* كاروانسراي آجري نو : اين كاروانسرا در بازار سرپوشيده شهر دامغان واقع شده و از پيشينه تاريخي برخوردار است . كاروانسراي آجري در واقع دو كاروانسرا است كه كاروان سراي آجري نو شامل دالان و محوطه مربع شكلي وسيعي است كه دور تا دور آن اتاق‌ها و حجره‌هاي تجاري قرار گرفته و يك دستگاه كارخانه پنبه ‌پاك‌كني مربوط به قبل از جنگ جهاني اول در آن كار گذاشته شده است .

* كاروانسراي آجري كهنه : اين كاروانسرا از ديگر جاذبه هاي تاريخي دامغان است كه در بازار اصلي شهر دامغان واقع شده و در دالان ورودي آن حجره‌هاي تجاري قرار گرفته است . در گذشته افراد و تاجرها بار و مال‌التجاره خود را در آن جا قرار مي دادند . قبل از انقلاب روسيه اين كاروانسرا مركز تجاري بوده است .

* كاروانسراي تومانياس : بناي كاروانسراي تومانياس در خيابان مزار (شهيد صديق) در منطقه شاهرود واقع شده است .

* كاروانسراي سپنج : بناي كاروانسراي سپنج در 50 كيلومتري شمال ميامي ، جاده خراسان – شاهرود قرار دارد .

* كاروانسراي الهاك : بناي كاروانسراي الهك به دوره صفويه مربوط مي شود . اين كاروانسرا در جاده شاهرود – سبز ‌وار واقع شده است .

* ایوانکی : استان کویری سمنان به واسطه موقعيت محلي و وجود راههاي مواصلاتي بين شرق و غرب ايران و همچنين مسير جاده ابريشم كه از چين ، تبت و افغانستان مي‌گذشته و به خراسان و سپس حد فاصل كوير و رشته كوههاي شمالي متصل مي‌شده داراي محل هايي براي توقف و استراحت كاروانها بود . از معروفترين اين كاروانسراها، كاروانسراي ایوانکی در ‪ کیلومتر 82 جاده تهران به گرمسار و یک کیلومتری جنوب روستای ایوانکی است . اين كاروانسرا در سمت شمال غربي بخش ايوانكي واقع شده و از بناهاي دوره صفوي است . ساختمان اين كاروانسرا از سنگ و آجر بنا شده و داراي تزيينات آجر كاري است . فرم كاروانسرا از نظر معماري چهار ايواني است . این کاروانسرا که دارای پلانی مربع شکل است ، بصورت شمالی – جنوبی بوده و ورودی آن از ضلع جنوبی بنا می¬باشد . ایوانها بصورت عریض اما کم ارتفاع قرار گرفته¬اند که از لحاظ بصری بنا را مستحکم و استوار می¬نمایاند . كاروانسراي ایوانکی که دارای تزئینات آجر کاری کم بوده ، در قسمت پیشانی ایوانها قرار گرفته است . از جمله زیبایی¬های این بنا ایجاد تقارن درکل بنا است . حجره¬های دور تا دور حیاط و قسمت بیرونی در قاب آجری زیبایی قرار گرفته که جلوه¬های خاص به بنا بخشیده¬اند . كاروانسراي صفوی ایوانکی که به شماره 1763 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است .

* قصر بهرام : کاروانسراي "قصر بهرام "متعلق به عهد صفويه است که از ديوارهاي بلند با چهار برج نيم دايره تشکيل شده است . اين کاروانسرا به دستور شاه عباس صفوي و بر سر سه راهي قديمي و تاريخي كاروان ‌روي كويري اصفهان، خراسان و مازندران بنا شده است . قصر بهرام از سنگ ساخته شده و چهار ايوان و 24 حجره دارد . شترخوان ها يا اصطبل هاي اين کاروانسرا به گونه اي تعبيه شده اند که کاملاً در پشت اتاق ها قرار مي گيرند . بناي بيروني قصر بهرام چهارگوش و داراي چند برج با دو دروازه شمالي و جنوبي است و روكار آن از سنگ‌هاي بزرگ آهكي صيقل شده سفيدرنگ است كه از كوه هاي مجاور آورده شده‌اند. اطراف اين قصر شش برج بنا شده و سر درِ آن، سنگ بزرگ يك پارچه است . در كنار مدخل قصر ، سنگ‌هايي قرار داده بودند كه پاشنه درِ ورودي در سوراخ آن ها مي‌چرخيد . درون بنا محوطه بزرگي است كه گرداگرد آن بيست اتاق كوچك و يك در بدون روزن با پوشش گچي قرار گرفته است . نكته مهم و قابل توجه در اين بنا ، نحوه تهيه آب موردنياز ساكنان آن بوده است : آب به وسيله دو مجراي روي هم ، كه مجراي زيرين از لوله‌هاي سفالين و ديگري مانند نهري سنگي از تخته سنگ‌هاي سفيد يكپارچه ساخته شده بود ، به بنا منتقل مي‌شد . اين آب مصرفي از چشمه شاه دامنه سياه كوه به استخرهاي بزرگ مقابل بنا منتقل مي‌شد . ساختمان اين نهر آب ، براي بينندگان بسيار جالب و شگفت‌انگيز است و بناي آن يكي از شاهكارهاي عصر خود به شمار مي‌رود . اين بنا كه در دوره صفويه تعمير اساسي شد ، به بناي شاه ‌عباسي معروف شده است . این بنای تاریخی که به شماره 1059 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است .

