شعار سال: ماهیت روابط ایران و ونزوئلا در مجموع مبتنی بر دوستی دو کشور و دشمنی سیاسی آن‌ها با آمریکا است. از همین روی، امضای توافقنامه همکاری استراتژیک ۲۰ ساله ایران و ونزوئلا تعجب آور نبود.

 سید ابراهیم رئیسی، یکشنبه (۲۱ خرداد) در راستای تعاملات بین المللی و به منظور تداوم سیاست تقویت روابط با کشور‌های همسو و دوست و ارتقای سطح همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و علمی، به دعوت رسمی همتایان خود در راس یک هیئت عالی رتبه، به سه کشور ونزوئلا، نیکاراگوئه و کوبا سفر خواهد کرد. در سفر آیت الله رئیسی به منطقه آمریکای لاتین به منظور ارتقای سطح روابط و گسترش تعاملات، چندین سند همکاری در حوزه‌های مختلف بین مقامات ایرانی و این ۳ کشور به امضا خواهد رسید.

روند گذشته و جاری در روابط اقتصادی ایران و ونزوئلا

از زمان انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، ایران به دنبال تقویت روابط خود با کشور‌های آمریکای لاتین بوده است و این امر در دو دهه گذشته به ویژه در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد افزایش یافت. احمدی نژاد و هوگو چاوز ونزوئلا دوستان نزدیک و شرکای سیاسی و اقتصادی بودند، بطوریکه بین سال‌های ۲۰۰۵تا ۲۰۱۲، بیش از ۲۷۰ موافقت نامه، از جمله معاهدات تجاری و موافقت نامه‌های مربوط به پروژه‌های خودروسازی، انرژی و برنامه‌های بانکی امضا شد.

ایران و ونزوئلا به عنوان اعضای موسس سازمان کشور‌های صادر کننده نفت (اوپک) در سال ۱۹۶۰، روابط سیاسی و اقتصادی خود را تاکنون حفظ کرده‌اند. اما آغاز روابط اقتصاد ایران با کشور‌های آمریکای لاتین به دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد باز می‌گردد. ارقام سازمان تجارت جهانی نشان می‌دهد که در ابتدای آن دوره روابط تجاری بین دو کشور ضعیف بود. در واقع، آمریکای لاتین عملاً در تجارت خارجی ایران غایب بود.

از نظر اقتصادی، تهران و کاراکاس صد‌ها توافقنامه دوجانبه در زمینه‌های انرژی و مالی، تجارت و بازرگانی، کشاورزی و صنعت، زیرساخت‌ها و ساختمان سازی، علم و فناوری، و آموزش و فرهنگ امضا کردند

براساس داده‌های سازمان تجارت در سال ۲۰۰۵ ایران ۵۶.۲۵ میلیارد دلار کالا صادر کرد که در مجموع ۹۰.۳ درصد آن مربوط به سوخت‌ها و مواد معدنی بود و مقصد اصلی آن، ژاپن (۲۸.۴٪) و پس از آن اتحادیه اروپا (۲۰.۹٪) و تایوان (۱۰.۲٪) بود. همچنین، ایران ۳۸.۲۴ میلیارد دلار کالا وارد کرد که ۸۰ درصد آن از اتحادیه اروپا (۴۱.۱ درصد)، امارات متحده عربی (۱۸.۸ درصد) و چین (۶.۱ درصد) بود. این داده‌ها در مورد سرمایه گذاری مستقیم خارجی نیز صادق است. برخی از توافقات اخیر ایران، به ویژه با ونزوئلا، به دنبال افزایش سرمایه گذاری مولد است.

نوسان در روابط

از نظر اقتصادی، تهران و کاراکاس صد‌ها توافقنامه دوجانبه در زمینه‌های انرژی و مالی، تجارت و بازرگانی، کشاورزی و صنعت، زیرساخت‌ها و ساختمان سازی، علم و فناوری، و آموزش و فرهنگ امضا کردند. در دوره احمدی نژاد، تجارت دوجانبه ایران و ونزوئلا به طور قابل توجهی از میانگین سالانه ۰.۰۳ درصد به ۰.۰۹ درصد کل تجارت ایران افزایش یافت.

تا سال ۲۰۰۸، پروژه‌های صنعتی ایران در ونزوئلا حدود ۴ میلیارد دلار ارزش گذاری شد و شامل کارخانه مونتاژ خودرو و کارخانه سیمان بود. با این حال، این پروژه‌ها به دلیل تشدید تحریم‌های آمریکا، سرمایه گذاری پایین خارجی و داخلی، سوء مدیریت و فساد گسترده به تعویق افتاد یا اجرا نشد. بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰، ایران ایر پرواز‌های بین تهران و کاراکاس را با توقف در دمشق انجام داد. پس از ارسال دو نفتکش ونزوئلا به ایران در ماه می ۲۰۱۱، ایالات متحده تحریم‌ها را علیه بخش انرژی هر دو کشور تصویب کرد. قانون مقابله با ایران در نیمکره غربی در سال ۲۰۱۲، باعث کاهش شدید صادرات ایران به ونزوئلا از ۶۵ میلیون دلار به حدود ۱۹ میلیون دلار در سال ۲۰۱۳ شد.

