشدار‌های محیط‌زیستی خبر از فرسایش هفت‌برابری خاک در ایران نسبت به میانگین جهانی می‌دهد و هنوز هم این آمار تلخ و جریان به خطر افتادن آینده محیط‌زیست و تأمین مواد غذایی در ایران برخی مسئولان را برای برخورد قاطع با غفلتی نابه‌جا بیدار نکرده است.

فرسایش خاک ایران ۶برابر استاندارد‌های جهانی

نجفی خاطرنشان می‌کند: رویداد‌های طبیعی زمانی خسارت‌بار هستند که عوامل انسانی در آن دخیل باشد، به‌طور مثال بسیاری از سیل‌هایی که رخ می‌دهد طبیعی نیستند و انسان باعث شده تا در حوزه‌های بالادست پوشش گیاهی تخریب و با فرسایش خاک سیل ایجاد شود. بعضی خسارت‌های محیط‌زیستی ناشی از دستکاری‌های انسان است و این مسأله عمدتاً تخریب به‌همراه دارد و بیش‌تر باعث سیل و فرسایش خاک می‌شود، به‌ویژه در کشور ما با توجه به این‌که هیچ تعادلی بین دام و مرتع وجود ندارد و ساخت‌وساز‌ها براساس اصول محیط‌زیست انجام نمی‌شود، تخریب خاک با سرعت بیش‌تری رخ می‌دهد.

وی با تأکید بر این‌که بین چهار تا شش‌برابر استاندارد‌ها فرسایش خاک را در محیط‌زیست شاهد هستیم، تصریح می‌کند: توجه به موضوع فرسایش خاک بسیار حائز اهمیت است، زیرا این مسأله باعث می‌شود تا خاک از حالت رویشی خارج شود، در این صورت گروه زیادی از گیاهان توانایی مستقر شدن در این‌گونه خاک‌ها را ندارند و به‌دنبال آن شاهد از بین رفتن جنگل‌ها خواهیم بود. درمورد ضعیف شدن مراتع و فرسایش خاک که از عمده‌ترین دلایل سیل‌خیزی کشور است، کار خاصی نمی‌توان انجام داد، مگر این‌که به احیای جنگل‌ها و مراتع بپردازیم.

۲میلیارد تن فرسایش سالانه خاک در کشور

رئیس انجمن علوم خاک ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران نیز با تأکید بر این‌که ایران در زمینه فرسایش خاک رتبه اول دنیا را دارد، می‌گوید: برآورد‌ها نشان می‌دهد که به‌طور میانگین میزان فرسایش خاک در کشور دومیلیارد تن است و با سیل‌های اخیر سه تا چهارمیلیارد مترمکعب خاک از دست دادیم و این درحالی است که تولید و جبران خاک از دست رفته سه تا چهارمیلیون سال زمان می‌برد. خاک در کاهش تنش‌های آبی و ذخیره‌سازی آب نقش مهمی دارد و اگر خاک نبود و کره‌زمین به‌جای خاک از سنگ پوشیده شده بود، قادر به ذخیره‌سازی آب نبود و همه آب‌های دریافتی بعد از بارندگی وارد دریا‌ها و دریاچه‌ها می‌شد.

منوچهر گرجی با بیان این‌که موضوع خاک مهم‌تر از آب است، تصریح می‌کند: خاک بزرگ‌ترین توزیع کننده آب در دنیا است و بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد که رطوبت خاک بیش از هشت برابر رطوبت تمام رودخانه‌ها است و این رطوبت خاک است که موجب توسعه پوشش‌های گیاهی و مرتع می‌شود؛ بنابراین حل مشکل آب کشور بدون در نظر گرفتن مشکل خاک امکان‌پذیر نیست و باید برای حل مشکل آب به خاک توجه شود. این درحالی است که در کشور برای بررسی و رسیدگی به مسائل خاک هیچ تشکیلاتی وجود ندارد.

