شعار سال: روابط ایران و ارمنستان از دوران باستان آغاز شده است. اما در طول امپراتوری روسیه و سپس اتحاد جماهیر شوروی روابط از کانال و ساختار دیپلماتیک بسیار سخت و در سطح دولتهای مرکزی دو طرف انجام می گرفت. امکان ارتباط بین ملت های هر دو طرف بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن بود. به دلیل نبود پل ارتباطی بر روی رودخانه مرزی ارس که مرز طبیعی بین دو طرف را تشکیل می داد، هیچ ارتباط مستقیمی بین ایران و ارمنستان وجود نداشت و این ارتباط از طریق خاک جمهوری آذربایجان شوروی ممکن بود. استقلال جمهوری ارمنستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی صفحات جدیدی بر روابط نوین دو ملت گشود. در حال حاضر، دو کشور بر اساس سوابق تاریخی و فرهنگی مشترک، رابطه مستحکمی برقرار کرده اند. زمانی که ایران ساخت پل رودخانه ارس را برای اتصال دو ساحل رود ارس را به اتمام رساند، ارامنه آن را به نام "мост дружбы" «پل دوستی» نام نهادند. هنگامی پلی بر آبراهی مرزی احداث می شود، معنای چند جنبه‌ای به خود می گیرد. پیش از همه، یک پل زندگی است که به منظور تسهیل در اتصال ارمنستان با کشور دوست (ایران) برای دسترسی به واردات کالا و خدمات مورد نیاز حیاتی ساخته شده است. هدف از احداث پل برقراری ارتباط همه جانبه و در گام نخست مساعدت به همسایه دوست و برادر بود. از این پل بود که روابط فرهنگی و علمی آغاز شد. مردم دو سوی پل با هم ارتباط برقرار کردند و بنابراین نقش پل انسانی است. در همان زمان از دیدگاه منفی، نگرش جمهوری آذربایجان، دیگر همسایه مشترک ایران و ارمنستان بود. آنها همیشه می گویند که ایران به عنوان کشور شیعه باید از جمهوری آذربایجان حمایت می کرد و نباید این پل را احداث می کرد و ارمنستان را به سبب کمک به اشغال قره باغ از سوی ارامنه آنها را در محاصره قرار می داد. اما این دیدگاته نه انسانی و نه اسلامی بود. اما در این میان واکنش ایران چه بود: ما با ارمنستان و آذربایجان هر دو همسایه هستیم و عامل قره باغ نمی تواند مانع از برقراری روابط ما با ارمنستان باشد. مساله قره باغ یک مساله بین دو کشور همسایه آذربایجان و ارمنستان است و موضع ایران اعلام بیطرفی است. اما در عین حال ایران همواره خواستار برقراری صلح در قره باغ و در منطقه و جهان است. ایران کشور همسایه برای هر دو آنهاست و دارای روابط خوب با ارمنستان و آذربایجان است. موضع رسمی ایران دعوت از ارمنستان و آذربایجان برای حل مشکل با روش های دیپلماتیک و جلوگیری از درگیری نظامی که ممکن است نتیجه فاجعه بار برای هر دو و همچنین برای منطقه داشته باشد.

پل در عین حال اتصال جاده ای بین دو طرف را بر قرار می کند. در حالی که ارتباط ریلی و جاده ای ارمنستان با جنوب در آغاز استقلال با توجه به درگیری با جمهوری آذربایجان بر سر قره باغ مسدود و در محاصره قرار داشت، پل دوستی نقشی حیاتی برای ارمنستان ایفا کرده است.

