شعار سال : احیای آب‌بندان‌ها به عنوان منابع آبی ماندگار و اجدادی شمالی‌ها در حالی در دستور کار دولت تدبیر و امید قرار گرفته است که کارشناسان با اشاره به لزوم بازگشت این منابع، توجه به اصول فنی و زیرساختی لایروبی و مدیریت را از بایسته‌های تحقق آن می‌دانند. بر اساس برنامه دولت، کار لایروبی آب‌بندان‌ها به همراه سردهنه‌های زراعی با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید و تأمین اعتبار از سال 98 آغاز می‌شود و در مدت سه سال تمامی آب‌بندان‌های مازندران لایروبی خواهند شد. دولت برای این منظور 160 میلیارد تومان بودجه پیش‌بینی کرده و قرار است بر اساس پیشرفت کار میان سه استان مازندران، گیلان و گلستان تقسیم شود. آب‌بندان، استخر یا تالاب دست‌ساز خاکی و بسیار بزرگی است که از گود کردن و خاک‌برداری یک محدوده و ریختن و کوبیدن و ایجاد دیواره خاکی دور این محدوده به وجود می‌آید تا رواناب‌ها در آن برای بهره‌برداری کشاورزی ذخیره شود. این سازه ذخیره‌ساز آب کشاورزی، مختص استان‌های شمالی کشور است که در مازندران به آن «اندون»، در گیلان «سل» و در استان گلستان «بندسار» می‌گویند. بر اساس آمار رسمی، مساحت کل آب‌بندان‌های استان‌های گلستان، مازندران و گیلان حدود 33 هزار هکتار است که آب آبیاری حدود 150 هزار هکتار اراضی شالیزاری را تأمین می‌کند. رواج سدسازی در کشور به همراه استفاده بی‌در و پیکر از سفره‌های زیرزمینی و دلخوشی به شیوه‌های نوین آبیاری در چند دهه گذشته سبب شد تا تعداد زیادی از آب‌بندان‌های این استان‌ها رها و خشک شوند، در حالی که تا اواخر دهه 40 و 50 این سازه‌ها تنها تأمین‌کننده آب کشاورزی در شمال کشور بود. جمعی از استادان دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با برگزاری نشست تخصصی «راهبردهای مدیریت طرح مرمت و بهسازی آب‌بندان‌های شمال» بر این نکته تأکید کردند اکنون که دولت با تخصیص اعتبار ویژه و قابل توجه نسبت به بهسازی و نوسازی آب‌بندان‌های شمال توجه کرده است و بهره‌برداران نیز به اهمیت بازگشت این منابع آبی در چرخه کشاورزی پی برده‌اند، این کار باید به نحو اصولی، فنی و کارشناسی انجام شود. آنان افزودند: نامناسب بودن سیستم آبگیری و نداشتن سیستم رسوبگیر، نداشتن خروجی مناسب و کارآمد برای توزیع فنی، کم‌عمق بودن و حجم ذخیره بسیار کم با وجود وسیع بودن آب‌بندان، فقدان سر ریز مناسب، فرسایش و تخریب دیواره‌های آب‌بندان، استفاده از خاک با درصد مواد آلی زیاد برای احداث دیواره‌ها و عرض کم دیواره از مشکلات و نواقص آب‌بندان‌ها است. استادان دانشگاه علوم کشاورزی مازندران تغذیه آب‌های زیر زمینی و جلوگیری از رسوبگیری، جمع‌آوری رواناب‌های سطحی و آب‌های برگشتی و کنترل سیلاب، جمع‌آوری زهاب منطقه و استفاده مجدد، جلوگیری از حفر بی‌رویه چاه، پرورش ماهی و زیستگاه پرندگان و توسعه اقتصادی روستاها را به عنوان مزیت‌های احیای آب‌بندان‌ها در چرخه کشاورزی برشمردند.

