شعارسال:  مازندران با داشتن یک هزار و 500 هکتار باغ انار و تولید 22 هزار تن محصول در سال، رتبه یازدهم کشور را دارد و اگر 12 هزار هکتار درختان انار خودرو و ترش خلیج میانکاله را به آن اضافه کنیم، بدون ارفاق در جایگاه دوم می‌نشیند. البته در این حساب و کتاب سرانگشتی، درختان اناری که نقش حصار را برای مزارع و باغستان‌های دیگر در مناطق جلگه‌ای و دامنه‌ها ایفا می‌کنند یا درختانی که در حیاط خانه‌های روستایی برای مصرف خانوار به ثمر می‌نشینند، محاسبه نشده‌اند، چه آن که اگر چنین شود، شاید با فاصله زیاد جایگاه نخست را به خود اختصاص دهد. درختان انار مازندران را باید جزو سخت جان‌ترین گونه درختی شمار آورد؛ از آن رو که نه گونه‌های مختلف مرکبات با سودآوری سرشار توانست جا را برایشان تنگ کند و نه گوجه‌فرنگی که طی چند دهه اخیر به مزه غالب غذاهای ایرانی تبدیل شده، از محبوبیت میوه آن کاست. شاید اگر از انار به عنوان میوه بومی مازندران یاد کنیم، چندان بی‌راهه نرفته باشیم، چرا که بقایای به دست آمده از دوره غارنشینی بشر در این خطه که به بیش از سه هزار سال قبل بر می‌گردد، نشان می‌دهد مردمان این دیار با این میوه بهشتی آشنایی داشتند. البته این نشانه باستانی در حد نقاشی یا چیزی در این حد نیست که با تفسیر باستان شناسان هویت‌یابی شده باشد، بلکه یک فقره شی مفرغی شبیه انار است که در محوطه باستانی گوهرتپه بهشهر در شرق مازندران به دست آمده و قرار است هم‌زمان با جشنواره انار رونمایی شود.

روح فرهنگی، راز سخت‌جانی انار مازندران

گذشته از دیرینگی آشنایی مازنی‌ها با انار که آن را در حد درخت بومی این منطقه نزدیک می‌کند، سنت غذایی مردمان این استان نیز مهم‌ترین دلیلی است که سبب شده تا با وجود همه کمی و کاستی‌ها و مشقتی که باغداران تحمل می‌کنند، باغستان‌های انار همچنان سرپا بمانند. تقریباً هیچ غذایی در حوزه جغرافیای فرهنگی مازندران بدون انار مزه نوستالژیکش را برای مردمان این خطه نخواهد داشت؛ حتی اگر آن غذا در حد آش ترش و خوردنش برای تفنن باشد، چه رسد به غذاهای اصلی و سنتی مازندرانی‌ها که بخشی از فرهنگ ‌میهمان‌نوازی صاحبخانه‌ها را تشکیل می‌دهد؛ مانند اردک و ماهی توپر و سس‌هایی چون اناردون، سیرانار و غیره که مزه اصلی غذاهای مازندرانی‌ها را تأمین می‌کند. با وجود جایگاه مازندران در داشتن باغ‌های انار و تولید محصول و با وجود دیرینگی درخت انار در این سرزمین و نقشی که این میوه در اقتصاد و معیشت مردمان استان در کنار نقش فرهنگی دارد، اما همچنان پای فرآوری این محصول می‌لگند و اندک میزانی از تولید بیش از 30 هزار تنی آن تنها به روش سنتی و با دخالت مادربزرگ‌ها تبدیل به رب و دانه خشک می‌شود؛ روشی که شاید در سال‌های آینده خود تبدیل به نوستالژی شود.

