شعار سال: صاحبنظران وپژوهشگران بسیاری ازجنبه های مختلف به موضوع خودکشی پرداخته اند. درزیر به منظور تسهیل در ورود به بحث به گوشه ای از نظرات امیل دورکیم جامعه شناس فرانسوی درخصوص خودکشی اکتفا می شود.ََ

دورکیم ،به گونه های مختلف همبستگی اجتماعی ، بی سازمانی اجتماعی و سستی رابطه های اجتماعی علاقه مند بود. او نرخ های خود کشی را به عنوان شاخص همبستگی (با ادغام) اجتماعی به کار می برد.نرخ خودکش های از این قرار بود: پروتستان ها بیش از کاتولیک ها ، افراد مجرد بیش از متاهلان ، سربازان بیش از غیر نظامی ها ، افسران نظامی بیش از سربازان وظیفه ، در زمان صلح بیشترَ از زمان جنگ و انقلاب ، و دراوقات – خواه ترقی – خواه رکود اقتصاد یبیشتر از اوقات تعادل و ثبات اقتصادی ، ساکنان شهرهای بزرگ بیشتر از ساکنان اجتماعات کوچک ، و افرادی که تنها زندگی می کنند بیشتر از آنانی که با خانواده ها زندگی می کنند .

دور کیم استدلال می کرد ، از آنجائیکه گروه های مختلف از نرخ های خودکشی متفاوتی برخوردارند ، پس باید چیزی در سازمان اجتماعی آنان باشد که مانع یا بازدارنده انسان از خودکشی می شود یا شاید چیزی که حتی آنها را خود کشی بر می انگیزاند. او تائید کرد که افراد ، دلایل بسیار و متعددی را برای خودکشی خود (پیش از ارتکاب آن) مطرح کرده اند از جمله به دلایلی چون تنگدستی مالی ، دلشکستگی در عشق ، شکست از امتحان ، نداشتن سلامتی و غیره. ولی چنین دلایلی ، این مساله را که چرا برخی گروه ها از نرخ های خودکشی بیشتری نسبت به گروه های دیگر برخوردارند ، توضیح نمی دهد .

دور کیم خاطرنشان ساخت ، مقام یا موقعیت فردی در زندگی گروهی ادغام شده. این مساله را که ایا او می تواند به انجام خودکشی بر انگیخته شود یا نه ، تعیین می کند. به هر حال ، دور کیم تشخیص داد که هیچ مجموعه خاصی از شرایط محیطی ، خودکشی را تعیین نمی کند. فرد می تواند در نتیجه واقع شدن در دو حد منتهی الیه به خودکشی ترغیب و بر انگیخته شود. او فوق العاده همساز و همبسته شده باشد. یا او فقط به ظاهر یا جامعه همبسته و یکپارچه باشد.

برای خودکشی علل گو ناگونی را برمی شمارند ازجمله:

علت آن اغلب بهاختلال روانینظیرافسردگی(ناشی از عوامل گوناگون همچون بیکاری،طلاق،افسردگی پس از بارداری و...) ،اختلال دوقطبی،اسکیزوفرنی، شکست عشقی، اعتیاد به الکل ،سوء مصرف دارونسبت داده می‌شود.

انواع روش های رایج خودکشی به این شرح است(باید توجه داشت که به فراخور جفرافیا وفرهنگ ها متفاوت می باشند):

دار زدن خود،مسمومیت با قرص برنجواسلحه گرم.اعتقاد بر این است که این تفاوت‌ها تا حدودی ناشی از دسترس بودن روش‌های مختلف می باشد.

خودکشی مانند بسیاری از پدیده ها مخالفان وموافقانی داشته است. ادیان توحیدی مخالف خودکشی هستند وآنرا دستکاری در طرح جامع خداوند می دانند. درمیان متفکرین نیز می توان به امانوئل کانت و جان استوارت میل به عنوان مخالفین و دیوید هیوم فیلسوف اسکاتلندی به عنوان موافق خودکشی اشاره کرد.

طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی خودکشی سالانه حدود 800000 نفر است . براساس اعلام همین منبع، نرخ خودکشی 11-12 نفر در هر یکصد هزار نفر جمعیت می باشد. بیشتر مرگ و میرهای ناشی از خودکشی در کشورهای آسیایی رخ می دهد.

