شعارسال: صندلی خالی آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی با صدور حکم برای آیت الله هاشمی شاهرودی در مجمع تشخیص مصلحت نظام پر شد تا فصل جدیدی از فعالیت های اتفاق فکر نظام آغاز شود. سید محمود هاشمی شاهرودی در حالی در 70 سالگی عبا و قبای سیادت و ریاست بر مجمع را تن پوش خود کرد که 27 سال از آن هاشمی رفسنجانی بود.هرچند 6 ماه زمان باید می گذشت تا احکام دوره ششم مجمع تشخیص صادر شود اما در نهایت نه تنها حکم اعضای سابق تمدید شد که چهره هایی همچون سید ابراهیم رییسی،محمدباقر قالیباف،سرلشگر محمد باقری،سید محمد صدر،محسن مجتهد شبستری ،احمد توکلی و محمد میر محمدی به ترکیب سابق مجمع اضافه شدند.در حکم رهبر انقلاب محسن رضایی به عنوان دبیر مجمع تشخیص مصلحت ابقاء شد وضرورت تغییرات در محتوا و ساختار مجمع از مهمترین مطالبات و تاکیدات آیت الله خامنه ای از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام اعلام شد.مجمع تشخیص مصلحت نظام حالا در شرایطی دوران پسا هاشمی خودش را باید آغاز ‌کند که تعدادی از اعضاء میانه‌رو و اصولگرایش از جمله آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، آیت الله واعظ طبسی، حبیب الله عسگراولادی، حسن حبیبی و آیت‌الله رضوانی را در جمع خود ندارد.از میان این ٦ نفر تنها سیدمحمد صدر، دیپلمات و پدر همسر یاسر خمینی اصلاح‌طلب است و در کنار مجید انصاری دیگر چهره اصلاح‌طلب که از دوره‌های قبل عضو مجمع بوده و در این دوره هم با حکم رهبری عضویتش تمدید شده دو چهره اصلاح‌طلب مجمع خواهند بود تا باز هم چهره‌های منتسب به اصولگرایان در دوره جدید مجمع همانند دوره‌های قبل حضور پررنگ‌تری داشته باشند. در این دوره جدای از صدور حکم عضویت برای رقبای حسن روحانی در انتخابات 96 در مجمع حضور سعید جلیلی رقیب دوره قبل روحانی و محمود احمدی‌نژاد به‌عنوان چهره‌های حقیقی مجمع تمدید شد تا این پرسش دوباره در ذهن افکار عمومی نقش ببندد که مجمع تشخیص مصلحت نظام چرا ،چگونه و در چه شرایطی تاسیس شد و چه آینده ای پیش روی خود دارد؟