صنایع فرآوری، پای لنگ توسعه باغستان‌های انار

باغداران مازندرانی که این روزها آستانه تحملشان به خاطر تغییرات اقلیمی به کمترین میزان خود رسیده است، از این شکوه دارند که این استان با وجود جایگاهش در تولید انار و نقش فرهنگی این میوه به‌ویژه در سنت غذایی، تنها سختی و مشقت به ثمرنشاندن درختان و چیدن میوه را نصیب می‌برند و سودش در استان‌های دیگر به جیب واسطه‌ها و شاید کارخانه‌دارانی می‌رود که صنعت فرآوری را در آن‌جا پهن کرده‌اند. شهرستان بهشهر در شرق مازندران با تولید حدود 10 هزار و 450 تن انار در سال، قطب تولید این میوه به شمار می‌رود و باغداران این منطقه به خاطر نبود صنایع فرآوری مجبورند بیش‌تر دسترنج خود را به صورت فله به دیگر نقاط استان و کشور حمل کنند تا پس از بسته‌بندی با سود سرشاری که نصیب دیگران می‌شود، به بازار عرضه شود. بیش از 90 درصد انار تولیدی در باغستان‌های شرق مازندران از جمله بهشهر ارگانیک است و بدون استفاده از هرگونه سم و کود شیمیایی به دست می‌آید و همین ویژگی هم لزوم توجه به صنایع تبدیلی و تکمیلی برای فرآوری این محصول را بیش‌تر می‌کند. رضا باقری یکی از کشاورزان منطقه خلیل‌شهر بهشهر با گله از نبود صنایع فرآوری و بسته‌بندی در منطقه، گفت: بخش قابل توجهی از محصولمان هر سال به خاطر فراهم نبودن شرایط لازم برای فرآوری و صنایع تبدیلی دور ریخته می‌شود. وی افزود: اگرچه 60 درصد مصرف تولیدات انار به صورت تازه‌خوری است و 40 درصد هم فرآوری و تبدیل می‌شود؛ اما در همین بین بخشی از هسته باقی مانده از انار در پخت رب انار و حتی خود انار دور ریخته می‌شود.

این باغدار بهشهری توضیح داد: با توجه به این‌که همه تولید انار به مصرف داخلی نمی‌رسد، بخشی از این محصولات با قیمت پایین به استان‌های دیگر ارسال می‌شود که در این بین بخشی از محصولات هدر می‌رود، در حالی که ایجاد صنایع تبدیلی در شهرستان می‌تواند تا حدود بسیار زیادی از مشکلات کم کرده و گامی موثر برای توسعه اقتصادی و اشتغال جوانان باشد. باقری گفت: باغداری انار در منطقه ما همچنان سنتی است و حتی پخت رب انار هم به صورت سنتی و خانگی انجام می‌شود و سال‌هاست که با آن مشکلات دست و پنجه نرم می‌کنیم و صنایع تبدیلی، همچنان حلقه مفقوده بخش کشاورزی است که در شرق مازندران تکمیل نشده. اکبر هاشمی که در روستای شهیدآباد بهشهر دارای باغ انار است، به نرخ بالای تسهیلات بانکی برای ایجاد و احداث صنایع تبدیلی اشاره کرد و گفت: در این بخش برخی از کاغذبازی‌ها و همچنین بالا بودن نرخ سود تسهیلات بانکی موجب شده است که جوانان با انگیزه‌ای که توان و فکر ایجاد صنایع تبدیلی را دارند، عقب‌نشینی کنند و لازم است مسئولان بیش از پیش در این بخش کمک کار سرمایه‌گذاران و جوانان بومی باشند. وی افزود: نبود جایگاه و پایانه عرضه مستقیم محصولات کشاورزی هم موجب شده است که در فصول مختلف در حاشیه جاده‌ها شاهد خرده‌فروشی محصولات باغی و کشاورزی مانند انار، پرتقال، انجیر، ذرت، صیفی‌جات و غیره توسط جوانان باشیم که گذشته از نداشتن صرفه اقتصادی، با خطرات مختلف جاده‌ای و ایمنی هم همراه است. این باغدار بهشهری گفت: وجود واسطه‌ها و دلالان موجب شده است که نه تنها در بخش فروش انار بلکه در فروش بسیاری از محصولات باغی و کشاورزی با مشکل روبه‌رو باشیم، در حالی که اگر کارخانه صنایع تبدیلی یا پایانه عرضه مستقیم محصولات کشاورزی ایجاد شود، فرزندان ما از خرده‌فروشی و فله‌فروشی در کنار خیابان‌ها رها شده و با تمرکز در فروش، شغل آبرومندی برای آنان فراهم می‌شود.