با اینکه به طور سنتی نرخ خودکشی در افراد مسن (مرد) بالا است اما نرخ خودکشی در بین افراد جوان نیز اخیرا افزایش یافته به طوری که هم اکنون این گروه سنی در یک سوم کشورهای جهان، گروه در معرض خطر محسوب می شود. خودکشی هم اکنون دومین عامل اصلی مرگ و میر افراد 15 تا 29 سال محسوب می شود. در کشورهای ثروتمند خودکشی منجر به فوت مردان سه برابر بیش از زنان است؛ اما در کشورهای با درآمد پایین و متوسط نسبت فوت مردان به زنان یک و نیم است. در اروپا بیشترین نرخ خودکشی در شرق این قاره اتفاق می افتد. شرق خاورمیانه و آسیای مرکزی کمترین نرخ خودکشی را دارند. 30 درصد خودکشی ها در دو کشور چین و هند اتفاق می افتد.

نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی در ایران و برخی کشورهای جهان سال 2012

نمودار شماره یک ـ نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی در ایران و برخی کشورهای جهان ـ 2012[1]

تفاوت الگوهای خودکشی در جهان

نرخ خودکشی در جهان 11 - 12 نفر در هر صد هزار نفر است. در سال 2012 نرخ خودکشی در کشورهای گویان 44.2، کره شمالی 38.5، کره جنوبی 28.9 است که در وضعیت بحرانی قرار دارد. در سال 2010، نرخ خودکشی در کشورهای مشترک المنافع 19 در هر یکصد هزار نفر، در دوازده عضو جدید اتحادیه اروپا 15 نفر در هر یکصد هزار نفر و در بین کشورهای پرتغال، ایتالیا، اسپانیا، ایرلند و یونان شش نفر در هر یکصد هزار نفر بوده است. شرق خاورمیانه و آسیای مرکزی کمترین نرخ خودکشی را در جهان دارند. همچنین نرخ خودکشی موفق در کشورهای عربی در سال 2006 بین سه تا شش است. این در حالی است که نرخ خودکشی در ایران، چهار و نیم نفر در هر یکصد هزار نفر می باشد. این آمار نشان می دهند که ایران نه تنها شرایط بحرانی را تجربه نمی کند بلکه نسبت به بسیاری از کشورهای جهان در وضعیت مطلوبی به سر می برد. خودکشی در دینا الگوهای متفاوتی در زمینه سن، جنس و مکان دارد.

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال 2012، 75.5 درصد از خودکشی های جهان در کشورهای با درآمد متوسط و پایین به وقوع می پیوندد؛ 24.5 درصد از این خودکشی ها مربوط به کشورهای با درآمد بالا می باشد. با عنایت به اینکه 81.7 درصد از جمعیت جهان در کشورهای با درآمد متوسط و پایین زندگی می کنند اقدام به خودکشی در این کشورها حدود سه برابر بیشتر از کشورهای با درآمد بالا است.

برخی کشورهای آسیایی مانند روسیه، هند، ژاپن ترکمنستان، قزاقزستان، نپال، سریلانکا و همچنین برخی کشورهای آفریقایی مانند سودان گینه، سریلانکا و موزامبیک از جمله کشورهایی هستند که نرخ خودکشی بالاتر از 15 نفر در هر صد هزار نفر را به خود اختصاص داده اند.

نرخ خودکشی در استرالیا و برخی کشورهای آمریکایی نظیر برزیل، ایالت متحده، استرالیا، آرژانتین و آلاسکا در بین 10-15 نفر در هر یکصد هزار نفر می باشد. همچنین نرخ خودکشی در برخی کشورهای آسیایی مانند ایران، عراق، مصر، عمان، کویت و ونزوئلا کمتر از پنج نفر در هر صد هزار نفر می باشد.

خودکشی در ایران:

تحلیل داده های سالنامه آماری مرکز آمار ایران طی سال های 1380 الی 1391 نشان می دهد که 41079 نفر (مرد و زن) در کشور اقدام به خودکشی کرده اند. از این تعداد 27168 نفر (مرد و زن) فوت شده اند و از این تعداد فوت شدگان، تعداد 20416 نفر مرد و 6752 نفر زن بوده اند.