رئیس انجمن علوم خاک ایران خاطرنشان می‌کند: بیش از ۱۰هزار نوع خاک در دنیا شناسایی شده که هر کدام از آن‌ها مدیریت‌های جداگانه‌ای را نیاز دارد، زیرا مدیریت خاک از مزرعه‌ای به مزرعه دیگر متفاوت است؛ پس اولین گام در مدیریت خاک شناسایی نوع خاک است و این اقدامی است که متأسفانه در کشور هرگز انجام نشده، درحالی که ۷۰سال گذشته در دنیا اقدام به شناسایی خاک شده است و ما در این زمینه از دنیا عقب‌تر هستیم.

آلودگی خاک به زنجیره غذایی انسان وارد می‌شود

وی با اشاره به فرسایش خاک و آسیب‌های حاصل از آن می‌گوید: اگر یک سانتی‌متر از خاک را از دست دهیم، صد‌ها سال زمان نیاز دارد تا خاک از دست رفته جایگزین شود و خاطرنشان می‌کند: خاکی که امروز در دسترس ما قرار دارد، میلیون‌ها سال طول کشیده تا به این صورت تبدیل شود و از سوی دیگر کل مساحت ایران حدود ۱۶۵میلیون هکتار است که تنها ۵/۱۸ میلیون هکتار آن در طول تاریخ کشور تحت کشت دیم و آبی قرار گرفته است و این میزان تنها ۱۸درصد اراضی را شامل می‌شود.

گرجی درخصوص آلودگی‌های خاک اضافه می‌کند: آلودگی‌های خاک شامل آلودگی‌های نفتی، رادیواکتیو، سموم شیمیایی یا مصرف بی‌رویه کود‌های شیمیایی است و این آلودگی‌ها به غذای انسان هم منتقل می‌شود؛ چراکه گیاه در خاک رشد می‌کند و ما از شیر و گوشت دامی مصرف می‌کنیم که غذای مورد نیاز خود را از خاک دریافت می‌کند، بنابراین آلودگی‌های موجود در خاک مشکلات زیادی برای انسان ایجاد خواهد کرد.

شیب‌دار بودن اراضی کشور مهم‌ترین دلیل فرسایش خاک

وی با اشاره به‌دلایل فرسایش خاک می‌افزاید: تغییر اقلیم یکی از دلایل فرسایش خاک در کشور است، زیرا کشور در شرایط خشکی قرار دارد و پوشش گیاهی کمی هم داریم که این کمبود پوشش گیاهی زمینه را برای فرسایش خاک فراهم می‌کند. البته شیب‌دار بودن کشور ما یکی دیگر از علل فرسایش خاک در کشور است. بیش از ۵۱درصد از کشور دارای اراضی شیب‌دار است و شیب، سرعت فرسایش را افزایش می‌دهد. روش‌های مدیریت خاک در کشاورزی، دامداری، منابع‌طبیعی و جنگل‌ها و عملیات راه‌سازی نیز از دیگر دلایل فرسایش خاک است که باید مورد توجه قرار گیرد تا بتوان با فرسایش خاک به‌طور جدی مقابله کرد.

رئیس انجمن علوم خاک ایران می‌گوید: یکی از مهم‌ترین معضلات خاک کشور از بین رفتن زمین‌های حاصلخیز کشاورزی در کنار شهر‌ها است و توسعه شهرها، ساخت و سازها، شهرک‌ها و واحد‌های مسکونی بیش‌ترین خسارت را به خاک وارد می‌کنند. باید تمام مشکلات خاک نوشته، بررسی و راهکار‌های مؤثری برای هر چالش در نظر گفته شود تا از بروز بحران‌های مربوط به خاک در کشور پیشگیری یا آسیب‌های حاصل از مسائل خاک کم‌تر شود.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سبزینه، تاریخ انتشار: ۷ تیر ۱۴۰۰، کد خبر: ۹۷۰۹۷، sabzineh.org