چگونگی تاسیس مجمع

به دنبال اختلاف‌هایی که میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان برای تصویب مصوبات مجلس و تطابق آنها با شرع اسلام به وجود آمده بود، اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس وقت مجلس در نامه‌ای از آیت‌الله خمینی تقاضای ارائه راه حل کرد. اختلاف نظرهای مورد بحث بیشتر در دو موضوع قانون کار و قانون اراضی شهری بود. امام طی نامه‌ای به مجلس اجازه داد تا موارد مصلحتی را با با اکثریت اعضا نمایندگان وقید موقت به تصویب برسانند. اما با ادامه اختلاف‌های مجلس و شورای نگهبان و درخواست چاره‌جویی از جانب مقامات کشور، آیت‌الله خمینی در تاریخ در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۶۶ فرمان تاسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام را برای رسیدگی به چنین اختلاف‌هایی، صادر کرد. آیت الله هاشمی در گفت و گویی چگونگی تاسیس مجمع تشخیص را اینگونه روایت کرده است:" بعد از گذشت چند مورد از اختلافات شورای نگهبان و مجلس امام(ره) به فکر راه حلی افتادند که مبانی شرعی هم در آن رعایت شود. این موضوع هم مدت‌ها مورد بحث بود. حاج احمد آقا که نماینده حضرت امام در جلسات سران بود، در یکی از جلسات اطلاع داد که امام به فکر تأسیس مرکز و مجمعی برای حل این مسئله هستند." آیت الله خامنه ای،آیت الله هاشمی رفسنجانی،آیت الله موسوی اردبیلی و میرحسین موسوی بلافاصله پس از مطلع شدن از نظر امام خمینی برای تاسیس مجمعی برای حل اختلافات شورای نگهبان و مجلس برای امام نامه ای تنظیم کرده و در و با استقبال از طرح امام نوشتند:"اطلاع یافته‌ایم که جناب‌عالی درصدد تعیین مرجعی هستید که در صورت حل نشدن اختلاف مجلس و شورای نگهبان از نظر شرع مقدس یا قانون اساسی، با تشخیص مصلحت نظام و جامعه، حکم حکومتی را بیان نماید. در صورتی که در این خصوص به تصمیم رسیده باشید، با توجه به اینکه هم‌اکنون موارد متعددی از مسایل مهم جامعه بلاتکلیف مانده، سرعت عمل مطلوب است." امام(ره) در جواب نامه نوشتند: «گرچه به نظر اینجانب پس از طی این مراحل، زیر نظر کارشناسان که در تشخیص این امور مرجع هستند، احتیاج به این مرحله نیست، لکن برای غایت احتیاط در صورتی که بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان شرعاً و قانوناً توافق حاصل نشد، مجمعی مرکب از فقهای محترم شورای نگهبان و حضرت حجج اسلام آقایان خامنه‌ای، هاشمی، اردبیلی، توسلی، موسوی خوئینی‌ها و جناب آقای میرحسین موسوی و وزیر مربوط برای تشخیص مصلحت نظام اسلامی تشکیل گردد و در صورت لزوم رای اکثریت اعضای حاضر این مجمع مورد عمل قرار گیرد. احمد در این مجمع شرکت می‌نماید تا گزارش جلسات به اینجانب سریع‌تر برسد. حضرات آقایان توجه داشته باشند که مصلحت نظام از امور مهمه‌ای است که گاهی غفلت از آن موجب شکست اسلام عزیز می‌گردد.

دوره اول و ریاست آیت الله خامنه ای

نامه نگاری میان امام با اعضای ارشد نظام منجر به تاسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در تاریخ 18 بهمن 1366 شد.آیت الله خامنه ای به عنوان اولین رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد .نخستین اعضای مجمع عبارت بودند از: آیت الله هاشمی رفسنجانی، آیت الله عبدالکریم موسوی اردبیلی، محمدرضا توسلی، آیت الله محمد موسوی خوئینی‌ها، سید احمد خمینی ،میرحسین موسوی و اعضای شورای نگهبان قانون اساسی. هاشمی رفسنجانی در خاطره روز 24 بهمن 1366 درباره اولین جلسه این مجموعه می نویسد:" شب اولین جلسه مجمع تشخیص مصالح برای احکام حکومتی، در دفتر آقای خامنه‌ای تشکیل شد. شش فقیه شورای نگهبان و آقایان خامنه‌ای، موسوی اردبیلی، میرحسین موسوی،‌ نخست وزیر، موسوی خوئینی‌ها، دادستان کل کشور،‌ توسلی، رئیس دفتر امام، من و احمدآقا بودیم. بیشتر درباره آیین‌نامه کار صحبت کردیم و تقریبا در تمام موارد لازم تصمیم‌گیری شد. آیت الله خامنه‌ای رئیس و من نائب رئیس انتخاب شدیم. پشرفت خوبی داشتیم و بحث‌ها با تفاهم و دوستانه پیش رفت. قرار شد هفته‌ای یک جلسه باشد. "