* کاروانسرای عین الرشید : کاروانسرای عین الرشید یکی از سه کاروانسرای منطقه سیاه کوه می باشد که از نظر اندازه کوچکتر از کاروانسرای قصر بهرام بوده و مصالح به کار رفته در آن را سنگ برای پی ها و سکوها و آجر برای سقف ها و دیوارها تشکیل می دهد که با دقت فوق العاده در کنار هم چیده شده است . سقف کاروانسرا در طول زمان به شدن آسیب دیده و فرو ریخته است . يك چشمه بزرگ كه پر از آب شيرين است ، بين كاروانسرا و پست نگهباني شكارگاه واقع شده كه آب آن از طريق جويي كه هنوز هم آثار آن باقي است به باغ درون حصار كاخ مي‌رفته تا درختان و گل‌ها را سيرآب كند . تاريخ بناي اين قصر به درستي مشخص نيست . بناي عين‌الرشيد از خارج 86 متر طول و حداكثر 47 متر عرض دارد و مشتمل بر دو حياط بزرگ است كه حياط اصلي 5/52 متر طول و 47 متر عرض دارد . احتمالاً اين كاخ از بناهاي وابسته به جاده سلطنتي اصفهان، فرح‌آباد و بهشهر است . كاروانسراي عين الرشيد جز اقامتگاههاي ميان راهي است كه به دستور شاه عباس اول صفوي در مسير اصفهان به مناطق شمالي به ويژه فرح آباد ساري احداث شده است . اين كاروانسرا با نقشه چهار ايواني داراي چهار برج مدور و نيم برجهايي در حدفاصل جبهه هاي شمالي , جنوبي و غربي با روزنه هايي است كه علاوه بر تأمين نور مورد نياز برجها به عنوان تيركش نيز مورد استفاده بوده و جنبه دفاعي داشته است . کاروانسرای عين‌الرشيد گرمسار در دو كيلومتري شمال قصر شاه عباسي(قصر بهرام) و در قسمت مياني فاصله درياچه نمك و كوير بزرگ قرار گرفته است . این کاروانسرا که به شماره 404 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است .

* کاروانسرای میامی : این بنا از جماه کاروانسرهای صفوی است که در مرکز شهر میامی ، واقع در 65 کیلومتری شرق شاهرود واقع است . پلان کاروانسرا به شکل مستطیل بوده و مساحت ان 5250 متر مربع است . ورودی بنا از سمت شمالی است . در قسمت ورودی هشتی وجود دارد که با زیبائی هرچه تما متر اجرا شده است . در وسط کاروانسرا حیاط مستطیل شکل و در پیرامون حیاط ایوانچه ها و اطاقها و در پیرامون حیاط (پشت اطاقها و ایوانها ) شتر خوانها قرار دارد . ورودی شتر خوانها از چهار کنج حیاط است در دیواره خارجی بنا روزنه هائی جهت هدایت نور به به داخل شتر خوانها تعبیه گردیده است . فرم پلان کاروانسرا چهار ایوانی است که این ایوانهای رفیع در چهار سمت حیاط قرار دارند . در جداره خارجی دیوار ضلع شمالی رواق هائی جهت سکنای موقت تعبیه گردیده است . در سر درب ورودی کتیبه حجاری شده زیبائی وجود دارد که تاریخ ساخت کاروانسرا و نام بانی و معمار آن درج شده است .

* كاروانسراي ده ملا : اين كاروانسرا از جمله كاروانسراهاي شاه عباسي است كه در مجاورت جاده شاهرود به دامغان (22 كيلومتري غرب شاهرود) قرار دارد . اين مجموعه چهار ايواني داراي 240 حجره است . اين بنا داراي ايوانهايي در مقابل هم و شاه نشين است و مانند ساير كاروانسراهاي دوره صفوي در پشت حجره ها باربندهايي براي نگهداري احشام وجود دارد .