در دوره اول و دوم ریاست جمهوری روحانی، رابطه با ونزوئلا بین تعامل و نزدیکی شدید در نوسان بود. در دوره اول ریاست جمهوری، رابطه ایران با ونزوئلا بیشتر در سطح نمادین بود تا محتوایی؛ که در درجه نخست به دلیل گرایش به غرب سیاست خارجی ایران و اولویت برجام در راستای کاهش انزوای بین المللی و تحریم‌های اقتصادی ایران بود.

اما در بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷، روحانی ۱۳ بار با مادورو و سایر مقامات بلندپایه ونزوئلا از جمله وزیر امور خارجه، وزیر نفت و رئیس مجلس، ملاقات حضوری یا تلفنی داشته است روحانی در این دیدار‌ها و تماس‌ها بیشتر در مورد تقویت روابط سیاسی و اقتصادی بین هر دو طرف در راستای ثبات بازار نفت به عنوان اعضای اوپک داشت.

رابطه کم رنگ در دوره اول ریاست جمهوری روحانی با آمریکای جنوبی در داده‌های تجاری منعکس شد. بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶، تجارت دوجانبه به طور متوسط سالانه ۰.۰۱ درصد از کل تجارت ایران را تشکیل می‌داد، در حالی که در دوره احمدی نژاد ۰.۰۹ درصد بود و به پایین‌ترین سطح خود از دوره دولت خاتمی، در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ رسید.

اما در دوره دوم ریاست جمهوری روحانی و به ویژه پس از خروج آمریکا از برجام و افزایش تحریم‌ها علیه ایران و ونزوئلا در سال ۲۰۱۸، سیاست‌های او به کاراکاس نزدیک‌تر شد. پس از آن، روحانی فقط با مادورو و دیگر مقامات ونزوئلا درباره تقویت روابط دوجانبه و افزایش قیمت نفت صحبت نکرد. آن‌ها همچنین در مورد مقاومت در برابر امپریالیسم آمریکا، تجاوز، فشار، توطئه، تهدید و تحریم بحث کردند.

دولت روحانی با ارسال پنج نفتکش با حدود ۶۰ میلیون گالن بنزین تصفیه‌شده به کاراکاس برای کاهش کمبود شدید در ماه می ۲۰۲۰، تحریم‌ها و تهدید‌های آمریکا را به چالش کشید. برای دور زدن بیشتر تحریم‌های آمریکا و افزایش صادرات ایران به ونزوئلا، شرکت ایرانی اتکا- وابسته به وزارت دفاع- سوپرمارکتی به نام «مگاسیس» را در کاراکاس افتتاح کرد که محصولات وارداتی از ایران را می‌فروشد.

حال و آینده روابط تهران-کارکاس

رئیسی در دیدار‌ها و تماس‌های خود با مادورو و دیگر مقامات کاراکاس مرتباً درباره تعمیق روابط دیپلماتیک و تجاری مذاکره می‌کند در تقریبا دو سال پس از اولین دوره ریاست جمهوری رئیسی، این دیدار‌ها با امضای نقشه راه همکاری دوجانبه ۲۰ ساله توسط وی و مادورو به اوج خود رسید. رئیسی به عنوان بخشی از این توافق، متعهد شد که پالایشگاه ونزوئلا را تعمیر کند تا کمبود مداوم سوخت این کشور کاهش یابد.

پیش‌بینی می‌شود روابط دیپلماتیک ایران و ونزوئلا در دوره رئیسی تشدید شود، اما باید توجه داشت که از مارس ۲۰۲۲ دولت ونزوئلا در حال مذاکره با ایالات متحده برای رفع تحریم‌ها جهت بازگرداندن نفت ونزوئلا به بازار جهانی و کاهش قیمت بالای نفت است. با این وجود، کاراکاس به دلیل خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران و از دست دادن اعتبار برای پایبندی به تعهداتش، از ورود به توافق با واشنگتن محتاط است.

ایران کشت فراسرزمینی و تولید غذا در ونزوئلا را دنبال خواهد کرد تا به اهداف کاهش هزینه‌های عملیاتی، ارتقای امنیت غذایی، تامین افزایش مصرف مواد غذایی و تقاضای واردات و جبران کمبود آب را داشته باشد

از نظر نظامی، ایران احتمالاً در تولید و بهره برداری از پهپاد‌ها به ونزوئلا کمک خواهد کرد، به ویژه با توجه به برنامه تهران برای گسترش صادرات این فناوری به کشور‌های سراسر جهان. از نظر اقتصادی و بر اساس برنامه همکاری ۲۰ ساله اخیراً امضا شده با ونزوئلا، ایران احتمالاً به دنبال گسترش روابط دوجانبه در بخش‌های مختلف خواهد بود. دولت رئیسی پرواز‌های مستقیم بین تهران و کاراکاس را برای تقویت گردشگری از سر گرفت و احتمالاً به کمک ونزوئلا برای کاهش کمبود سوخت ادامه خواهد داد.

