شعار سال: خاک، اسکلت مسائل جامعه بوده و یکی از ارزشمندترین منابع هرکشور به شمار می‌رود؛ اما متأسفانه در ایران فاقد متولی است. اگرچه معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی مسئولیت آب و خاک را به عهده دارد؛ اما در مدیریت خاک کشور اقدام موثری انجام نشده است. مرکز پژوهشی آرا در بخشی از گزارش راهبردی «مدیریت منابع خاک، امری مهم و مغفول» که توسط اندیشکده «افرا» گردآوری شده، آورده است: آلودگی خاک به عنوان یکی از معضلات زیست‌محیطی عمده در دنیا شناخته می‌شود و قطعاً بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان‌پذیر نخواهد بود، چراکه 95 درصد غذای انسان از زمین حاصل می‌شود؛ بنابراین برنامه‌ریزی برای داشتن خاکی سالم و تولید‌کننده، لازمه بقای انسان است. ورود مواد، ارگانیسم‌های زیستی یا انرژی به درون خاک سبب تغییر کیفیت آن شده و همین مسأله باعث می‌شود که خاک از حالت طبیعی خود خارج و آلوده شود. منابع مختلف ایجاد آلودگی مانند نشت از صنایع مختلف، لوله‌های انتقال ترکیبات نفتی، فلزات سنگین، ضایعات صنعتی و غیره باعث کاهش کیفیت خاک، گسترش در سطح آب‌های زیرزمینی و بروز سایر مشکلات محیط‌ زیستی می‌شود.

انواع آلاینده‌های خاک

نخستین گروه، آلاینده‌های صنعتی است که شامل کلیه آلاینده‌هایی است که توسط فعالیت کارخانجات و کارگاه‌ها وارد خاک می‌شود. این پسماندها شامل پسماندهای صنایع فولاد، نیروگاه‌ها، صنایع شیمیایی، صنایع ذوب آهن، صنایع فلزکاری، صنایع نفت (استخراج و پالایش)، صنایع چوب، سلولز و کاغذسازی، صنایع چرم و صنایع مواد غذایی است. در اکثر شهرها شاهد هستیم که پساب‌های کارخانه‌ها به رودخانه‌ها ریخته می‌شود. باید دانست که این مسأله علاوه بر آلودگی آب‌های سطحی و آلودگی خاک به آلوده‌شدن منابع زیرزمینی نیز منجر می‌شود. دود و آلاینده‌هایی که به صورت گاز و بخارات سمی از دودکش‌های عظیم کارخانه‌ها بیرون می‌آید، علاوه بر آلودگی‌های هوای شهرها و ایجاد مشکلات تنفسی برای انسان‌ها، باعث تشکیل باران اسیدی می‌شود. باید دانست که بیش‌ترین آلودگی‌ها در منابع خاک، در اطراف پالایشگاه‌ها رخ می‌دهد، چراکه فضولات کارخانه‌های صنعتی، شیمیایی، پتروشیمی، نساجی و معادن به‌دلیل وجود فلزات سنگین از جمله وجود سرب، جیوه، نیکل و کبالت از مهم‌ترین آلوده‌کننده‌های محیط زیست به‌ویژه خاک هستند.