نازبانو محمدپور، یکی از بانوان شرق مازندران که در کنار همسرش در کار کشاورزی و باغداری فعالیت می‌کند، گفت: سال‌هاست که همراه با مادران و مادربزرگان خود به این کار اشتغال داشته و داریم و در مهر ماه مهم‌ترین کار ما همین پختن رب انار یا ترشی انار در روستاهاست که البته این رب انار ارگانیک، طبیعی و سالم، به دلیل نبود بازار هدف مناسب با قیمت ناچیز و بسیار کمی به فروش می‌رود. وی افزود: به دلیل نبود بازاریابی و بازارسازی مناسب در شهرستان، رب انار تولیدی ارگانیک خود را باید با قیمت بسیار پایین و ناچیز به واسطه‌ها بفروشیم یا به صورت فله و خرده‌فروشی بفروشیم که عایدی مناسبی حاصل نمی‌شود. این بانوی مازندرانی با اعلام این‌که مراحل پخت رب انار بسیار سخت طاقت‌فرساست، گفت: این روش فرآوری سنتی در بهشهر شاید تنها تا چند سال دیگر دوام بیاورد و وقتی نسل جدید بزرگ شود، دیگر نه توانی برای انجام این کار دارد و نه از مادرانشان خبری است تا در این بخش آستین‌ها را بالا زده و بساط پخت ترشی انار را به پا کنند و لذا لازم است که برای ایجاد صنایع تبدیلی اقدام شود. وی افزود: با ایجاد کارخانه صنایع تبدیلی، انارهای ریزتر و ترکیده به کارخانه رب انار روانه شده و با بسته‌بندی مناسب و بهداشتی روانه بازار می‌شود که هم از دور ریز آن جلوگیری می‌شود و هم از نظر تولید مقرون به صرفه است و هم این‌که برای جوانان اشتغال پایدار ایجاد می‌شود. همچنین با بازاریابی مناسب، باغداران به درآمد مناسب و بیش‌تری دست خواهند یافت و دست واسطه‌ها کوتاه می‌شود.

رضا فاضل، یکی از کارشناسان کشاورزی منطقه، هم در این باره گفت: ایجاد صنایع تبدیلی می‌تواند تا حدود بسیار بالایی از دورریز محصولات جلوگیری کند و صرفه اقتصادی را برای کشاورزان به ارمغان آورد. وی افزود: با توجه به کشت قابل توجه انار در شهرستان بهشهر و نیازمندی به صنایع تبدیلی، یک سرمایه‌گذار وارد کار شده است و مقدمات اجرای کارخانه صنایع تبدیلی در بهشهر در دست انجام است و با سیر مراحل قانونی اجرایی می‌شود. مدیر جهاد کشاورزی بهشهر هم گفت: بهشهر با داشتن یک‌هزار و 50 هکتار باغ انار و تولید 10 هزار و 450 تن محصول، بیش‌ترین سطح زیر کشت انار مازندران را به خود اختصاص داده است. خلیل حقیقی افزود: هم‌اکنون یک‌هزار و 350 بهره‌بردار انار در بهشهر فعالیت دارند و وجود 150 هکتار انار خودرو ترش پراکنده و 12 هزار هکتار انار ترش متمرکز در میانکاله با عملکرد پنج تن در هر هکتار حاکی از جایگاه مناسب و خوب این میوه و توسعه پرورش انار در بهشهر است. وی ادامه داد: شهرستان بهشهر جایگاه مناسبی برای توسعه و رشد انار دارد و عایدی خالص باغداران از فروش انار در بهشهر سالانه 220 میلیارد ریال برآورد می‌شود که با توجه به این رقم بالای گردش مالی و میزان تولید انار که می‌تواند بیش‌تر هم شود، ایجاد صنایع تبدیلی را دوچندان می‌کند. مدیر جهاد کشاورزی بهشهر، مهم‌ترین ویژگی انار این شهرستان را ثمردهی ارگانیک آن دانست و گفت: 90 درصد انار بهشهر به صورت ارگانیک به ثمر می‌نشیند و هیچ‌گونه کود و سم شیمیایی در باغستان‌های شهرستان استفاده نمی‌شود، در حالی که چنین وضعیتی در بسیاری از کشورهای جهان و حتی استان‌های مختلف کشورمان، کمتر به چشم می‌خورد. حقیقی گونه‌های مختلف انار بهشهر را شامل انار ترش باغی، ترش جنگلی پوست قرمز، ترش جنگلی پوست سفید، شیرین، شکری، ملس، لمسری، ترش خودرو، انار ترش خزری، شیرین جنگلی، انار قرمز و انار خودرو میانکاله معرفی کرد.