* کاروانسرای صدرآباد : این بنا در شرق شاهرود و در کیلومتر 155 جاده شاهرود – مشهد قرار دارد . این بنا از جمله کاروانسراهای دوره صفوی است که در محور تهران – مشهد احداث شده اند . فرم این کاروانسرا مستطیل شکل و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی می باشد و مساحت آن بالغ بر 3.500 متر مربع می باشد . ورودی کاروانسرا از ضلع شمالی می باشد . یک دالان درب ورودی را به حیاط مرکزی متصل می کند و در طرفین دالان دو راه پله مارپیچ امکان دسترسی به پشت بام را مقدور می سازد . حیاط مستطیل شکل کاروانسرا در مرکز واقع شده و پیرامون آن اطاق ها ، ایوان چه ها و در پشت اطاق ها ، شترخوانها در پیرامون کاروانسرا قرار دارند . در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج وجود دارد و نیز در جداره خارجی دیواره ضلع شمالی 12 رواق جهت اسکان موقت تعبیه شده است . از جمله تزئینات این بنا آجر کاری های سقف دالان ورودی می باشد . شالوده این بنا از آجر ختایی می باشد . این بنا در اثرنزولات جوی و بی توجهی نسبت به مرمت و نگهداری آن در سال های گذشته آسیب های جدی و فراوانی دیده است . عمده این آسیب ها به سقف شترخوانها و پایه ها و پی دیوارها وارد شده است که نیازمند تخصیص اعتبار کلان و مرمت اساسی است . همچنین افرادی که در سالیان گذشته نزدیک این بنا ساکن شده اند الحاقاتی را بوجود آورده اند که باید این الحاقات حذف و بنا به حالت اولیه باز گردانده شود .

* كاروانسراهاي مياندشت : يكي از زيباترين مجموعه هاي تاريخي استان سمنان كاروانسراهاي مياندشت مي باشد كه شامل سه كاروانسرا و سه آب انبار است . كاروانســـــراي شمالي صفوي بوده و از معماري جالبي برخوردار است كه حجره ها مشابه ساير كاروانسراها گرداگرد حياط مركزي ساخته شده است . شاه نشين زمستانـــــي در ضلع شمالي و شاه نشين تابستاني در ضلع جنوبي قرار دارد . اين كاروانسرا داراي چهار ايوان است و باره بندها در پشت حجره ها قرار دارد . دو كاروانسراي ديگر مربوط به دوره قاجار مي باشد كه در سطح وسيعي ساخته شده است و كاروانسراي مياني داراي آب انباري است كه آب آن خود جوش است و در وسط حياط قرار دارد . كاروانسراي جنوبي سردر بسيار زيبايي دارد و داراي حجره هاي متعددي است كه احتمالاً مورد استفاده مسافرين متاهل با خانواده شان قرار مي گرفته است و بايد به خاطر داشت كه اين مجموعه در يك زمان چند هزار مسافر را در خود جاي مي داده و پاسخگوي نيازهاي آنان از جمله آب بوده است . اين بنا در بيرون داراي آب انباري خودجوشي است . اين مجموعه در 105 كيلومتري شرق شاهرود در مسير جاده شاهرود - تهران واقع شده است . مرمت هاي انجام شده در بنا شامل استحكام بخشي لازم ، دوخت و دوزهاي لازم در كاروانسراي صفوي ، سبك نمودن بامها و دوغاب ريزي طاق ها و پوشش با بتون سبك در كاروانسراي صفوي ، آجر فرش ضلع غربي كاروانسراي ميامي ، مرمت سكوهاي مربوطه و حجره هاي مجموعه ، پي بندي مخزن آب انبار شماره يك و مرمت هاي مربوطه ، گشودن ديوار حجره و باره بند و درآوردن يك سوئيت از تلفيق سه حجره ، تعبيه يك تخت دو نفره در ارتفاع 25/2 متري يكي از حجره هاي حياط جنوب غربي مي باشد . اين بنا در شهريور سال 1336 به شماره 1439 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است .

* کاروانسرای عباس آباد : این بنا در جمله بناهای دوره صفوی است که در روستای عباس آباد و در 135 کیلومتری شرق شاهرود واقع شده است . مساحت 8500 و پلان ان مستطیل است . فرم بنا از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است . حیاط آن در وسط و اطاقها و ایوانچه ها در پیرامون حیاط قرار دارند . در پشت اطاقها شتر خوانها در چهار جهت واقع است . در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج وجود دارد . ورودی برج ها از داخل شتر خوانها می باشد . کاروانسرا دارای دو ورودی است که ورودی اصلی آن در ضلع شرقی است . دسترسی به پشت بام از طریق راه پله های طرفین ایوانهای شرقی و غربی تعبیه گردیده است ، امکان پذیر است . این بنا به لحاظ فرم پلان ، بزرگی و تزئینات آجر کاری و کاربندی های ایوانچه ها و ... دیدنی می باشد .

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از وبلاگ چکاما، تاریخ انتشار: 19 فروردین 1390، کدخبر: - ، www.chemaka.blogfa.com