بحث عمده آلودگی‌های صنعتی تجمع فلزات سنگین در خاک است. از نظر تاریخی آلودگی به این عناصر ابتدا از استخراج معادن و سپس کارخانه‌های ذوب مواد آغاز شد. آلودگی‌های خاک ناشی از کارخانجات ذوب فلزات، زباله‌های شهری و صنعتی، حشره‌کش‌ها و ترافیک اتومبیل‌ها می‌تواند غلظت‌های عناصر سنگین را به حد سمی برساند. علاوه بر این، رسوب این مواد در حفره‌ها و گودال‌ها و به‌دنبال آن تجمع رواناب سطحی در این گودال‌ها سبب آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شود. از طرفی، غبار حاصل از طوفان در این مناطق سبب گستردگی دامنه آلودگی خواهد شد. بعضی از اثرات زیان‌بار فلزات سنگین شامل اختلال فعالیت‌های بیولوژیک خاک، اثرات سمی بر گیاهان و اثرات زیان‌بار بر انسان در اثر ورود مواد به زنجیره غذایی است. سوپر فسفات‌ها و سنگ آهک معمولاً دارای مقادیری از کادمیوم، مس، منگنز، نیکل و روی بوده و استفاده از آن‌ها آلودگی خاک را به دنبال دارد. آرسنیک که در حشره‌کش‌ها استفاده داشت، به علت پایداری درازمدت در محیط دیگر استفاده نمی‌شود. فلزات سنگین در ترکیب قارچ‌کش‌های آلی، علف‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها حضور دارند که با به‌کارگیری آن‌ها، موجبات آلودگی خاک فراهم می‌شود. برخی از فلزات سنگین مانند کادمیوم و روی از فرسایش لاستیک‌ها، سرب از احتراق بنزین و وانادیوم، کرم و تنگستن از خوردگی فلزات، تولید و وارد محیط می‌شوند. مواد نفتی و مشتقات آن که دومین گروه از آلاینده‌های خاک را به وجود می‌آورند، ممکن است در اثر حمل‌ونقل یا ذخیره‌سازی موجب آلودگی خاک شوند. هر قدر مواد نفتی به عمق بیش‌تری از خاک نفوذ کند، رفع آلودگی مشکل‌تر و هزینه پاک‌سازی آن چند برابر خواهد بود. آلودگی‌های نفتی پیامد اجتناب‌ناپذیر افزایش سریع جمعیت و فرآیند صنعتی‌شدن است که به‌دنبال آن آلودگی خاک توسط مواد هیدروکربنه نفتی به شکلی وسیع در اطراف تأسیسات اکتشاف و پالایش و به شکل موضعی در مسیر انتقال این مواد قابل مشاهده است. برخی از باکتری‌ها و میکرواگانسیم‌ها در خاک می‌توانند موجب تجزیه مواد نفتی شوند. علاوه بر انتشار مستقیم این آلاینده‌ها، غبارهای حاصل از سوخت گازهای همراه نفت، طی سالیان متمادی مواد سمی بسیاری را به خاک‌های منطقه اضافه کرده است. متداول‌ترین آلاینده‌های نفتی در خاک شامل نفت، گازوئیل، حلال‌های کلردار، ترکیبات بنزن، تولوئن، اتیل بنزن زایلن (BTEX)، هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای (PAHS) و... است. از جمله علل آلودگی نفتی، تصادف تانکرهای نفت، بمباران، پخش مواد نفتی و مشتقات آن و برخی فعالیت‌های بی‌ملاحظه انسان و... است. سهم صنایع پتروشیمی و نفت در تولید پسماند خطرناک و سمی پنج درصد در بین کل صنایع است. عناصر رادیواکتیو نیز از آلاینده‌های خطرناک به‌شمار می‌روند. پس از حادثه چرنوبیل در آوریل ۱۹۸۶ که باعث آزاد شدن عناصر رادیواکتیو در محیط شد، تحقیقاتی درباره رادیو ایزوتوپ‌ها در سیستم خاک آغاز شد. حرکت عناصر رادیواکتیو در خاک به نوع ایزوتوپ، تراکم آن‌ها و همچنین ماهیت فیزیک‌وشیمیایی خاک مورد نظر بستگی دارد. سزیم و استرانسیوم محصولات واکنش‌های شکست هسته‌ای هستند و به‌طور دائم در اثر آزمایش سلاح‌های اتمی، نیروگاه‌های هسته‌ای و بازفرآیند سوخت‌های هسته‌ای وارد محیط می‌شوند. سزیم و استرانسیوم که شبیه پتاسیم و کلسیم هستند، در موجودات زنده شدیداً فعال بوده و به آسانی توسط موجودات زنده خاک جذب می‌شوند.