دوره دوم؛پایان جنگ

دوره دوم مجمع تشخیص مصلحت نظام پس از پایان جنگ تحمیلی از 12 مهر ماه سال 1368 آغاز و تا اسفند ماه سال 1375 (آغاز رهبری حضرت آیت الله خامنه ای) به مدت 5 سال ادامه داشت که پیش‌ نیاز تشکیل دوره جدید آن تغییر در بندهای 110٬111، 112 و 177 قانون اساسی بود که با فرمان حضرت امام خمینی (ره) و در زمان آغاز رهبری حضرت آیت الله خامنه ای انجام شد.بر همین اساس و پس از بازنگری قانون اساسی در سال 1368 این مجمع در قانون اساسی جمهوری اسلامی جایگاهی قانونی پیدا کرد: «مجمع تشخیص مصلحت نظام برای تشخیص مصلحت در مواردی که مصوبه مجلس شورای اسلامی را شورای نگهبان خلاف موازین شرع و یا قانون اساسی بداند و مجلس با در نظر گرفتن مصلحت نظام نظر شورای نگهبان را تامین نکند و مشاوره در اموری که رهبری به آنان ارجاع می دهد و سایر وظایفی که در این قانون ذکر شده است به دستور رهبری تشکیل می شود. اعضای ثابت و متغیر این مجمع را مقام رهبری تعیین می نماید.» علاوه بر تثبیت جایگاه قانونی، پس از بازنگری قانون اساسی مجمع وظایفی بیش از حل اختلافات بین مجلس و شورای نگهبان یافت. «مشاوره به رهبری نظام در تعیین سیاست‌های کلی» و «حل معضلات عمده‌ی کشور» از جمله‌ی این وظایف جدید بود: «برابر رهنمود قانون اساسی، این مجمع در تعیین سیاستهای کلی نظام و نیز حل معضلات عمده‌ی کشور و رسیدگی به امور مهمی که رهبری به آن ارجاع می‌کند، نقش مشاور کارآمد و مورد اعتماد رهبر را ایفا می‌کند، همچنان که در تشخیص مصلحت در موارد تعارض میان مصوبه مجلس و نظر شورای نگهبان، عملا یکی از معضلات نظام را برطرف می‌سازد.»اعضای حاضر در این دوه عبارت بودند از: رؤسای قوای سه‌گانه، فقهای شورای نگهبان، وزیر مربوطه، رئیس کمیسیون مربوطه در مجلس شورای اسلامی، آیت الله محمدرضا مهدوی کنی،آیت الله یوسف صانعی، آیت الله محمد موسوی خوئینی‌ها، آیت الله محمدعلی موحدی کرمانی، محمدرضا توسلی، عبدالله نوری و سید احمد خمینی. از این دوره آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس مجمع انتخاب شد.

دوره سوم؛از 75 تا 80

دوره سوم مجمع از ۲۷ اسفند ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۰با افزایش اعضای حقیقی و تحول در ساختار مجمع تشخیص مصلحت نظام همراه بود مجمع را وارد دوران جدیدی کرد. ترکیب اعضای مجمع در دوره سوم براساس حکم ٢٧/١٢/٧٥، به این شرح بود: شخصیت‌های حقوقی عضو شامل: رؤسای سه قوه ‌مجریه، مقننه و قضائیه، فقهای شورای نگهبان و وزیر یا رئیس دستگاهی که موضوع محل بحث در مجمع، مربوط به آن می‌شود. اعضای حقیقی هم شامل: آقایان هاشمی‌رفسنجانی، مهدوی‌کنی، امینی‌نجف‌آبادی، واعظ‌طبسی، احمد جنتی، امامی‌کاشانی، حسن حبیبی، میرحسین موسوی، ولایتی، محمدی‌ری‌شهری، حسن صانعی، حسن روحانی، موسوی‌خوئینی‌ها، عسگراولادی، دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، مصطفی میرسلیم، توسلی ‌محلاتی، عبدالله نوری، مرتضی نبوی، فیروزآبادی، غلامرضا آقازاده، بیژن نامدارزنگنه، محمد هاشمی، محسن نوربخش و محسن رضایی بودند. محسن رضایی در آن سال به‌عنوان دبیر شورای مجمع تشخیص مصلحت نظام هم انتخاب شده بود. این افراد برای یک دوره پنج‌ساله انتخاب می‌شدند و هاشمی‌رفسنجانی نیز ازسوی مقام معظم رهبری به‌عنوان رئیس مجمع تشخیص مصلحت منصوب‌شد.