*شبکه جاده ای

جاده اصلی ارتباطی ایران با اروپا است از طریق ترکیه است. اما ایران علاقه مند است برای تنوع بخشیدن به مسیرهای ارتباطی خود با اروپا از طریق قلمرو ارمنستان نیز جایگزین را مد نظر قرار دهد که از آنجا از طریق قلمرو گرجستان با حوضه دریای سیاه و اروپا نیز ارتباط زمینی داشته باشد. در اینده در صورت بهبود روابط گرجستان و روسیه جاده نظامی گرجستان از تفلیس به سمت شمال به روسیه نیز مورد توجه ایران است. اگرچه هم اکنون ایران از جاده های زمینی آذربایجان با روسیه در ارتباط است ولی در اینده ای نزدیک با اتصال راهخ آهن ایران و آذرباجان، ارتباط ریلی از آن طریق با روسیه و اروپا نیز فراهم خواهد شد. ایران امیدوار است که با آشتی بین ارمنستان و آذربایجان در آینده منطقه از پتانسیلهای موجود برای توسعه همکاری های اقتصادی بهره مند شود. ایران به عنوان یک قدرت بزرگ منطقه ای ارتباط با کشورهای همسایه را در اولویت قرار می دهد.

شبکه جاده ارمنستان از نظر حمل و نقل بین المللی و استاندارد های حمل و نقل به دلیل وضعیت جغرافیایی آن است خیلی خوب نیست. بنابراین توسعه شبکه جاده ای ارمنستان نیازمند سرمایه گذاری بین المللی در زمینه حمل و نقل است. در وضعیت کنونی، ایران از نظر سرمتایه گذاری خود نیازمند سرمایه گذاری خارجی است ولی از همکاری های مشترک در این زمینه استقبال می کند. در آینده ای نه چندان دور سرمایه گذاری در این زمینه بوجود خواهد آمد. به خصوص سرمایه گذاری در شبکه راه آهن به ایران مهم تر است. ایران از هر گونه سرمایه گذاری مستقیم خارجی در این زمینه استقبال می کند.

در برخی از موارد در رسانه های جمعی در باره ساخت راه آهن بین دو کشور نظراتی ارائه می شود. اما هر دو از آنها به اندازه کافی منابع برای هزینه کردن آن ندارند. این مسئله به دلیل وضعیت کوهستانی بودن منطقه دشوار و هزینه سرمایه گذاری گران قیمت خواهد بود و جذابیت کمی برای سرمایخه گذاری دارد زیرا بازگشت و استهلاک سرمایه طولانی و دور از دسترس خواهد بود. دلیل آن دوری شبکه های راه آهن ایران و ارمنستان از یکدیگر است. تجزیه و تحلیل هزینه و سود نشان می دهد که نمی تواند مقرون به صرفه باشد، اما در سطح محلی می توان آن را در آینده انجام داد.

همکاری های اقتصادی در بخش های تجارت و خدمات پتانسیل های نسبتا خوبی دارد که بسیاری از آنها بکار گرفته شده و زمینه هایی نیز برای همکاری بیشتر وجود دارد.

*تجارت:

حجم تجارت خارجی ایران با ارمنستان در سال 2014 در مقایسه با سال 2002، تنها 20 درصد افزایش یافته است. در حالی که در مدت مشابه، حجم تجارت خارجی ارمنستان با جهان است 4 برابر افزایش یافته است. در همه سالهای 2002 تا 2014 صادرات ایران به ارمنستان بیش از ارزش واردات ایران از ارمنستان است. حجم کل تجارت خارجی بین دو کشور 142 میلیون دلار بوده است. تراز تجاری 103 میلیون دلار به نفع ایران است. سهم ارمنستان در تجارت خارجی ایران کمتر از 0.2٪ در سال 2014 است. در بخش تجارت هنوز پتانسیلهایی برای همکاری وجود دارد که در شرایط پسا تحریم ایران می تواند بکاتر گرفته شود.