همچنین، ایران کشت فراسرزمینی و تولید غذا در ونزوئلا را دنبال خواهد کرد تا به اهداف کاهش هزینه‌های عملیاتی، ارتقای امنیت غذایی، تامین افزایش مصرف مواد غذایی و تقاضای واردات و جبران کمبود آب را داشته باشد. باوجود افزایش قیمت نفت، تجارت و سرمایه گذاری قابل توجه بین ایران و ونزوئلا به دلیل وضعیت آن‌ها به عنوان کشور‌های با درآمد متوسط، محدودیت منابع، تقاضا برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی، تحریم‌های پایدار و تشدید کننده همچنان محدود خواهد شد.

توافق ۲۰ ساله

امضای نقشه راه ایران با ونزوئلا با سیاست خارجی ابراهیم رییسی مبنی بر گسترش روابط با جنوب جهانی مطابقت دارد. این سیاست با رویکرد، محمود احمدی نژاد (۲۰۰۵-۲۰۱۳) نیز همراستا است، بطوریکه در دولت او روابط ایران و ونزوئلا به اوج خود رسید. اما در ابتدای دولت حسن روحانی به دلیل تمایل سیاست خارجی او به غرب و امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) روابط تهران-کاراکاس کاهش یافت. با این حال، پس از خروج یکجانبه ایالات متحده از برجام و اعمال تحریم‌های بیشتر علیه ایران و ونزوئلا در سال ۲۰۱۸، دوباره روحانی این رابطه را در اولویت قرار داد. تمرکز مجدد ایران در دولت رییسی بر ونزوئلا، زمینه را برای برنامه همکاری ۲۰ ساله فراهم کرد.

ماهیت روابط ایران و ونزوئلا در مجموع مبتنی بر دوستی دو کشور و دشمنی سیاسی آن‌ها با آمریکا است. از همین روی، امضای توافقنامه همکاری استراتژیک ۲۰ ساله ایران و ونزوئلا تعجب آور نبود. همکاری اقتصادی بین ایران و ونزوئلا به طور قابل توجهی گسترش می‌یابد، زیرا تهران به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد خود برای غلبه بر تحریم‌های اقتصادی است. پروژه‌های اقتصادی اعلام شده جهت همکاری در زمینه‌های انرژی، نفت، گاز، پالایشگاه‌ها و پتروشیمی هاست.

ونزوئلا اعلام کرد که تحریم‌های بین‌المللی را زیر پا می‌گذارد و به ایران بنزین عرضه می‌کند. البته در سال ۲۰۲۰ که اقتصاد ونزوئلا به دلیل سطوح بی سابقه تورم و قیمت بالای کالا‌های اساسی سقوط کرد و از کمبود سوخت در رنج بود، پنج نفتکش ایرانی حامل بنزین تحت اسکورت نظامی وارد ونزوئلا شدند.

سطح همکاری و سرمایه گذاری در بسیاری از زمینه‌ها تشدید شده، اما بر بخش‌های نفت، بانکداری و مالی و مسکن متمرکز شد. تحریم‌ها زمینه مشترکی برای همکاری‌های اقتصادی و سیاسی دوجانبه ایجاد کرده است، البته تهران به دنبال ایجاد منافع و توانایی‌های مشترک با کشور‌های آمریکای لاتین و همچنین کشور‌هایی مانند چین و روسیه برای تضعیف تحریم‌های غرب است.

نفت که نزدیک به نیمی از بودجه ونزوئلا و ایران را تامین می‌کند، نقش کلیدی در ماهیت روابط اقتصادی بین آن‌ها ایفا کرده است. سطح همکاری‌های دوجانبه بین شرکت‌های نفتی ایران و ونزوئلا در زمینه اکتشاف و پتروشیمی همچنان رو به رشد است و تهران اعلام کرد برای ساخت سکو‌های توسعه میادین نفتی در منطقه دلتای اورینوکو سرمایه گذاری خواهد کرد.

در مقابل ونزوئلا اعلام کرد که تحریم‌های بین‌المللی را زیر پا می‌گذارد و به ایران بنزین عرضه می‌کند. البته در سال ۲۰۲۰ که اقتصاد ونزوئلا به دلیل سطوح بی سابقه تورم و قیمت بالای کالا‌های اساسی سقوط کرد و از کمبود سوخت در رنج بود، پنج نفتکش ایرانی حامل بنزین تحت اسکورت نظامی وارد ونزوئلا شدند و همچنین تجهیزات و تخصص فنی مورد نیاز برای پشتیبانی از خدمات پالایشی شرکت نفت دولتی ونزوئلا را در اختیار کاراکاس قرار دادند.

اکنون حجم مبادلات تجاری ایران با این کشور به یک میلیارد دلار می‌رسد. بیشترین حجم صادرات ایران به ونزوئلا را صادرات خدمات فنی و مهندسی تشکیل می‌دهد. براساس این توافق، حجم مبادلات ایران با ونزوئلا به ۸ میلیارد دلار افزایش می‌یابد

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری بازار، تاریخ انتشار:۲۳ خرداد ۱۴۰۲، کدخبر: ۲۲۵۶۶۰، www.tahlilbazaar.com