دوره چهارم

دوره چهارم مجمع که از سال ۱۳۸۰ آغاز شد و به مدت ۵ سال به فعالیت پرداخت. اعضای این دوره عبارت بودند از: رؤسای قوای سه‌گانه، فقهای شورای نگهبان، وزیر مربوطه، رئیس کمیسیون مربوطه در مجلس شورای اسلامی، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت الله ابراهیم امینی نجف‌آبادی، آیت الله عباس واعظ طبسی، آیت الله احمد جنتی، آیت الله محمد امامی کاشانی، حجت الاسلام محمدعلی موحدی کرمانی، حسن حبیبی، علی‌اکبر ولایتی، محمد محمدی ری‌شهری، حسن روحانی، حبیب‌الله عسگراولادی، قربانعلی دری نجف‌آبادی، علی لاریجانی، محسن رضایی، مصطفی میرسلیم، محمدرضا توسلی، مرتضی نبوی، حسن فیروزآبادی، غلامرضا آقازاده، بیژن نامدار زنگنه، محمد هاشمی، حجت الاسلام علی‌اکبر ناطق نوری، محمدرضا عارف، غلامعلی حداد عادل، حجت الاسلام مجید انصاری، حسین مظفر، محمدرضا باهنر و محمدجواد ایروانی.

دوره پنجم

دوره پنجم مجمع از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳ اسفند ۱۳۹۰ فعال بود. آیت الله خامنه ای اسفندماه ٨٥ احکام اعضای جدید را اینگونه صادر کردند: «اکنون برای دوره پنج‌ساله جدید شخصیت‌های حقوقی و حقیقی نامبرده در زیر را با ریاست جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین آقای هاشمی‌رفسنجانی تعیین می‌کنم: «رؤسای محترم سه قوه، فقهای معزز شورای نگهبان، وزیر یا رئیس دستگاهی که موضوع مورد بحث، به آن دستگاه مربوط است، رئیس کمیسیون متناسب با موضوع بحث از مجلس شورای اسلامی. – حجج‌اسلام و آیات و حضرات: آقایان هاشمی‌رفسنجانی، احمد جنتی، واعظ طبسی، امینی نجف‌آبادی، غلامعلی حدادعادل، امامی‌کاشانی، موحدی‌کرمانی، میرحسین موسوی، علی‌اکبر ولایتی، دری‌نجف‌آبادی، محمدی ری‌شهری، حاج‌شیخ‌حسن صانعی، حسن روحانی، حبیب‌الله عسگراولادی، علی لاریجانی، محمدرضا باهنر، مجید انصاری، سیدمصطفی میرسلیم، توسلی محلاتی، سیدمرتضی نبوی، علی‌اکبر ناطق‌نوری، سیدحسن فیروز‌آبادی، غلامرضا آقازاده، بیژن نامدارزنگنه، محسن رضایی، حسین مظفر، محمد هاشمی، محمدرضا عارف، محمدجواد ایروانی، پرویز داودی، غلامحسین محسنی‌اژه‌ای، علی آقا محمدی، محمد فروزنده و داود دانش‌جعفری». دوره پنجم مجمع از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳ اسفند ۱۳۹۰ فعال بود. چالش اساسی که از این دوره، مجمع با آن مواجه بود، حضورنیافتن محمود احمدی‌نژاد به عنوان رئیس‌جمهور بود که در قریب‌به‌اتفاق تمام جلسات غایب بود. او تنها در دو یا سه جلسه مجمع حضور پیدا کرد. غلامحسین الهام از نزدیکان احمدی‌نژاد که به ابوالمشاغل دولت نهم و دهم معروف شده بود درباره مجمع تشخیص مصلحت گفته بود: «معلوم است که مجمع کارایی خود را از دست داده است. شاید اینگونه تلقی شود که این عدم کارایی به دلیل نسبت مجمع با دولت و رفتارهای تند و کینه‌ورزانه آن با دولت است و دولت که عوض شود، این کارایی‌ها برمی‌گردد و رفتار‌ها تغییر می‌کنند. مشکلات مجمع از زمان ریاست هاشمی بر آن آغاز شد و اینکه فردی به جز رئیس‌جمهور وقت رئیس آن شد. امام علاقه‌مند بودند اختیارات مجمع را به شورای نگهبان بدهند».