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی مازندران هم گفت: مازندران با داشتن یک‌هزار و 500 هکتار باغ انار و تولید 22 هزار تن رتبه یازدهم را در کشور دارد که با احتساب 12 هزار هکتار درختان انار ترش خودرو در خلیج میانکاله بهشهر، رتبه استان به دوم می‌رسد. محمدتقی شکوهی با اشاره به وجود آب و هوای مناسب و ایده‌آل برای رشد درختان انار، یادآور شد: مناطق نیمه‌گرمسیری با زمستان‌های خشک و معتدل و نیز تابستان‌های نسبتاً گرم و خشک برای رشد این درخت مناسب است که مازندران دارای چنین شرایط آب و هوایی است. وی افزود: با توجه به فرآوری 100 درصدی انارهای ترش مازندران و تبدیل آن به رب، انار دان و پودر، این محصول دارای ارزش افزوده و اشتغال‌زایی قابل ملاحظه‌ای است. شکوهی عمر اقتصادی درخت انار را تا 70 سال دانست و گفت: سالانه 5/1 میلیون تن انار در دنیا تولید می‌شود و ایران با داشتن سطح زیرکشت حدود 75 هزار هکتار و تولید بیش از 750 هزار تن، نخستین تولیدکننده این میوه پاییزه است.

رئیس اداره صنعت، معدن و تجارت شهرستان بهشهر هم گفت: در بخش صادرات انار از بهشهر مقدمات کار در دست بررسی و اقدام است و بازار هدف در حال بررسی است تا تبادل قیمت انجام و برای صادرات اقدام شود. اسماعیل هادی‌نژاد افزود: تمایلاتی برای صادرات به کشورهای حاشیه خزر وجود دارد که در دست برنامه‌ریزی و رایزنی در این بخش هستیم و با نهایی و تکمیل‌شدن مرحله، اطلاع‌رسانی می‌شود. هادی‌نژاد گفت: اکنون مهم‌ترین عامل برای کشورهای هدف در بخش صادرات، قیمت تمام شده محصول است که باید توجه و تلاش شود تا هزینه تولید و هزینه‌های جانبی کالاهای صادراتی به حداقل برسد و کالا قابلیت تبادل با کشورهای دیگر را داشته باشد و در امر صادرات، به رونق قابل قبول برسیم. بر اساس گزارش‌های رسمی از 28 رقم انار موجود در مازندران 16 گونه در شهرستان بهشهر کشت می‌شود. علاوه بر استفاده و تازه‌خوری از میوه انار، از این میوه بهشتی برای فرآوری‌های مختلف همچون آب انار، رب انار، دون انار، پودر انار و لواشک تهیه می‌شود. فصل برداشت انار مازندران از اواسط شهریور ماه شروع شده و تا اواخر آبان ماه در برخی از مناطق ادامه دارد. باغداران مازندرانی هم‌اکنون در آخرین روزهای برداشت انار از باغستان‌های خود هستند و انتظار دارند مسئولان بخش‌های مختلف در کنار برگزاری جشنواره‌های مختلف به بهانه تولید محصولات کشاورزی و باغی، اقدامات عملی هم در ساماندهی و سر و سامان دادن به تولیدات این بخش‌ها داشته باشند.

شهرستان بهشهر از دوم آبان ماه میزبان برگزاری ششمین جشنواره «انار اشرف» است؛ جشنواره‌ای که به نظر می‌رسد تاکنون تنها توانسته موضوع مشکل‌دار شدن باغداری انار را به رسانه‌ها بکشاند و تا رسیدن به اهداف دیگر چون ایجاد صنایع تبدیلی و بسته‌بندی، حمایت ملموس از باغداران و ایجاد اشتغال برای جوانان در این بخش آن هم از نوع پایدار فاصله دارد.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 5آبان1397 ، کدخبر: 56189: www.sabzineh.org