زباله‌ای که می‌تواند طلای کثیف باشد و نیست

سومین گروه، آلاینده‌های شهری (مواد زائد و زباله) هستند که یکی از مهم‌ترین منابع آلوده‌کننده خاک‌ها به شمار می‌روند. شیرابه زباله‌ها می‌تواند به داخل زمین نفوذ کرده و منابع آبی را نیز آلوده کند. این در حالی است که همه کشورهای پیشرفته زباله‌ها را طلای کثیف می‌نامند و با بازیافت و تولید کمپوست به زباله‌ها ارزش‌افزوده می‌دهند. پتانسیل آلودگی فضولات آلی اعم از خانگی یا روستایی، بالا بوده و می‌تواند به عنوان یکی از عوامل موثر آلوده‌کننده منابع آب، خاک و در شرایطی هوا به‌شمار ‌آید. از معایب به‌کارگیری خاک به عنوان انبار فضولات آلی می‌توان به آلودگی خاک ناشی از فلزات سنگین و دیگر عناصر سمی محتوی آن‌ها، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی ناشی از آب‌دویدگی سطحی و آب‌شویی فضولات به‌ویژه از نوع دارنده نیترات در مناطق مرطوب و نیمه‌مرطوب، آلودگی هوا ناشی از پراکندگی ذرات فضولات آلی در شرایط خشک، اشاعه بیماری‌های مختلف به‌وسیله موجودات زنده میکروبی فضولات آلی اشاره کرد. از آلاینده‌های کشاورزی موثر در آلودگی خاک می‌توان استفاده بیش از حد سموم و کودهای کشاورزی، آنتی بیوتیک‌ها و هورمون‌ها در دام و آبیاری مزارع با فاضلاب‌های آلوده را نام برد. مصرف غیربهینه کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی با تجمع فلزات سنگین، ترکیبات آلی پایدار و... خاک را آلوده می‌سازد. آلودگی خاک از به‌کارگیری کودها به وجود می‌آید. کودهای معدنی از سه طریق تغییر غلظت املاح، تغییر pH و ایجاد مسمومیت؛ خصوصیات شیمیایی خاک را تحت تأثیر قرار داده و آلودگی آن را سبب می‌شوند که جلوگیری و محدود کردن آن نیز به دو روش عدم یا کاهش کاربرد آن‌ها در خاک و مدیریت صحیح خاک و نبات در جهت ممانعت از گردش بیش‌تر آن‌ها صورت می‌گیرد. بیش‌تر پسماند آفت‌کش‌های جست‌وجو شده در خاک یا مربوط به ترکیبات شیمیایی معدنی پایدار چون آرسنیک، مس یا سرب بوده که تا پیش از جنگ جهانی دوم از آن‌ها به عنوان حشره‌کش یا قارچ‌کش استفاده شده یا مربوط به هیدروکربن‌های کلره پایدار است که پس از جنگ کشف و استفاده شده‌اند. تصور می‌شود ذرات سموم موجود در هوا در سطح ذرات گردوغبار موجود در هوا متمرکز شده و پس از بارندگی به‌صورت قطرات حاوی حشره‌کش به خاک وارد شوند. انتقال ذرات حشره‌کش از طریق باران به زمین از اهمیت بیش‌تری برخوردار است و مقدار سمی که از این طریق به خاک می‌رسد، قابل توجه است. کودهای شیمیایی خواص خاک را تغییر می‌دهند؛ یعنی نفوذپذیری خاک را نسبت به هوا و آب کم و اصطلاحاً خاک‌ها را سخت می‌کنند. آلاینده‌های بیولوژیکی و بیماری‌زا چهارمین عامل آلودگی خاک هستند که در سه گروه طبقه‌بندی می‌شوند: گروه اول، ارگانیسم‌های بیماری‌زای دفع شده انسان هستند که به وسیله تماس مستقیم با خاک آلوده یا مصرف میوه و سبزیجات روییده در خاک آلوده به انسان منتقل می‌شود (انسان، خاک و انسان)؛ مانند وبا، تیفوئید، اسهال باسیلی، آسکاریس و... ؛ گروه دوم: ارگانیسم‌های بیماری‌زای حیوانات که در اثر تماس مستقیم افراد با خاک آلوده به مواد دفعی حیوانات به انسان منتقل می‌شود (حیوان، خاک و انسان)؛ مانند لپتوسپیروز، سیاه‌زخم، تب کیو و گروه سوم، شامل: ارگانیسم‌های بیماری‌زا که به‌طور طبیعی در خاک یافت می‌شود و انسان در اثر تماس مستقیم با این قبیل خاک‌ها آلوده می‌شود (خاک و انسان)؛ مانند کزاز، بیماری‌های قارچی و بوتولیسم. مرکز پژوهشی آرا، دربخش پایانی این بخش از گزارش راهبردی خود نوشته است: منابع خاک هر کشور یکی از ثروت‌های ملی آن کشور محسوب می‌شود. خاک امانتی گران‌بهاست که تداوم حیات بشر بر روی کره زمین به حفظ و بقای آن وابسته است. خاک ظرف ذخیره آب و بزرگ‌ترین ذخیره‌کننده آب در طبیعت است و عاملی موثر در بهره‌وری مصرف آب در کشاورزی محسوب می‌شود. خاک بزرگ‌ترین منبع کربن در خشکی‌ها بوده و در ترسیب کربن نقش به‌سزایی دارد. در هر گرم خاک چندین میلیارد میکروارگانیسم وجود دارد و در حفظ تنوع زیستی طبیعت اهمیت زیادی دارد. بسیاری از نیازهای حیاتی انسان در دل خاک نهفته است. خاک در تولید غذا، پوشاک، چوب، مـواد اولیـه صـنعت و انـرژی، ذخیـره و تصـفیه آب، فعالیت‌های عمرانی و شهرسازی، دفن پسماندها و پساب‌ها، ذخیره کربن اتمسفر، تأمین نیازهای زیباشناختی انسـان و... استفاده می‌شود. از ۱۶۵ میلیون هکتار وسعت کشور، تنها حدود ۷۶ میلیون هکتار آن دارای خاک است و ایران با داشتن رتبه ۱۸ از لحاظ وسعت خاک قابل کشت فقیر محسوب می‌شود و تنها ۱۱ درصد سطح کشور و ۲۴ درصد خاک‌های کشور را خاک‌های قابل کشت تشکیل می‌دهد. همین منابع اندک خاک به اشکال گوناگون به لحاظ کمی و کیفی دارای روند قهقرایی است. تغییر کاربری اراضی حاصل‌خیز، فرسایش خاک، قاچاق خاک، گسترش شوری، کاهش بنیه حاصل‌خیزی، فقر مواد آلی خاک، روش‌های نامناسب شخم و عملیات زراعی، فقدان قوانین و ضوابط برای استفاده مناسب و جلوگیری از تخریب و آلودگی خاک، ورود آلاینده‌ها به خاک، فرونشست و اثرات ناشی از تغییر اقلیم، از جمله مسائلی هستند که کمیت و کیفیت منابع خاک را تهدید می‌کنند. یک دهه از تدوین «لایحه جامع خاک» می‌گذرد، اما همچنان مساله خاک در کشور با بی‌توجهی و بی‌مهری مسئولان مواجه است؛ بدون شک اگر این لایحه عملیاتی شود، بسیاری از مشکلات در این بخش برطرف خواهد شد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار -، کد مطلب: 39069، www.sabzineh.org