این در حالی است که براساس آمار سازمان پزشکی قانونی کشور در سال های 1380 الی 1391 فوت شدگان ناشی از خودکشی 38691 نفر بوده است.

در مقایسه آمار فوت شدگان در اثر خودکشی که از سوی نیروی انتظامی ارائه شده با آمار اعلام شده از سوی سازمان پزشکی قانونی کشور تفاوت فاحش دارد و اختلاف 11523 نفر را نشان می دهد.

نرخ اقدام به خودکشی در سه دهه گذشته (در هر یک صد هزار نفر)

نمودار شماره 2 ـ نرخ اقدام به خودکشی در کشور طی سال های 1363 تا 1391

نمودار نرخ اقدام به خودکشی در سه دهه گذشته در ایران نشان می دهد که نرخ اقدام به خودکشی از دهه 60 تا دهه 70 رشد چشمگیر و بی سابقه ای داشته است. این نرخ از دهه 70 تا اوایل دهه 80 روند صعودی را پیموده ولی از اواسط دهه 80 به بعد، در یک سیر نزولی نرخ اقدام به خودکشی کاهش یافته تا بالاخره در دهه 90 به نرخ ثابتی می رسد.

به طور کلی می توان آمارهای مربوط به حوزه ی خودکشی درایران را چنین بیان نمود:

در جمهوری اسلامی ایران با اینکه نرخ خودکشی از بسیاری از کشورها پایین تر است (سه تا پنج نفر در هر یکصد هزار نفر جمعیت) اما جوان بودن الگوی خودکشی و بحرانی بودن نرخ خودکشی در برخی مناطق غربی کشور دو موضوع قابل تامل است. باید توجه شود آمار جهانی بیانگر این است که نرخ خودکشی افراد بالای 70 سال، سه برابر بیشتر از جوانان 15 تا 24 سال است. اما در ایران بر خلاف دنیا، جوانان 70 درصد نسبت به سالمندان بیشتر خودکشی می کنند. از سوی دیگر نرخ خودکشی استان ایلام حدود 71 نفر در هر یکصد هزار نفر جمعیت است که بیش از شانزده برابر نرخ کشوری است. نرخ خودکشی در استان های لرستان و کرمانشاه هم مطلوب نیست.

مرگ و میر ناشی از خودکشی حدود 10 درصد از مرگ و میر ناشی از حوادث رانندگی در کشور است این بدین معناست که باید به همین میزان هم تدوین سیاست و اقدام عملی برای کنترل و کاهش خودکشی در دستور کار سیاستگزاران قرار گیرد.

• نرخ خودکشی در جهان 12-11 نفر در هر یکصد هزار نفر می باشد. این در حالی است که نرخ اقدام به خودکشی در ایران، در سال 1391، چهار و نیم نفر در هر یکصد هزار نفر می باشد. در جهان مردان دو برابر بیشتر از زنان اقدام به خودکشی می کنند.
• آمار نشان می دهد که در مسئله خودکشی ایران در زمره کشورهایی است که نرخ خودکشی پایینی در جهان دارد و جز در برخی استان ها وضعیت بحرانی ندارد.
• نرخ اقدام به خودکشی از سال 1388 تاکنون در کشور روند صعودی داشته است. همچنین نرخ فوت شدگان ناشی از خودکشی نیز در سال 91 نسبت سال 88 ده درصد افزایش یافته است.
• الگوی سنی غالب در بین اقدام کنندگان به خودکشی در ایران در سال 91 در گروه سنی جوانان 24-15 سال بوده در حالی که در دنیا سن خودکشی افراد بالای 70 سال سه برابر بیش از جوانان 24-15 سال است.
• اگرچه خودکشی در کشور وضعیت مطلوبی دارد اما استان ایلام با نرخ خودکشی 71.9 درصد شانزده برابر نرخ کشوری است و عملاً بالاترین نرخ خودکشی را در جهان دارد.
• نرخ خودکشی در استان ایلام از دهه شصت تاکنون تقریباً هفتاد برابر شده که این میزان رشد، بسیار قابل تامل می باشد.
• مناطق بحرانی در استان ایلام، در شرق این استان یعنی دره شهر، ایوان و شیروان می باشد. بعد از استان ایلام استان های لرستان و کرمانشاه با وضعیت نامطلوبی در کشور مواجه هستند.
• در سال 1391، بالاترین استان ها به لحاظ نرخ خودکشی، پس از ایلام، لرستان با نرخ 8.4 و کرمانشاه با نرخ 8.2 بوده اند.
• نرخ اقدام به خودکشی در کشور در سال 1391 نسبت به سال 1388 با 0.2 درصد افزایش (از 4.3 به 4.5) رسیده است، این در حالی است که نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی در همین بازه زمانی، ده درصد افزایش یافته و از 62 درصد به 72 درصد رشد یافته است.
• از بین اقدام کنندگان به خودکشی در سال 1391، بیشترین میزان اقدام به خودکشی متعلق به جوانان گروه سنی (24-15) سال می باشند. این نرخ در زنان برابر با 15 و در مردان برابر با 11.7 است.