دوره ششم

اعضای دوره ششم مجمع از تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۹۰ و به مدت ۵ سال انتخاب شده‌اند که آیت الله محمد امامی کاشانی، محمد محمدی ری شهری، میر حسین موسوی،محمد هاشمی و بیژن نامدار زنگنه از اعضای قبلی جای ماندند و حکمی برایشان صادر نشد.شخصیت‌های حقیقی دوره ششم که از سوی رهبری منصوب شدند عبارت بودند از: هاشمی‌رفسنجانی، احمد جنتی، واعظ طبسی، امینی نجف‌آبادی، سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی، موحدی‌کرمانی، علی‌اکبر ناطق‌نوری، حسن صانعی، حسن روحانی، قربانعلی دری‌نجف‌آبادی، غلامحسین محسنی‌اژه‌ای، محمود محمدی‌عراقی، غلامرضا مصباحی‌مقدم، مجید انصاری و غلامرضا آقازاده، علی آقا محمدی، محمدجواد ایروانی، محمدرضا باهنر، غلامعلی حدادعادل، حسن حبیبی، داود دانش‌جعفری، پرویز داودی، محسن رضایی، محمدحسین صفارهرندی، محمدرضا عارف، محمد فروزنده، سیدحسن فیروزآبادی، علی لاریجانی، حسین مظفر، حسین محمدی، سیدمصطفی میرسلیم، سیدمرتضی نبوی، علی‌اکبر ولایتی، صادق واعظ‌زاده و احمد وحیدی. . سیاست‌های کلی انتخابات و سیاست‌های کلی نظام در این دوره در مجمع تصویب و از سوی رهبری ابلاغ شد. در ۱۴ آبان ۱۳۹۲ حبیب‌الله عسگراولادی، در ۱۴ اسفند ۱۳۹۴ آیت الله عباس واعظ طبسی و در ۱۹ دی ۱۳۹۵ نیز آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی از دیگر اعضای مجمع در این دوره از دنیا رفتند .