 مقابله با خشک‌سالی و تداوم کشاورزی با بازگشت آب‌بندان‌ها به چرخه مدیریت صحیح آب

رئیس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در این نشست مشکل آب، کمبود یا بی‌آبی ناشی از تغییر اقلیم در استان‌های شمالی را بسیار جدی دانست و گفت: اگر آب‌بندان‌ها به درستی مرمت و بهسازی شوند، این منابع آبی سبب افزایش طول دوره فعالیت کشاورزی در شمال می‌شود. اسدالله تیموری با بیان این‌که ایران در لبه تیغ خشکی و کویری قرار دارد و شمال ایران نیز منطقه‌ای است که دیرتر به مشکلات خشک‌سالی می‌رسد، ادامه داد: آب‌بندان‌ها به عنوان میراث ماندگار اجدادی باید احیاء شوند و مورد بهره‌برداری صحیح قرار بگیرند. وی توضیح داد: باید منفعت همه‌جانبه از آب‌بندان‌ها را دنبال کنیم و راه‌های بهره‌وری از آب‌بندان‌ها درحوزه کشاورزی را کارشناسی و فنی داشته باشیم. این استاد دانشگاه در مقایسه آب‌بندان‌ها با ساخت سد در شمال گفت: بهره‌وری سدها در مازندران با هزینه سنگین بسیار کم‌تر از آب‌بندان‌ها است. وی با تأکید بر این‌که همه باید منفعت خود را با رفتار اکوسیستم تطبیق بدهیم و آب‌بندان‌ها یکی از این موارد است، گفت: امروز بسیاری از آب‌بندان‌ها به دلیل بی‌توجهی به مرداب تبدیل شدند که سبب تغییر در پوشش گیاهی و خاک شده است، به‌طوری‌که حتی تولید گازهای گلخانه‌ای از برخی آب‌بندان‌ها را شاهد هستیم. وی با بیان این‌که آب‌بندان‌ها از لحاظ گیاه‌شناسی، بیولوژیکی، جانوری و غیره به عنوان یک بانک ژن فعال محسوب می‌شوند که پس از انقلاب از آن غافل شدیم، تصریح کرد: آب‌بندان می‌تواند از سوی دیگر به عنوان یک جاذبه گردشگری و توریستی نیز مطرح شود. تیموری گفت: امروز که دولت و مسئولان استان و کشاورزان به اهمیت آب‌بندان‌ها پی برده‌اند، علاوه بر انجام مرمت و بهسازی کارشناسی باید مدیریت آن را نیز مشخص کرد. وی توضیح داد: نظام بهره‌برداری از آب‌بندان‌ها در سال‌های بعد از انقلاب به دلایلی دچار اشکال و اختلاف شده است و در طرح جامع بهسازی و ساماندهی آب‌بندان‌ها باید به آن توجه شود.

اسماعیل اکبری، عضو خانه کشاورز کشور که خود را کشاورز منطقه بهشهر در شرق مازندران معرفی کرد، گفت: تا قبل از 1370 آب‌بندان‌ها را خود کشاورزان مدیریت می‌کردند و توزیع آب این منبع مهم را بر سر مزارع انجام می‌دادند. وی با بیان این‌که کارکرد آب‌بندان‌های شمال چند منظوره است، افزود: شکار پرندگان، ماهی‌گیری و تفریحی و گردشگری آب‌بندان‌ها، محلی برای درآمد مردم منطقه بوده است. وی توضیح داد: سالانه علاوه بر گرفتن حق ورودی برای ماهی‌گیری دو بار قرق شکنی شکار پرندگان انجام می‌شد که این درآمد برای حفظ و مرمت و لایروبی هزینه می‌شده است. این کشاورز مازندرانی گفت: از سال 1370 شیلات، آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی که بر نحوه مدیریت و توزیع آب آب‌بندان‌ها دخالت کردند، برنامه شورای کشاورزی آب‌بندان‌ها تحت‌الشعاع قرار گرفت و اختلافات زیادی به وجود آمد. وی با اشاره به این‌که مکانیزه شدن کشاورزی و اختلافات، بی‌توجهی کشاورزان به حفظ آب‌بندان را دو چندان کرده است، گفت: اگرچه کلاس‌های آموزشی زیادی را در چگونگی بهره‌برداری از منابع آبی آب‌بندان‌ها برگزار می‌شود، اما درعمل با منافع کشاورزان در تضاد است، چراکه برنامه‌های دولتی بر اساس تعهد و مقررات محلی پیش نرفته و سیاست‌گذاری در آب‌بندان‌ها تغییر کرده است. اکبری گفت: روستاییان باید ذی‌نفع اصلی در بهره‌برداری باشند تا در امر ذخیره و توزیع دخالت و مشارکت جدی کنند. امروز باید در مدیریت آب‌بندان‌ها قانون واحد تبیین شود. وی گفت: باید از تجربیات ذی‌نفعان استفاده شود و با پشت میز نشستن و نوشتن مقررات برای آب‌بندان‌ها مشکل حل نمی‌شود و هدررفت منابع مالی دولت نیز است.