در سال 1388 از بین فوت شدگان 24.4 درصد زن و 75.6 درصد از آنها مرد بوده اند. در سال 1391 از بین اقدام کنندگان به خودکشی 22.4 درصد زنان و 77.6 درصد از آنها مردان بوده اند.

شکل شماره 1 ـ وضعیت خودکشی در کشور در بین زنان و مردان

براساس شکل شماره 1 در سال 1391:

• نرخ خودکشی در کشور چهار و نیم نفر در هر یکصد هزار نفر بوده است.
• بحرانی ترین استان کشور در مقوله خودکشی استان ایلام است که نرخ اقدام به خودکشی آن 71.9 بوده که شانزده برابر نرخ کشوری (چهار و نیم) می باشد. با این نرخ خودکشی استان ایلام عملاً بالاترین نرخ خودکشی در جهان را دارا است.
• بعد از ایلام نرخ اقدام به خودکشی چهار استان لرستان 8.4، کرمانشاه 8.2، سمنان 7.6 و کهگیلیویه و بویر احمد 7.5 نفر در هر یکصد هزار نفر بوده و در بین استان های کشور از وضعیت مطلوبی در این مقوله برخوردار نیستند.
• نرخ اقدام به خودکشی در استان ایلام در سال 83 از 70.1 در مقایسه با سال 91 به 71.2 رسیده که افزایش ناچیزی است؛ اما نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی در این استان از 28.9 در 1383 به 12.2 در سال 1391 تنزل یافته است.
• در این میان استان های خوزستان 2.1، تهران 2.7، البرز 2.7، آذربایجان شرقی 2.7 به ترتیب پایین ترین نرخ اقدام به خودکشی در کشور را دارند.
• استان های کردستان و گلستان هر کدام پنج، چهارمحال و بختیاری 4.3، کرمان و قزوین هر یک چهار بوده که نزدیک به نرخ کشوری (4.5) می باشند.
• تفاوت بارز نرخ اقدام به خودکشی در خراسان جنوبی 5.8 با دو استان همجوار یعنی خراسان شمالی 3.4 و خراسان رضوی 3.5، از دیگر نکات قابل تامل در داده های شکل شماره یک است.

داده های آماری سازمان پزشکی قانونی کشور در خصوص مرگ های مشکوک به خودکشی بر حسب شیوه اقدام و بیشترین فراوانی در سال 1392 حاوی اطلاعات زیر است:

استفاده از سلاح گرم: بیشترین تعداد متوفیات به ترتیب مربوط به استان های کرمانشاه 39 نفر، فارس 37 نفر و لرستان 25 نفر بوده است.

بر حسب حلق آویز کردن: بیشترین تعداد متوفیات در استان تهران با 227 نفر بوده است. پس از آن استان آذربایجان شرقی با 152 نفر و فارس با 125 نفر فوت در مقام های بعد قرار می گیرند.

فوت بر اثر مسمومیت با سم: بیشترین تعداد متوفیات به ترتیب مربوط به استان های تهران با 142 نفر در صدر قرار دارد؛ سپس استان های گیلان با 112 نفر و لرستان با 67 نفر در رتبه دوم و سوم جای می گیرند.

مرگ در اثر مسمومیت دارویی: بیشترین تعداد متوفیات به ترتیب مربوط به استان های فارس 57 نفر، تهران با 45 نفر و کرمانشاه با 38 مورد بوده است.