دوره هفتم

پایان دوره ششم مجمع تشخیص مصلحت نظام در اسفندماه 1395 بود که با رحلت آیت الله هاشمی اما و اگرها درباره سرنوشت مجمع در فضای سیاسی و عمومی بالا گرفت.آیت الله خامنه ای بر همین اساس و برای خدشه وارد نشدن به فرایند مدیریت مجمع در دوره ششم حکم سرپرستی موقت را برای آیت الله موحدی کرمانی دبیر کل جامعه روحانیت مبارز و از ائمه جمعه تهران صادر کرد تا اینکه حکم اعضای دوره هفتم پس از 6 ماه وقفه در تاریخ ۲۳ مرداد ۱۳۹۶ به مدت پنج سال صادر شد. در این دوره پس از پایان ریاست هاشمی رفسنجانی از دوره دوم به بعد، سید محمود هاشمی شاهرودی به عنوان رئیس مجمع انتخاب شد. در این دوره نه تنها محسن رضایی هم در سمت دبیر مجمع ابقاء شد که حکم اعضای دوره ششم مجمع هم تمدید و هفت نفر به ترکیب دوره ششم اضافه شدند. در این دوره، رئیس ستاد کل نیروی‌های مسلح (محمد حسین باقری)، به اعضای حقوقی مجمع افزوده شد. در این دوره علی لاریجانی و حسن روحانی، روسای دو قوه مقننه و مجریه به عنوان شخصیت حقیقی انتخاب نشدند و حضورشان در مجمع فقط به عنوان عضو حقوقی خواهد بود. همچنین در این دوره سید ابراهیم رئیسی، محمدباقر قالیباف، محسن مجتهد شبستری، احمد توکلی، سید محمد میر محمدی و سید محمد صدر (دیپلمات) به اشخاص حقیقی مجمع اضافه شدند.تمدید حکم عضویت محمود احمدی نژاد در این میان حرف و حدیث های فراوانی را به دنبال داشت.

وظایف مجمع تشخیص

پس از بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸، مجمع تشخیص مصلحت به عنوان یک نهاد تکمیلی در نظام جمهوری اسلامی با وظایفی وارد قانون اساسی شد. مشاوره به رهبر در تعیین سیاست‌های کلی نظام،ارائه پیشنهاد به رهبر برای حل مشکلاتی که از طریق عادی قابل حل نیست،تشخیص مصلحت در مواردی که شورای نگهبان مصوبه مجلس را خلاف شرع یا قانون اساسی بداند،مشاوره در اموری که رهبر به مجمع ارجاع می‌دهد،مشاوره به رهبر در موارد اصلاح قانون اساسی،عضویت اعضای ثابت مجمع در شورای بازنگری قانون اساسی،انتخاب یکی از فقهای شورای نگهبان برای عضویت در شورای موقت رهبری،تصویب برخی از وظایف رهبر برای اجرای شورای موقت رهبری به استناد بندهای قانون اساسی از جمله اصلی ترین وظایف مجمع تشخیص مصلحت نظام بشمار می آید.علاوه بر این وظایف آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۷۹ ، نظارت بر حسن اجرای سیاست های کلی نظام را بر عهده مجمع تشخیص گذاشت و در عین حال، آن را موظف به پیشنهاد یک سازوکار مشخص برای انجام این کار کرد. مجمع در اجرای این فرمان، "مقررات نظارت بر حسن اجرای سیاست‌های کلی نظام" را به رهبر پیشنهاد داد و آیت‌الله خامنه‌ای نیز، آن را در ۲۰ شهریور ۱۳۸۴ برای اجر ابلاغ کرد.

آینده مجمع

مجمع تشخیص مصلحت یا همان اتاق فکر نظام با حضور چهره های ارشد سیاسی و حکومتی نزدیک به جناح راست با مدیریت آیت الله هاشمی رفسنجانی در سه دهه گذشته نقش آفرین بوده اما با توجه به تغییراتی ترکیبی و تغییرات ساختاری مد نظر رهبری نظام باید به انتظار نشست و دید دامنه و شعاع کارکردی مجمع تشخیص مصلحت نظام همچون گذشته باقی خواهد ماند یا آنکه مسئولیت های این نهاد مهم ملی بازتعریف خواهد شد؟آیا مجمع با ترکیبی از اکثریت اصولگرایان وظیفه ریل گذاری برای نظام را بر عهده خواهد داشت یا آنکه مختصات کارکردی آن دچار دگردیسی می شود؟باید به انتظار نشست و دید چه آینده ای پیش روی مجمع تشخیص مصلحت نظام خواهد بود؟

شعارسال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته ازسایت اعتماد آنلاین ، تاریخ انتشار2 آبان 96، کدخبر: 143589، www.etemaadonline.ir