*گاز طبیعی، برق

بخش انرژی یکی از مهمترین زمینه همکاری های اقتصادی بین ایران و ارمنستان است. شبکه برق سراسری ایران از سال ها قبل به شبکه ارمنستان متصل شده و همکاری هایی در زمینه مبادله انرژی وجود دارد. این شبکه پل دیگری بین دو کشور است. خط لوله انتقال گاز ، گاز طبیعی ایران را با گذر از بستر رود ارس از سال 2005 به ارمنستان می رساند. بسیاری از خانه ها، ساختمان ها، مزارع و شرکت های صنعتی از این گاز مصرف می کنند. ایران تصمیم به صادرات گاز به گرجستان از طریق این سیستم خط لوله را داشت که می توانست درآمدی هم از ترانزیت نصیب ارمنستان کند اما با خرید شبکه گاز ارمنستان توسط شرکت گازپروم روسیه و برخی مسائل سیاسی متوقف شد. این استعداد هنوز هم برای ارمنستان وجود دارد.

*اتحادیه اقتصادی اوراسیا

ارمنستان با عضویت در اتحادیه اقتصادی ارواسیایی با دیگر اعضای این اتحاده در پیوند خواد بود ولی به سبب نداشتن ارتباط مستیم با این اتحادیه باید از قلمرو جغرافیایی ایران بهره گیرد. احتمال پیوستن ایران به این اتحادیه در آینده ای نزدیک وجود دارد و مذاکرات ادامه دارد. در صورت پیوستن ایران به این اتحادیه ارمنستان نیز از طریق ایران از این مزایا بره مند خواهد شد.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حال حاضر از کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان تشکیل‌شده است. مجموع مساحت کشورهای این اتحادیه بیش از 20 میلیون کیلومترمربع، جمعیت آن‌ها بیش از 180 میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی آن‌ها در سال 2013 میلادی حدود 4 تریلیون دلار (بر اساس معیار برابری قدرت خرید) است.

*گردشگری

ارمنستان از نظر گردشگری به دلیل طبیعت زیبای خود کشوری منحصر بفرد است. آثار فرهنگی، تاریخی و باستانی غنی و پرارزشی در این کشور وجود دارد. همه ساله میلیونها گردشگر ایرانی از کشور های همسایه از جمله عراق، جمهوری آذربایجان، ترکیه و امارات متحده عربی (دبی) دیدار می کنند. ارمنستان از عوامل بسیار جذابی برای گردشگری ایران برخوردار است که از آن جمله می توان به فاصله، شباهت های فرهنگی، میراث فرهنگی مشترک و محیط فرهنگی مورد علاقه ایرانیان اشاره کرد. ایرانیان خود را در ارمنستان غریبه نمی پندارند. اینجا سرزمین دوست و برادر ایران است..

ارمنستان به عنوان همسایه و کشور دوست جذابیتهایی برای ایران دارد. همه ساله هزاران نفر از ایران به صورت جداگانه یا در گروه تورهای دسته جمعی از گردشگران از ارمنستان دیدار می کنند. با توجه به افزایش هزینه های پرواز در آینده، ارمنستان در تورهای خارجی برای طبقه متوسط ایرانی نقشی مهم خواهد داشت. در سفر های توریستی جاده ای، ارمنستان به عنوان نزدیکترین مقصد خواهد شد و تعداد گردشگران ایران به ارمنستان بطور قابل توجهی افزایش خواهد یافت. ارمنستان برای کسب درآمدهای ناشی از گردشگری باید در زیرساخت های گردشگری و همچنین جاده و حمل و نقل سرمایه گذاری کند، به ویژه تورهای گردشگری طبقه متوسط از نظر اقتصادی سودمند خواهد بود و ارمنستان گردشگران بسیاری را جذب خواهد کرد.

*همکاری های علمی

در حوزه همکاری های علمی، فرهنگی و هنری هر دو طرف دارای تجربه های گرانبهایی برای مبادله هستند. همکاری بین دانشگاه ها و مراکز علمی مانند دانشکده ها و موسسات دولتی و غیر دولتی فرصت های مناسبی به وجود آمده و برخی از ظرفیت ها وجود دارد و هنوز هم آماده همکاری با یکدیگر هستند. مبادله استاد و دانشجو اگرچه وجود دارد ولی هنو.ز زمینه های بسیار زیادی برای بکارگیری وجود دارد. ایران تجربیات گرانبهایی را در زمینه های علمی فنی از نانو تکنولوژی تا سلولهای بنیادی بدست اورده است که علاقه من به انتقال تجربیات خود به کشورهای دوست نظیر ارمنستان است.