 بابک مومنی، استادیار دانشگاه پیام نور مازندران، نیز در این نشست تخصصی آب‌بندان‌ها را  شاهکار سازه‌ای منابع آبی در شمال و یادگاری اجدادی توصیف کرد و گفت: از آن‌جایی‌که انحراف سرشاخه‌های رودخانه‌های مازندران یک معضل نگران‌کننده در تأمین منابع آبی سد‌ها شده، لازم است تا آب‌بندان‌ها مورد توجه جدی‌تری قرار بگیرند. وی با بیان این‌که آورد آبی از کوهستان‌ها بسیار کم شده و جمع‌آوری آب در پشت سدها هر سال کمتر می‌شود، گفت: باید جمع‌آوری آب و بهره‌برداری آن در دشت‌ها را جدی بگیریم، چراکه آب‌بندان‌ها به عنوان یک سازه مهم در داخل زمین‌های کشاورزی و در جلگه و دشت قرار دارند. این استاد کشاورزی مازندران گفت: استفاده از باران به‌هنگام در کشاورزی مازندران نیز کاهش چشمگیری یافته است و باید از بارندگی غیر فصول زراعی به‌درستی استفاده کرد.

طبق آمار هواشناسی و بررسی‌های جهاد کشاورزی مازندران، 35درصد بارش‌ها در فصل زراعی و 65درصد در فصل غیر زراعی است. وی به مطالعه زهکشی اراضی مازندران در سطح 155هزار هکتار از زمین‌های پایین‌دست نکارود، بابل‌رود و هزار که در سال 1390 آغاز شده است، اشاره کرد و گفت: ذخیره‌سازی منابع آبی در دشت‌ها بازچرخانی است و آب‌بندان‌ها این فرصت را مهیا می‌کنند. وی بر لزوم انجام صحیح مرمت و بهسازی آب‌بندان‌ها تأکید کرد و گفت: باید سیستم‌های جمع‌آوری آب و هدایت آن به آب‌بندان را تغییر و کیفیت سنجی آب را انجام دهیم. مومنی گفت: آب‌بندان فقط یک چاله پر از آب نیست، بلکه مولفه‌های زیادی در اکوسیستم دارد و ویژگی‌های کیفیت آب، سن و عمق آب‌بندان‌ها را باید مطالعه کنیم. این استاد دانشگاه گفت: ساده‌انگاری آب‌بندان یک آفت جدی در استفاده از فرصتی که دولت در بهسازی و مرمت آب‌بندان‌ها به وجود آورده است، محسوب می‌شود. وی به زیستگاه گیاهی و جانوری متعدد در آب‌بندان‌ها اشاره کرد و گفت: تنوع در بهره‌وری اکوسیستمی و اکولوژی آب‌بندان‌ها نیاز به مطالعه دقیق و کار کارشناسی دارد. مومنی افزود: در شرایط امروز اقلیمی که خشک‌سالی همه دنیا را تهدید می‌کند و استان‌های شمالی نیز بر اساس آمار بارش هواشناسی سال به سال به سمت گرم‌شدن و کم‌آبی پیش می‌رود، نمی‌توان به بهسازی و مدیریت آب‌بندان‌ها بی‌توجهی کرد. به گفته وی همه کاربری‌های تشویقی را باید در اصلاح و باز‌سازی استاندارد آب‌بندان عملیاتی کنیم و باید طرح جامع بهسازی آب‌بندان‌های مازندران تهیه شود و فقط به لایروبی و رسوب زدایی اکتفا نکنیم.
مازندران بنا بر آمارهای رسمی حدود 230 هزار هکتار اراضی شالیزاری دارد که بخش عمده آب آن از آب‌بندان‌ها تأمین می‌شود.

شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه ،تاریخ انتشار:25 اسفند 1397،کدخبر:64096،www.sabzineh.org