فوت بر اثر سوختگی: بیشترین تعداد متوفیات به ترتیب مربوط به استان های کرمانشاه با 55 نفر، لرستان با 44 نفر و خوزستان با 31 نفر بوده است.

نرخ اقدام به خودکشی در بین مردان به تفکیک استانی

شکل شماره 2 ـ وضعیت خودکشی مردان در کشور در سال 1391

شکل شماره 2 نشان می دهد در سال 1391:

• نرخ خودکشی مردان در کشور 3.2 نفر در هر یکصد هزار نفر می باشد.
• بحرانی ترین استان کشور در خودکشی مردان، استان ایلام است که نرخ اقدام به خودکشی آن 36.9 می باشد.
• نرخ خودکشی مردان در استان بوشهر 5.7 نفر در هر یکصد هزار نفر است. استان بوشهر در بین خودکشی مردان، در مقام دوم قرار دارد.
• استان های مازندران 1.4، خوزستان 1.5، البرز 1.9، تهران 2.0 به ترتیب پایین ترین نرخ اقدام به خودکشی مردان در کشور را دارا هستند.
• استان های مرکزی 3.2، کرمان 3.2، سیستان و بلوچستان 2.9 و اصفهان 2.9 نزدیک به نرخ کشوری 3.2 می باشند.

نرخ اقدام به خودکشی در بین زنان به تفکیک استانی

شکل شماره 3 ـ وضعیت خودکشی زنان در کشور در سال 1391

شکل شماره 3وضعیت زنان را در سال 91 نشان می دهد:

• نرخ خودکشی زنان در کشور 1.3 نفر در هر یکصد هزار نفر می باشد.
• بحرانی ترین استان کشور در خودکشی زنان، استان ایلام با نرخ اقدام به خودکشی 35 است. در حالی که نرخ خودکشی مردان در این استان 36.9 می باشد.
• استان لرستان در نرخ خودکشی زنان، با نرخ چهار نفر در هر یکصد هزار نفر، در جایگاه دوم قرار گرفت.
• استان های آذربایجان شرقی 0.3، مرکزی 0.4 و قم و اصفهان 0.5 به ترتیب پایین ترین نرخ اقدام به خودکشی زنان در کشور را دارا می باشند.
• نرخ اقدام به خودکشی در استان های آذربایجان غربی 1.4، هرمزگان 1.4، زنجان 1.3، گیلان، گلستان و یزد هر یک 1.1 می باشد که نزدیک به میانگین نرخ کشوری 1.3 است.
• نرخ اقدام به خودکشی در بین مردان در استان های کرمانشاه و کهکیلیویه و بویراحمد به طرز معناداری بیشتر از نرخ اقدام به خودکشی زنان در این استان ها است.

بحران خودکشی در استان های غربی کشور طی سال های 1385-1376

نمودار شماره 3 ـ رده بندی و رتبه در استان های غربی کشور در نرخ خودکشی در سال های 1376-1391

نمودار شماره سه نشان می دهد از سال 1376 تا 1383 رتبه اول نرخ خودکشی در کشور به استان ایلام اختصاص دارد. نمودار سال 91 نیز نشان داد که هنوز ایلام با اختلاف زیادی بالاترین نرخ خودکشی را به خود اختصاص داده است. بعد از این استان، در دهه هفتاد، استان کرمانشاه در رتبه دوم قرار گرفته که البته در دهه هشتاد، این نرخ روند نزولی یافته و در جایگاه پنجم در بین استانی قرار می گیرد؛ اگرچه در سال 91 مجدد با نرخ 8.2 نفر در هر یکصد هزار نفر، به مرز بحران باز می گردد. هرچند در بعضی سال ها نرخ خودکشی در استان لرستان کاهش می یابد ولی در دوه دهه هفتاد و هشتاد تقریباً این استان نرخ ثابتی را تجربه می کند. استان لرستان در سال 80 رتبه چهارم و در سال 83 رتبه سوم را به خود اختصاص داده است. در سال 91 نیز مشاهده شد که لرستان با نرخ 8.4 نفر در هر یکصد هزار نفر، دومین استان با نرخ بالای خودکشی در کشور محسوب می شود.