تاسیس شعباتی از دانشگاههای هر دو طرف در کشورهای یکدیگر، تاسیس دانشگاههای مشترک، همکاری مراکز تحقیقات استراتژیک با یکدیگر برای همکاری در محیطهای بین المللی و سازمانهای منطقه ای و حمایت در زمینه ای سیاسی می تواند به تعمیق روابط دو کشور منجر شود.

*ارمنی های ایرانی

در سال 2003 زمانی که من در یک کنفرانس در ایروان در هتل کنگرس اقامت داشتم، در این هتل تعدادی از ارامنه از امریکا، اروپا و لبنان برای دیدار از ارمنستان اقامت داشتند. آنها یک اتوبوس برای گردش در شهر در اختیار داشتند که بر روی شیشه جلوی اتوبوس به انگلیسی نوشته بودند «ایرانیان ارمنی» (Iranian Armenians). این موضوع مرا شگفت زده کرد، بنابراین از آنها پرسیدم: «شما که از ایران نیستید چرا از این نوشته استفاده می کنید؟» آنها به من گفتند که: «البته ما در ایران زندگی نمی کنیم، اما در اصل ما ایرانی هستیم. ما وطن خود ایران را دوست داریم به همین سبب خود را ایرانیان ارمنی می دانیم». این مورد سند محکمی بر روابط بسیار خوب دو ملت ایرانی و ارمنی است.

*پارک دوستی

در پایان عرایضم می خواهم ایده ای را در باره تعمیق دوستی بین دو ملت باستان، ایران و ارمنستان مطرح کنم. پیشنهاد می کنم در اسفند ماه که ماه درختکاری است، در هر دو طرف پل دوستی پارکی کوچک به نام «پارک دوستی» احداث شود. یک گروه از دانش آموزان پسر و دختر ارمنی با عبور از پل دوستی به سوی جنوب به بخش ایرانی پل آمده آمده و تعدادی نهال ارمنی در پارک جدید به نام پارک دوستی ایران و ارمنستان غرس کنند و بالعکس یک گروه از دانش آموزان پسر و دختر ایرانی نیز در همان زمان به طرف ارمنستان آمده و تعدادی نهال ایرانی در «پارک دوستی ارمنستان و ایران» غرس کنند. در عین حال هنگامی که هر دو گروه می خواهند به کشور خود بازگردند در میانه پل گرد هم آیند و مراسم جشنی با شرکت مقامات محلی برگزار کنند. از این مراسم فیلم و عکس و گزارش تهیه شده و به عنوان سند دوستی دو ملت در موزه نگهداری و به نسل آینده تحویل داده شود.

درخت دوستی بنشان که کام دل ببار آرد.

نهال دشمنی بر کن که رنج بی شمار آرد.

در دوستی فردوسی از «درخت» می گوید. درخت ریشه انداخته است و سایه افکن است و پایدار. در دشمنی از «نهال» می گوید ولی از درخت سخن نیست. زیرا اگر دشمنی به درختی بارور تبدیل شود ریشه کن کردن آن ممکن نیست. پس باید دشمنی را از همان آغاز(نهال) از میان برداشت.

این است اندیشه های سترگ و انسانی آن سخنسرای بزرگ توس که عجم زنده کردست بدین پارسی.

این مقاله در همایش بین‌المللی بررسی «روابط 25 ساله ارمنستان و جمهوري اسلامي ایران»، 29 بهمن‌ماه در ایروان ارائه شد.

دکتر بهرام امیر احمدیان. استاد دانشگاه و پژوهشگر مطالعات اوراسیا، استاد مدعو در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران-اوراسیا(ایراس)

با اندكي اضافه و تلخيص برگرفته از پایگاه خبری-تحلیلی خبرآنلاین، تاریخ انتشار: 20 فروردین 1395، کد مطلب: -:www. khabaronline. ir