خودکشی در استان ایلام

نمودار شماره 4 ـ نرخ خودکشی ایلام در سال های 1391-1367

نرخ خودکشی در استان ایلام از سال 1367 تا 1370 پانزده برابر شده است. شاید بتوان در تحلیل این شدت تغییرات را با پدیده جنگ تحمیلی مرتبط دانست. هشت سال جنگ ایران و عراق و فشارهای متعددی که به مردم این منطقه وارد شد را می توان یکی از دلایل این شدت تغییرات دانست.

نرخ خودکشی از دهه هفتاد تا دهه هشتاد، تقریباً 2.5 برابر شده و از دهه هشتاد تا دهه نود با گذشت ده سال، تغییر محسوسی در این نرخ، رخ نداده است. اگرچه هیچ تغییری در سیاست گزاری ها داده نشده اما در این ده سال شاهد نرخ ثابتی در خودکشی در استان ایلام بوده ایم.

لازم به ذکر است نرخ خودکشی در این استان طی 25 سال در حدود 70 برابر شده است و این شدت تغییر، حقیقتاً قابل توجه است.

مناطق بحرانی خودکشی در استان ایلام

شکل شماره 4 ـ توزیع پراکندگی بحرانی خودکشی در استان های غربی

تصاویر بالا مناطق بحرانی خودکشی در ایلام را نشان می دهد. در سال 1388 بالاترین نرخ اقدام به خودکشی را شهرستان های دره شهر با نرخ 295.2 و ایلام با نرخ 195 نفر و شیروان با نرخ 169 نفر در هر یکصد هزار نفر دارا می باشد.

تصویر بالا نشان می دهد که کانون اصلی خودکشی ها در غرب کشور در همجواری استان های ایلام، لرستان و کرمانشاه است. شرق استان ایلام شهرستان های دره شهر، ایوان، شیروان، مهران و غرب لرستان در شهرستان های خرم آباد، نورآباد، کوهدشت و پلدختر، شرق کرمانشاه شهرستان های صحنه، هرسین، سرپل ذهاب و قصر شیرین بیشترین خودکشی را نسبت به سایر شهرهای این استان ها داشته اند.

بررسی وضعیت اقتصادی استان ایلام

پدیده خودکشی در استان ایلام را می توان با علل متعدد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... تبیین کرد. استان ایلام بیشترین درصد جمعیت شهری زیر خط فقر مطلق را داراست. به علاوه ایلام رتبه سوم بیشترین جمعیت روستایی زیر خط فقر مطلق را در خود جای داده است. با توجه به این آمار، شاید بتوان ادعا کرد که وضعیت اقتصادی در استان ایلام یکی از مهم ترین عللی است که می توان به کمک آن روند خودکشی را تحلیل نمود.

درپایان لازم است تاکید شود که باید در سیاستگزاری ها و برنامه ریزی ها در مقوله خودکشی، استان های غربی کشور، را به صورت خاص و مجزا در نظر گرفت. باید بستر گفتگوی اجتماعی در خصوص علل و انگیزه فرد در اقدام به خودکشی در کشور فراهم شده و با ائتلاف اجتماعی بین همه گروه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی زمینه برای کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از آن مهیا شود. همچنین دستگاه ها و نهادهای ذیربط با هماهنگی، برنامه ریزی یکپارچه و همسو با تفاهم در تدوین، اجرا و نظارت بر سیاست های اتخاذ شده در کشور در حل این معضل اجتماعی تلاش کنند؛ بودجه های مرتبط در این حوزه به صورت هدفمند و برنامه ریزی شده هزینه گردیده و به طور خلاصه عزم ملی برای مواجهه با کاهش نرخ خودکشی در کشور به ویژه در استان های غربی کشور شکل بگیرد. ضروری است مسوولان امربه صورت جدی وویژه نسبت به فراهم آوردن بسترهای ایجاد اشتغال پایدار و رفع آسیب های اجتماعی دراستان های غرب کشور همت گمارند.

* براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال 2012 نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی کشور ایران 5.2 در هر یکصد هزار نفر می باشد. در حالی که این نرخ طبق محاسبات مرکز آمار ایران در سال 1391، همان طور که در این گزارش نیز ذکر شده، 3.3 می باشد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایلنا، تاریخ 2 آبان 95، کد مطلب: 421833: www.ilna.ir